Xalqaro valyuta-kredit munosabatlarining vujudga kelishi va amal qilishi

Valyuta munosabatlari tushunchasi, ularning shakllari va asosiy ishtirokchilari

Xalqaro valuta munosabatlari – valutaning jahon xo’jaligida amal qilishi borasida shakllanadigan va milliy xo’jaliklar faoliyati natijalarining o’zaro almashuviga xizmat ko’rsatadigan ijtimoiy munosabatlar yig’indisidir². Yoki davlatlar, jahon valuta bozorining subyektlari, muayyan davlatning rezident yoki norezident shaxslari orasida valutalarni sotish, sotib olish, majburiyatlarni bajarish va boshqa shu kabi jarayonlarda vujudga keladigan munosabatlardir³.

Valuta munosabatlarining paydo bo’lishi, o’zgartirilishi yoki tugatilishining huquqiy asoslari xalqaro kelishuvlar hamda davlatning ichki qonun va qoidalari hisoblanadi.

Valuta munosabatlari nisbatan mustaqil munosabatlar bo’lgani holda to’lov balansi, valuta kursi, hisob-kitob operatsiyalari orqali Jahon iqtisodiyotiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi.

Valuta munosabatlarining holati quyidagilarga bog’liq bo’ladi:

• 
  milliy va jahon iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasi;
  
• 
  siyosiy ahvol;
  
• 
  jahon bozorida davlatlararo munosabatlar borasidagi muammolar va ularning rivojlanish tendensiyalari.
  

Valuta munosabatlarining asosiy ishtirokchilari sifatida xalqaro moliyaviy tashkilotlar, davlatlar, davlatlarning rezident va norezident shaxslari maydonga chiqadi.

Rezident shaxslar – bu muayyan davlat hududida yashayotgan va faoliyat ko’rsatayotgan hamda shu davlatning fuqarosi bo’lgan yuridik va jismoniy shaxslardir.

Norezident shaxslar – bu muayyan davlat hududida yashayotgan va faoliyat ko’rsatayotgan, lekin shu davlatning fuqarosi bo’lmagan yuridik va jismoniy

² Красавина Л.Н.Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. —М.: «ФиС». 2001 г. С. 1.

³ Платонова И.Н. Валютный рынок и валютное регулирование. -М.: «ФиС». 2004. С. 67.

shaxslardir. Masalan, elchixonalar, vakolatxonalar, chet el firma va kompaniyalarining filiallari va shu kabilar.

Shu bilan birga, bu yerda shuni ta’kidlab o’tmoq lozimki, valuta munosabatlarining faol ishtirokchilaridan biri bu – tijorat banklaridir.

Tijorat banklari milliy, hududiy va jahon valuta bozorlarida nafaqat o’z manfaatlari, balki o’z mijozlari manfaatlarining himoyachisidir. Jahonning yirik tijorat banklari o’z mijozlarining topshiriqlarini yaxshi bajarish, ularning moliyaviy manfaatlarini himoya qilish va o’z tijorat maqsadlari uchun jahon moliya bozorining yirik markazlarida o’z filiallarini ochgan.

Tijorat banklarida va mijozlarida turli sabablarga ko’ra hamda turli maqsadlarda xorijiy valutaga ehtiyoj paydo bo’ladi. Masalan, agar tijorat bankining mijozi eksportyor bo’lsa, u xorijiy valutada tushum oladi va valuta kursining tebranishi oqibatidagi risklarni hisobga olgan holda, unda shu xorijiy valutada olingan tushumni himoyalash zaruriyati tug’iladi. Shu sababli, u mazkur eksport tushumini sug’urtalash maqsadida o’z bankiga murojaat etadi. Yoki bank mijozi importyor bo’lsa, kontragenti bilan tuzgan o’zaro shartnoma shartlariga muvofiq, belgilangan muddatda eksportyor bilan hisob-kitob qilish uchun unga muayyan miqdorda xorijiy valuta zarur bo’ladi. Shunga muvofiq, mijoz o’z bankiga xorijiy valuta sotib olish maqsadida murojaat qiladi.

Yuqoridagilardan tashqari tijorat bankining xorijiy valutaga bo’lgan o’z zaruriy ehtiyojlari mavjud. Bularga masalan, jahon valuta bozorida oldi-sotdi baholarining farqi sifatida foyda olish maqsadida xorijiy valutalarni sotib olish va sotish, valuta kursining tebranishi oqibatida vujudga keladigan valuta risklarining oldini olish maqsadida xejerlash bilan bog’liq turli valuta operatsiyalarini amalga oshirish kabi harakatlarni keltirish mumkin.

Har qanday davlatda valuta munosabatlari davlat tomonidan tartibga solinadi. Bunda tartibga solish turli qonunlar yordamida amalga oshadi. Masalan, O’zbekiston Respublikasi hududida valuta munosabatlarini tartibga solish maqsadida 1993-yil 7-mayda «O’zbekiston Respublikasi hududida valuta munosabatlarini tartibga solish to’g’risida»gi Qonun qabul qilingan. 003-yil

dekabrda ushbu qonun qayta qabul qilingan. Bundan tashqari, mazkur qonunlar harakatidan kelib chiqqan holda, tijorat banklari, jismoniy shaxslar va xo’jalik yurituvchi subyektlarning tashqi iqtisodiy faoliyatini tartibga soluvchi O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qator me’yoriy hujjatlari va yo’riqnomalari mavjud.

Zamonaviy sharoitda valuta jarayonlarini tartibga solish valuta cheklovlari va soliqlarni hisobga olmagan holda valuta kurslarini tartibga solish bilan bog’liq. Bunday tartibga solishning amaliy instrumentlari davlatda unchalik ko’p emas, ular rasmiy intervensiya deb atalmish valuta bozori mexanizmiga to’g’ridan to’g’ri aralashuv va pul-kredit munosabatlarini tartibga solishning an’anaviy uslublaridan iborat.

Valuta jarayonining muvozanatsizligi, valuta kurslarining nazoratsiz ko’tarilishi va pasayishi iqtisodiyotga tobora kuchayib boruvchi salbiy ta’sir ko’rsatadi. Jumladan:

• 
  birlamchi ehtiyoj mollari bahosining oshishiga va mehnatkashlar iqtisodiy ahvolining yomonlashuviga olib keluvchi import qilinayotgan inflyatsiya;
  
• 
  milliy valuta kursining nisbatan o’sganligi oqibatida mamlakat tashqi raqobatdoshligining pasayishi;
  
• 
  valuta zararlari oqibatida banklar va kompaniyalar moliyaviy holatining muvozanatsizligi;
  
• 
  rasmiy iqtisodiy siyosat samaradorligining pasayishi va shu kabilar.
  

Valuta muvozanatsizligini davlat tomonidan cheklash bilan bog’liq harakatlari amaliyotda qator qiyinchiliklarga duch keladi: barcha iqtisodiy jarayonlar o’zaro chambarchas bog’liq va hamma vaqt u bilan bog’liq qo’shimcha salbiy oqibatlar bo’lish ehtimoli mavjud – davlat ma’lum bir jarayonlarni tartibga solgan holda boshqa jarayonlarga salbiy ta’sir etishi mumkin.

Valuta bozorida davlat vakillari sifatida ko’p hollarda zimmasiga mamlakatda pul-kredit siyosatini amalga oshirish vazifasi yuklatilgan Markaziy bank maydonga chiqadi. Markaziy banklar hukumat organlariga valuta operatsiyalari bilan bog’liq xizmatlarni ko’rsatishi mumkin yoki milliy valutaga bo’lgan talab va taklif balansini

o’zgartirish maqsadida xorijiy valutalarning oldisotdi operatsiyalari bilan ham shug’ullanishi mumkin.

Hozirgi sharoitda rasmiy valuta intervensiyasi deganda davlatning valuta bozoridagi valutaga bo’lgan talab va taklifni hamda kurslar nisbatini o’zgartira oladigan, bir maqsadga yo’naltirilgan faoliyati tushuniladi. Biroq amaliyotda valuta intervensiyasi tushunchasi xorijiy valutaning milliy valutaga nisbatan oldi-sotdisi bilan bog’liq rasmiy shartnomalardan iborat (shu jumladan, davlat tashkilotlariga xizmat ko’rsatish, Xalqaro Valuta Fondi bilan munosabatlar, valuta zaxiralari bo’yicha foiz to’lovlari, xorijiy valutada olingan qarzlar va shu kabilar).

Har qanday intervensiyaning hozirgi paytdagi yakuniy maqsadi – valuta bozorida muvozanatli sharoitni ta’minlash, valuta kurslarining keskin tebranishi ehtimolini bartaraf qilishdir. O’z navbatida, valuta bozorining barqarorligi mamlakatning tashqi iqtisodiy faoliyati va yalpi iqtisodiyotining rivojlanishini ta’minlashi lozim. Har qanday davlat o’z iqtisodiyotining konkret xususiyatlaridan, tashqi iqtisodiy aloqalarda ishtirok etishi uchun uning ochiqlik darajasidan kelib chiqqan holda o’z valuta intervensiyasining vazifalarini belgilaydi.

Amaliyot shuni ko’rsatib turibdiki, hozirgi sharoitda davlatlar valuta bozoridagi o’z faoliyatida qisqa va uzoq muddatli maqsadlarni ko’zlamoqda. Shu bilan birga, ular tomonidan valuta bozoridagi kursning harakat tendensiyasini o’zgartirishga urinishlar qilinmoqda. Markaziy bank tomonidan mamlakat valuta zaxiralari bilan operatsiyalar o’tkazishda ko’plab davlatlarning ehtiyotkorligi ko’zga tashlanmoqda.

Valuta tizimi – milliy qonunchilik yoki davlatlararo kelishuvlar bilan mustahkamlangan valuta munosabatlarini tashkil etish va muvofiqlashtirish shaklidir⁴.

Valuta tizimi – davlatlararo shartnomalar va kelishuvlar bilan belgilanadigan, xalqaro valuta munosabatlarini tashkil etishning davlat-huquqiy shaklidir⁵.






⁴ Красавина Л.H. Международные валютно-кредитные отношения. -М.: «ФиС». 2001 г. С. 39.

⁵ Бержанов С.А. Валютная система, валютный рынок и валютные операции. - Нукус. 1996 г. С. 53.

Valuta tizimi – xo’jalik aloqalarining baynalmilallashuvi asosida tarixan shakllangan, valuta amali bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir.

Valuta tizimini valuta, valuta munosabatlari, valuta munosabatlarini amalga oshiruvchi va ularni tartibga soluvchi hamda muvofiqlashtiruvchi organlar yig’indisi sifatida ham tasavvur qilish mumkin.

Valuta tizimining mohiyati, tashkil etilish shakllari va o’rni jamiyat iqtisodiy tizimi bilan belgilanadi.

Valuta qonunchiligi – mamlakat ichki valuta qiymatliklari bilan, bir mamlakat tashkilotlari va fuqarolari hamda boshqa mamlakat tashkilotlari va fuqarolari o’rtasidagi shartnomalarni hamda mamlakat ichkarisidan xorijga va xorijdan mamlakat ichkarisiga milliy va xorijiy valutalar hamda boshqa valuta qiymatliklarini olib kirish, olib chiqish, o’tkazish yo’li bilan amalga oshirilishini tartibga soluvchi qonuniy me’yorlar yig’indisidir.

1-rasm. Valuta tizimining asosiy shakllari⁶

Valuta tizimi davlatlararo bitim yoki milliy qonunlarga muvofiq valuta munosabatlarini tashkil qilish va boshqarish shakllarini o’z ichiga oladi. Valuta tizimining quyidagi shakllari farqlanadi: milliy, jahon va hududiy valuta tizimlari.

Milliy valuta tizimi mamlakat pul tizimining tarkibiy qismi bo’lib, valuta munosabatlarining yig’indisi sifatida maydonga chiqmaydi, balki ushbu munosabatlarning faqat qonunchilik hujjatlari bilan tashkil etilish tartibini belgilaydi. Valuta munosabatlarini tashkil etishning bunday tartibi, birinchi navbatda, valuta tizimi elementlarini belgilashni o’z ichiga oladi.

⁶ Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari. Kasb-hunar kollejlari uchun o’quv qo’llanma / Mualliflar: Xudoyberdiev Z.Y., Qahhorov, Z.Y., Umarov Z.A., Sohibov O.Q. – T.: “IQTISOD – MOLIYA”, 2013. – 9 b.

Milliy valuta tizimining qonunchilik asosida belgilanadigan elementlariga quyidagilar kiradi:

1. 
   milliy valuta va uning nomi;
   
2. 
   milliy valuta paritetini belgilash;
   
3. 
   milliy valutaning konvertatsiya shartlari;
   
4. 
   milliy valuta kursining rejimi;
   
5. 
   xalqaro kredit muomala vositalaridan foydalanishni chegaralash (reglamentatsiya);
   
6. 
   xalqaro zaxira aktivlari tarkibiy qismlari o’rtasidagi nisbatni aniqlash;
   
7. 
   mamlakat xalqaro hisob-kitoblarini chegaralash (reglamentatsiya);
   
8. 
   milliy valuta va oltin bozorlari faoliyati rejimi;
   
9. 
   valuta cheklovlarini o’rnatish tartibi;
   
10. 
    valuta munosabatlariga xizmat ko’rsatuvchi va ularni muvofiqlashtiruvchi milliy organlar maqomi.
    

Yuqorida zikr etilgan elementlar yig’indisi xalqaro valuta-kredit va hisob- kitob munosabatlarini amalga oshirish uchun davlat tomonidan belgilanadigan valuta mexanizmidir.

Milliy valuta va uning nomi milliy valuta tizimining asosi hisoblanadi. Milliy valuta paritetini belgilash.

Valuta pariteti – ikki valuta orasidagi qonuniy asosda belgilangan nisbat. Monometallizm davrida (oltin yoki kumush) valuta kursining asosi tanga pariteti hisoblanadi. Tanga pariteti – turli mamlakatlar pul birliklarini o’zidagi metall sig’imiga ko’ra o’zaro solishtirishdir. Tanga pariteti tushunchasi valuta pariteti tushunchasi bilan mos keladi.

2.