Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu
Ey dövləti-novin, yaşa nəzmü-nizam ilə
Yüklə 19,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məfkurəmiz yolunda nə lazımsa etməli, Məqsudə doğru əzmü-xüru sanla getməli. ...Çıxsın, dilərsə, qarşımıza həp məzarımız
- Azər bayc anın son idarə formasını hər hansı bir xarici təzyiqdən asılı olmayan fəhlə, kəndli və əsgər deputat-ları sovetləri şəxsində
- Hökumət idarəsinin bütün qulluqçuları öz yerlərində qalır, ancaq məsul vəzifə tutanlar dəyişdirilir; 5.
- "Mən və
|
Ey dövləti-novin, yaşa nəzmü-nizam ilə, Parlaq əməllərinlə, məzhərü-məram ilə. Türk aləmində parlasın ənvari-intibah, Gülsün həyatimizdə izhari-intibah.
Şair həmvətənlərimizin canı və qanı bahasına qazanılmış istiqlalı qoru maq əzmini belə ifadə edirdi: Məfkurəmiz yolunda nə lazımsa etməli, Məqsudə doğru əzmü-xüru sanla getməli. ...Çıxsın, dilərsə, qarşımıza həp məzarımız, Dönməz məzaridən bu dili-əzmkarımız... Vicdani-millətə yazıhbdır bu ayəmiz, Ən şanlı, ən şərəfli həyat iştə qayəmiz.
"Əsgərlərimizə, könüllülərimizə" silsiləsində isə şair vətən övladlarını istiqlalımızı qoru mağa çağırır, bu yolda ölməyi belə şərəf adlandırırdı: Qoymayın olsun xəzan gülzarı-istiqlalımız, Sizdən istiqlalımız parlaq təzarət gözləyir. Şanlı ölmək ölməməkdir... Pürşərəf kim can verərsə, anı rəhmət gözləyir.
"Şühədayi-hürriyyətimizin ərvahına ithaf‖ şerində şair azadlıq şəhidlərinə müraciətdə deyirdi: Sizin məzarınız istə qülubi-millətdir, ... Əmin olun buna, ey ziynəti-cəhani-fəna, Mübəddən diridir namınız bu dünyada.
1918-20 illərdə Had i ən çox A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin orqanı olan "Azərbaycan" qəzetində çap olunur- du, qəzet onu "əski ədəbiyyatda inqilab yaradan sənətkar", "Qafqasiyanın görkə mli şairlə rindən biri" kimi təqdim edirdi. 1918 ilin noyabr-dekabr aylarında Bakıda "Turan" mətbəəsində "Əlvahi-intibah, ya xud insanların tarixi fac iələ ri" poemasın ı üç kitabda nəşr etdirmişdir.
Əsərləri: Seçilmiş əsərləri, 2 cilddə, c.l, B., 1979; El fəryadı. Seçilmiş şeirlər, B., 1980. Əd.: Cəfər M ., Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm, B., 1963; M irəhmədov Ə., M əhəmməd Hadi, B., 1985; Qəribli İ., M əhəmməd Hadinin "İnsanların tarixi faciələri, yaxud Əlvali-intibah" poeması, B., 2001; Əliyeva A., M əhəmməd Hadi və Azərbaycan Demokratik Respublikası, "Elm" qəzeti, 1991, 30 avqust. HAKĠMĠYYƏTĠN BOLġ EVĠKLƏRƏ TƏHVĠL VERĠLMƏSĠ HAQQINDA AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURĠYYƏTĠ PARLAMENTĠNĠN QƏRARI (27 aprel 1920 il, saat 20:45 - 23:25) - bolşevik Rusiyasının hərb i müdaxiləsi və Bakının 11-ci Qırmızı ordu hissələri tərəfindən mühasirəyə alındığ ı şəraitdə işğalçıların hakimiyyəti təslim etmə k barədə ult imatu munun mü zakirəsindən sonra Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Pa rla mentinin zora kı məcburiyyət qarşısında qəbul etdiyi qərar. Qərar 1920 il mayın 6-da, artıq bolşeviklər hakimiyyəti ələ keçirdikdən sonra "Ko mmunist" qəzetində dərc olun muşdu. Qərara əsasən, Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mət i hakimiyyəti aşağıdakı şərtlərlə bolşeviklərə təhvil verird i: 1. Sovet hökuməti tərəfindən idarə olunan Azərbaycanın tam istiqlaliyyəti saxlanılır; 2. Azər bayc an kommunist firqəsinin yaratdığı hökumət müvəqqəti orqan olacaqdır; 3. Azər bayc anın son idarə formasını hər hansı bir xarici təzyiqdən asılı olmayan fəhlə, kəndli və əsgər deputat-ları sovetləri şəxsində Azərbaycanın ali qanunverici orqanı müəyyənləşdirəcəkdir; 4. Hökumət idarəsinin bütün qulluqçuları öz yerlərində qalır, ancaq məsul vəzifə tutanlar dəyişdirilir; 5. Yeni yaradılan müvəqqəti kommunist hökuməti parlament və hökumət üzvlərinin həyatının və əmlakının toxunulmazlığına təminat verir; 6. Qırmızı ordunun Bakı şəhərinə döyüşlə daxil olmasına yol verməmək üçün tədbir görüləcəkdir; 7. Yeni hökumət haradan baş verməsindən asılı olmayaraq, Azərbaycanın istiqlalını sarsıtmaq məqsədi güdən bütün xarici qüvvələrə qarşı öz sərəncamında olan vasitələrlə qəti tədbirlər görəcəkdir. Azərbaycan Parla menti özünün fövqəladə iclasında hə min şərtləri səs çoxluğu ilə qəbul et mişdi. La kin bol- şeviklər hakimiyyəti ələ keçird ikdən sonra həmin şərtlərə əməl etmədilər.
xadimi və ictima i xadim, A zərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi (1928). Bəy ailəsində doğulmuşdur. Şuşa realnı mə ktəbində o xu muş, Tiflis realnı məktəbini bit irmişdir. 1891 ildə Peterburq Yo l Mühəndisləri İnstitutuna daxil o lmuş, lakin bitirmə miş, Peterburq Universitetinin Şərq fakültəsində müha zirələ r d inlə mişdir. Peterburqda Müs əlman Xeyriyyə Cə miyyətində katib (1895-99), Ba kıda ikinci dərəcəli şəhər mə ktəbində müəllim, Müsəlman teatr truppasında rejissor (1901- 04), Şuşa bələdiyyə idarəsinin üzvü (1904-06), 1-ci Dövlət dumasının deputatı (1906), Bakıda Kür-Xəzər səhmdar gəmiçilik cəmiyyətində müfəttiş (1907-13), Ağdam yetimlər evin in müdiri (1913-16), Tiflisdə şəhərlər ittifaqın ın Qafqa z şöbəsində mə mu r və onun "Əxba rı"nın redaktoru (1916-17), Borça lı qə zasında müvəkkil olmuş, Gürcüstan parlamentinin üzvü (1917- 1918) seçilmişdir.
447
Haqverdiyev 1919 ildə Dağlılar Respublikasında Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətin in nümayəndəsi təyin olunmuşdur. Lakin fəaliyyəti Denikin i qane etmədiyindən, Bakıya geri dönmüşdü. Növbəti dəfə, Ermənistana təyinat alan Haqverdiyev "xətti-hərəkəti" daşnak hökumətinin siyasi mövqeyinə müvafiq gəlmədiyinə görə istefa vermişdir. Sovet hakimiyyəti illərində xalq maa rif komissarlığında incəsənət şöbəsinin müdiri, A zərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cə miyyətinin sədri olmuş, A zərbaycan Dövlət Un iversitetində müəllim işləmişdir. Haqverdiyev 19 əsrin sonu - 20 əsrin b irinci qərinəsində (1892-1933) geniş yaradıcılıq fəa liyyəti göstərmiş, "Həyat", "İrşad", "Təzə həyat", "Tərəqqi", "Yeni İrşad", "Açıq
söz" və s. dövri mətbuat orqanlarında "Ə.Haqverdiyev", "Ə.H.", "Xo rtdan", "Ceyranəli", "Həkimi Nuni-Səğ ir" imza ları ilə hekayə, pyes, məqalə və tərcü mə lər dərc etdirmişdir. M.F.A xundzadənin rea list ənənələrini inkişaf etdirərək, Azərbaycan dramaturgiyasını "Dağılan tifaq", "Bəxtsiz cavan", "Pəri-cadu", "Ağa Məhəmməd şah Qacar" və s. səhnə əsərləri ilə zənginləşdirmişdir. Əd ibin "Xortdanın cəhənnəm məktubları" səyahətnamə-povesti, "Marallarım" hekayələr silsiləsi, "Ata və oğul", "Ayın şahidliyi", "Şey x Şaban" hekayələri realizmin dərinliyi, hadisə və obrazların tipikliy i, satirik gülüşün kəskinliyi baxımından ədəbi prosesdə hadisə kimi səciyyələndirilmişdir. Haqverdiyev bədii tərcü mə ilə də məşğul o lmuş, U.Şekspirin "Ha mlet", F.Şillerin "M əkr və məhəbbət", "Qaçaqlar", Y.Çirikovun "Yəhudilər", F.Vo lterin "So ltan Os man", E.Zolyanın "Qazmaçılar", A.Çexovun "Dəhşətli gecə", Qorkinin "Makar Çudra", "İzerg il qan", Ce k Londonun "Tətil etdi" və s. əsərləri tərcü mə et mişdir. Onun "Müs əlman larda teatr", "M.F.A xundovun həyatı və fəa liyyəti", "M.Qorkin in həyatı və ya radıcılığı", "Ədəbi d ilimiz haqqında" və s. məqa lələ ri ciddi elmi araşdırma ların məhsuludur. Yaradıcılığ ının janr baxımından rəngarəngliyinə baxmayaraq, əsərlərini ü mu mi ideya - əski həyat və məişətin, onun rəzalətlə rin in, insan şəxsiyyətini və mənliyin i a lçaldan ict ima i müh itin tənqidi b irləşdirir.
Əsəri: Seçilmiş əsərləri, 2 cilddə. B., 1971. Əd:. M əmmədov K., Ə.Haqverdiyev, B., 1970; Şərif Ə., Keçmiş günlərdən, B., 1977; M ütəllimov T., Ə.Haqverdiyevin poetikası, B., 1988. HARBORD MĠSSĠYAS I - Qafqazda və Kiçik Asiyada hərbi-siyasi vəziyyəti, coğrafi, iqtisadi, idarəçilik və digər məsələ ləri ətra flı öyrən mə k üçün göndərilmiş xüsusi Ame rika missiyası. 1919 ildə A merika Birləş miş Ştatlarının (A BŞ) Qafqaza marağ ının artdığı, A merika siyasi dairələrində Qafqaz mandatı məsələsi müzakirə edildiy i şəraitdə ABŞ prezidenti Vilson regiona xüsusi missiya göndərmək qərarına gəld i. 1919 il avqustun ortalarında Birləşmiş Ştatların Versalda olan nümayəndəliyin in başçısı F.Polk Qafqaz respublikalarının Parisdəki nü mayəndələrinə xüsusi məktubla müraciət edərək, Harbord missiyası barədə məlu mat verdi. Avqustun 13-də Azərbaycan nümayəndəliyinə göndərilən məktubda qeyd edilird i ki, briqada generalı Cey ms Q.Harbord 12 zab itin müşayiətilə yaxın vaxtlarda Cənubi Qafqaza yola düşəcəkdir. Azərbaycan nümayəndələrindən bu barədə ö z höku mətinə məlu mat verilməsi və general Harborda yerlərdə öz vəzifəsini yerinə yetir- mə kdə höku mətin ya rdım göstərilməsi xahiş edilirdi. Mə ktubun sonunda xatırladılırdı ki, missiyanın göndərilməsi Azərbaycanın və Cənubi Qafqazın başqa respublika larının tanın ması kimi qəbul edilmə məlid ir. Bundan sonra, Ve rsaldakı Azərbaycan nümayəndələri Harbord missiyasının Azərbaycan üzrə müvəkkili polkovnik Rey ilə görüşüb, onu lazımi materia lla rla təchiz et mişdilər. General Cey ms Q.Harbord ABŞ siyasi dairələrində tanınmış şəxslərdən biri idi. O, Birinci dünya müharibəsinin (1914-18) sonlarında Avropada Almaniyaya qarşı vuruşmuş, müharibə qurtardıqdan sonra Ame rika ordusunun v ətənə qayıtması işinə rəhbərlik etmişdi. Harbord missiyası 1919 il avqustun sonlarında Fransanın Brest şəhərindən yola düşmüş və sentyabrın 12-də İstanbula gəlmişdi. Qısa müddətdə Harbord İngiltərə, Fransa, İtaliya ko missarları, habelə Yaxın Şərqdə Amerika mənafey ini müdafiə edən İsveç səfiri ilə görüşmüşdü. Sentyabrın ortalarında general Harbord Sivasda Qazi Mustafa Kamal paşa Atatürklə görüşdü. Dörd saata qədər davam edən danışıqlar za manı Harbordu əsasən, ka ma lçıların Qafqa z siyasəti maraqlandırmışdı. Görüş za manı Atatürk bildirmişdi: "Mərkəzi İrəvan olan Ermən i Cü mhuriyyətinə qarşı bizim heç bir düşmənçiliyimiz yo xdur". Mustafa Kamal paşa, eyni za manda, Ermənistan höku mətinin öz ə razisində müsəlmanla ra qa rşı vəhşiliklər törətdiyin i, digər yerlərdəki ermən iləri də bu işə təhrik etdiy ini və hətta Türkiyənin hüdudlarına müda xilə etdiyin i Ha rborda bildirmişdi. O, bu fikird ə idi ki, Ermənistandakı müsəlman əhalisin in xilas edilməsi xeyli dərəcədə Qafqa zda Azə rbaycan hökumətin in qüvvətlənməsindən asılıd ır. General Harborda təqdim edilən raportda göstərilird i ki, 1918 il martın 11-12-də ermənilər təkcə Ərzuru mda üç min dinc türk əhalisini qətlə yetirmişlər. Ərzuru m valisi Zakir əfəndi ermən ilərin soyqırımı törətdiyi yerləri Harborda göstərmişdi. Sonra köhnə Rusiya-Türkiyə sərhədləri boyunca Qarsa gələn Harbord İstanbula göndərdiyi məlu matda yol boyu türklərin onlara böyük xeyirxah lıq göstərdiyini və bu yerlərdə az miqdarda erməni əhalisi o lduğunu yazırdı. O qeyd edird i ki, sərhəd boyunca tez-tez ermən ilə r tərə findən yurd-yuvalarından didərgin salın mış müsəlman köç karvanları ilə rastlaşır. Türkiyənin ermən i talanlarına və soyqırımlarına məru z qalmış şərq vilayətlərində gördüyü dəhşətli vəziyyət haqqında Harbord sentyabrın 28-də Qarsdan müttəfiqlərin İstanbulda olan nümayəndələrinə mə lu mat vermişdi. Harbordun başçılıq etdiyi A merika missiyası İrəvan və Tiflisdən sonra oktyabrın əvvəllərində Bakıya gəldi. Ermə- nistan və Gürcüstanda olduğu kimi, Azə rbaycanda da Amerika missiyası onları maraq landıran siyasi, dövlət quruluşu, ma liyyə, ticarət, sənaye, səhiyyə, əhali, təbii sərvətlər, coğrafiya, poçt-teleqraf, hərbi və başqa məsələlə ri, hə mç inin Amerika mandatlığına münasibəti öyrən məli idi. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin evində qalan general Harbord Baş nazir Nəsib bəy Yusifbəyli, xa ric i işlər naziri Mə mməd Yusif Cə fərov, yolla r na ziri Xudadat bəy Məlik -Aslanov və digər rəsmi şə xslərlə danışıqlar aparmışdı. Harbord Bakıda keçirdiyi görüşlər zamanı Azərbaycan Parlamenti və Hö ku məti, xalq maarifinin
448
vəziyyəti, məh kə mə o rqanlarınının quruluşu və fəaliyyəti, əyalət idarəçilik forma ları, seçki sistemi ilə bağlı onu maraqlandıran məsələlər haqqında ətraflı məlu mat almışdı. Harbord missiyasına daxil olan polkovnik Hill və digərləri Bibiheybətdə, Qaraşəhərdə və digər sənaye rayonlarında da olmuşdular. "Azərbaycan" qəzeti A me rika missiyası ilə danışıqlar barədə məlu matında qeyd edirdi ki, A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin siyasi və iqtisadi vəziyyətindən razı qalan Harbord Azə rbaycanın istiqlaliyyətinin Paris sülh konfransı tərəfindən tezliklə tanınacağını söylə mişdi. Harbordun Bakıya qısa müddətli səfərindən şəhərin ermən i əhalisi və onların milli təşkilatları da istifadə etdilər. Ermənistan hökuməti general Harbordun Tiflis ə və Bakıya səfər edəcəyini nə zərə a laraq, hər iki şəhərdə olan erməni milli təşkilatla rına və ermən i kilsələ rinə ü mu mermən i tə ləbləri ilə bağlı ona sənədlər təqdim et mək barədə qabaqcadan tapşırıq vermişdi. Bu təşkilatlar şəhərin erməni əhalisi adından general Harborda müraciət təqdim etdilər. Müraciət elə tərtib edilmişdi ki, guya Azərbaycanda hər şey ermənilərə məxsus olmuşdur və ən maraq lısı odur ki, mü raciətdə "Azərbaycan" adı bir dəfə də olsun çəkilmirdi. Ba kı e rməniləri 1918-19 illə rdə cərəyan edən hadisələri, o cümlədən A zərbaycan xa lqına qarşı ermənilərin törətdikləri soyqırımla rını da A me rika missiyasına saxtalaşdırılmış şəkildə təqdim et mişdilə r. Oktyabrın 8-də Harbordun missiyası Batu mdan Fransaya yola düşməli o lduğu üçün Bakıdan birbaşa Batuma getdi. Azərbaycan xarici işlər naziri Harbordu Batu ma qədər müşayiət edərək, Cü mhuriyyətin xa rici və da xili siyasətinin bir sıra mühü m məselələrini ona aydmlaşdırdı. A merikanlar Batumda olan " m. Vaşinqton" g əmisində Azərbaycan xarici işlər nazirin in şərəfinə ziyafət verd ilər. Oktyabrın 8-də isə Azərbaycan konsulluğunda gürcülərlə birlikdə Cey ms Harbordun şərəfinə ziyafət məclisi təşkil edildi. A zərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri ilə Batu m danışıqlarında amerikanlar bacarıqlı və işgüzar adamlardan təşkil olun muş Azərbaycan hökumətin in, bir sıra maneələrə baxmayaraq, ço x iş görə bildiy ini xüsusi qeyd etdilər. General Harbord A zərbaycanın sülhsevər xarici siyasətinin onda xoş təəssürat yaratdığını xüsusi qeyd etdi. Batu mdan yola düşməzdən əvvəl general Harbord Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinə səfər zamanı aldığ ı xoş təəssürata görə Azərbaycan höku mətinin başçısı N.Yusifbəyliyə təşəkkür məktubu göndərdi. Harbord yazırd ı: "Mən və mənim missiyamda olan zabitlər xalqınız və ölkəniz haqqında ən yaxşı fikirləri özümüzlə aparırıq ki, qonşularınızın böyiik dövlətlər arasında yaratdığı narazılıq sizin tərəqqinizə mane olmasın ". Harbordun başçılıq etdiy i A merika missiyası oktyabrın 16-da Parisə gəldi və Birləşmiş Ştatların Versalda o lan dövlət katibin in müav ini F.Polka, az sonra is ə ABŞ dövlət departamentinə məruzə təqdim etdi. Harbordun məru zəsinin qısa mah iyyəti ondan ibarət idi ki, hər üç respublika Qərb nöqteyi-nəzərindən o qədər də yaxşı vəziyyətdə deyildir. Onun fikrincə, Qafqa zda iqtisadiyyat və maliyyə sistemi fə lakət li dərəcədə dağılmışdır, Gü rcüstanda "qırmızı təhlükə" - bolşevizm təhlükəsi güclüdür, Azərbaycanda idarəçilik üçün yerli kadrlar çatış mır, Ermən istan isə xarabalığ ı xat ırladır. Hər üç respublikanın siyasi istiqaməti Harbord tərəfindən belə müəyyən edilirdi: Gü rcüstan müstəqillik ü zərində israr edir, Ermənistan, yəqin ki, Rusiya mandatına tərəfdardır, A zərbaycan isə Türkiyəyə meyllid ir və xristianla ra etibar et mir, lakin onların təhsil görmüş nümayəndələri xarici əlaqələrin inkişaf etdirilməsinin zəru riliyini başa düşürlər. Ümu miyyətlə, mandat məsələsində Harbordun fikri be lə id i ki, Cənubi Qafqa z vahid bir mandatlıqda b irləşmə lidir. La kin bu mandatın A me rikaya verilməsi məsələsində onun fikri müsbət deyildi. General Harbord öz məru zəsində ermənilərin toruna düşmüş ABŞ siyasi xad imlərinə bildirirdi ki, ermənilər üçün nəzərdə mtulan ərazilərdə türklər hələ ermənilər oradan çıxan lma zdan əvvəl çoxluq təşkil edirdilər və bütün ermən i qaçqınların ın ora qayıdacağı halda da, türklər yenə ço xluq təşkil edəcəklər. Harbord erməni məsələsi ilə tanış olduqdan sonra qəti surətdə bu fıkrə gəlmişdi ki, ABŞ Ermənistana hər hansı vəkalət vermə kdən imt ina et mə lid ir. General Harbordun missiyanın yekunları barədə hazırladığı məru zə belə bir nəticə çıxarmağa əsas verir ki, o, Cənubi Qa fqazın və İstanbulun bir mandatlıqda birləşdirilməsinə tərəfdar olmuşdur. Ha rbord bu mandatın ABŞ tərəfindən götürülməsinə etiraz edird i. Harbord missiyası Amerika Birləşmiş Ştatlarının Qafqaz mandatlığ ına olan marağına son qoydu və Amerika siyasi dairələ rində geniş yayılmış ermən ipərəst əhvali-ruhiyyəyə də ağır zərbə vurdu. Əd.: Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920-ci illər), B., 1993.
amerikalı polkovnik V.Haskel tərəfindən 1919 ilin sentyabrında hazırlan mış sənəd. Həmin sənəddə Amerika Birləş miş Ştatlarının əlverişli strateji mövqedə yerləşən Naxçıvan bölgəsində möhkəmlən mək plan ları öz əksini tapmışdı. Layihədə Naxçıvan və Şəru r-Dərələyəz qəzalarının əlahiddə bitərəf zona elan edilməsi və bu ərazidə Naxçıvan general- qubernatorluğunun yaradılması nəzərdə tutulurdu. Ətraflı məlu mat üçün bax Naxçıvanda Amerika general-qubernatorluğu.
realnı məktəbində almış, 1871 ildə Tiflisdə hərbi-p iyada məktəbinə daxil olmuş, çar ordusunda xid mət etmiş, qüsursuz xid mət lərinə görə üçüncü dərəcəli "Müqəddəs Stanislav" (1889), üçüncü dərəcəli "Müqəddəs Anna" (1894), ikinci dərəcə li "Müqəddəs Stanislav" (1895), ikinci dərəcəli "Müqəddəs Anna" (1898) və "Müqəddəs Vlad imir" (1904) ordenləri ilə təltif olunmuşdur. Birinci dünya müharibəsində (1914-18) artilleriya qoşunların ın piyada h issələrində xid mətə başlamış, 3-cü Qafqa z araba-karvan briqadasının ko mandiri o lmuşdur. 1917 ildə istefaya çıxan Haşımbəyov 1918 ildə A zər-baycan Xa lq Cü mhuriyyətində könüllü xid mətə başlamışdır. Haşımbəyov Cü mhuriyyət dövründə daxili işlər nazirinin müavin i, Zaqatala general-qubernatoru, Cənub-qərbi Azərbaycan general-qubernatoru, Hərb i intendant (ləvazimat) idarəsinin rə isi və zifə lərində işlə mişdir. 1920 ildə bolşeviklə r tərəfindən güllələn mişdir. Əd.: Nəzirli Ş., Arxivlərin sirri açılır, B., 1999.
449
mühəndisliy i institutunu (1904) b itirmişdir. Dağ ıstandan və Zaqatala dairəsindən 3-cü Dövlət dumasına üzv seçilmişdir. Heydərov Bakı şəhər idarəsinin üzvü, idarən in təsərrüfat şöbəsinin müdiri idi. 1907 ildə "Nəşri-maa rif‖ cə miyyətin in idarə heyətinə da xil olmuşdur. 1913 ildə A.Babayevlə birlikdə "Dəyanət" neft-sənaye cə miyyətini təşkil et mişdir. 1914 ilin yanvarında "Səfa" xeyriyyə cəmiyyəti idarə heyətinin üzvü, 1916 ilin martında isə "Nicat" cəmiyyətinin sədr müavini seçilmişdir. Heydərov Fevral inqilabından sonra müs əlman ziya lılarının 1917 il ma rtın 16-da Bakıda keçirilən iclasına sədrlik etmiş, Qafqaz müsəlman ları qurultayı (1917, 15-20 aprel, Bakı) rəyasət heyətinin ü zvü seçilmişdi. Xüsusi Zaqafqaziya Ko mitesi (1917) Heydərovu Dağıstan vilayətində Müvəqqəti hökumətin ko missarı təyin etmiş, la kin Dağıstan İcraiyyə Komitəsinin sosialist üzvləri, sosial-demokrat olmasına ba xmayaraq, onun namizədliyinə qəti etira z et mişdilər. Xüsusi Zaqafqaziya Ko mitəsi güzəştə gedərək, Dağ ıstanda idarəçiliy i həyata keç irmə k üçün Heydərovun da daxil o lduğu üç nəfərdən ibarət xüsusi heyət yaratmışdı. Bir ço x dağlı liderləri, ictimai xadimləri kimi Heydərov da məhz Bakı mühitində yetişmiş, Şimali Qafqaz dağlıla- rın ın azad lıq hərəkatına rəhbərlik etmişdir. Fevral inqilabından (1917) sonra vətənə dönmüş, azadlıq hərəkatını təş- kilatlandırmaq istiqamətində iş aparmışdır. Heydərov türk dilinin təhsil d ilinə çevrilməsi ideyasını dəstəkləmiş, hətta 1917 il iyunun 15-də Te mirxan -Şurada müə llimlə r üçün türk dili kursları açanlardan biri olmuşdur. Heyd ərov Dağıstan Müsəlman Milli Ko mitəsinin ü zvü id i. Ko mitənin siyahısı ilə Rusiya Müəssislər məc lisinə seçilmişdi. İbrahim Heydərov Zaqafqaziya seymində sosialist blokunun üzvü, 1918 il aprelin 26-da yaradılmış Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası höku mətində dövlət nəzarəti naziri idi. Sey min nü mayəndə heyətinin tərkibində Trabzon konfransında iştirak etmişdir. Bakıda türk-müsəlman əhalisinə qarşı daşnak-bolşevik qüvvələri tərəfindən törədilmiş soyqınmı ilə bağlı 1918 il aprelin 20-də Hey-dərov Zaqafqaziya seymin in ad mdan Bakı Soveti ilə danı-şıqlara göndərilmiş, Bakıya çatan kimi bolşeviklər tərəfindən həbs olunmuşdu. Bununla əlaqədar o laraq, Zaqafqaziya seyminin üzvü Camo bəy Hacınski Heydərovun azad edilməsi üçün təcili tədbirlər görməyi təklif etmişdi. Bir müddət Bakı Xalq Ko missarları Sovetində quberniya komissarı vəzifəsində işləmişdir, bu vəzifədən "Hü mmət" təşkilatının təklifi ilə kənar edilmişdir. Heydərov Şimali Qafqaz Dağlı Xalqları İttifaqı Respublikası hökumətinin səlahiyyətli nümayəndəsi kimi, 1918 il noyabrın 28-də Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ilə Şimali Qafqaz Dağlı Xalqları İttifaqı Respublikası arasında müqaviləni imza layanlardan biri olmuşdur. Dağlılar Respublikası hökumətinin 1918 il dekabrın 19-da təşkil o lunan yeni tərkib ində yollar və poçt-teleqraf naziri təyin olunmuşdur. Höku mət tərə findən Avropa dövlətləri ilə danışıq lara göndərilən yeni nü mayəndə heyətinə daxil edilmişdir. Denikin qoşunlarının müda xiləsi nəticəsində Dağlılar Respublikası höku mətin in bura xılması ilə və sabiq hökumət üzv lərinə qarşı təqiblərlə əlaqədar Bakıya qayıt mış, Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında, xeyriyyə kon- sertlərinin, teatr tamaşaların ın, o cümlədən Üzeyir bəy Hacıbəylinin " Leyli və Məcnun" operasının, Ağa Əminovla birlikdə "Azərbaycan gecələrinin" təşkilində fəa l iştirak et miş, 1920 ildə Fransaya mühacirət et mişdir. Əd.: Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Süleymanova S., Azərbaycanda ictimai-siyasi hərəkat (XIX yüzilliyin sonu - XX yüzilliyin əvvəlləri), B., 1999; Göyüşov A., 1917-1920-ci illərdə Şimali Qafqaz dağlılarının azadlıq uğrunda mübarizəsi, B., 2000.
Yüklə 19,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|