Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu
Yüklə 19,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- HĠMAYƏDARLIQ NAZĠRLĠYĠ
- HÖKUMƏ T QƏ ZETĠNĠN NƏġRĠ HAQQINDA QƏ RAR
|
HƏRBĠYYƏ MƏKTƏBĠ - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə milli zabit kadrları hazırlayan hərbi təhsil müəssisəsi. 1919 ilin oktyabrında Praporşiklər məktəbinin əsasında yaradılmışdı. Praporşiklər məktəbinin rəisi polkovnik Rüstəm bəy Şıxlinski Hərb iyyə məktəb inin rəisi vəzifəsində saxlanılmış və məktəbin yenidən qurulmasının təşkilati işləri ona həvalə olunmuşdu. Yeni məktəbdə təhsil müddəti uzadılmış və statusu genişləndirilmişdi. Praporşiklər məktəbin in mə zunla rına ilkin zabit rütbəsi olan praporşik rütbəsi verilirdisə, Hə rbiyyə mə ktəbini uğurla başa vuranlara növbəti rütbə olan podporuçik rütbəsi verilirdi. Bu rütbə məzunlara hərb i nazirin təqdimatı əsasında Nazirlər Şurasının qərarı ilə verilirdi.
457
1919 il dekabrın 1-də polkovnik R.Şıxlinskin in 2-ci topçu briqadasının komandiri təyin edilməsi ilə əlaqədar 4-cü Quba alayının zabiti, polkovnik K.D.Çxeidze Hərb iyyə məktəbinin rəisi təyin edild i. Məktəb üç şöbədən - piyada, topçu və istehkamç ı şöbələrindən iba rət id i. Piyada şöbəsi iki bölü klü bir tabor, topçu və istehkamç ı şöbələrin in isə hərəsi bir taqım olmalı id i. Məktəbdə o xuyanlar "yunker" adlanırdılar. Təhsil müddəti 2 il nəzərdə tutulmuşdu. Hərb iyyə məktəbinə 17-28 yaş arasında olan gənclər da xil ola b ilə rdi. Bunun üçün onlar müvafiq təhsil ba zasına malik o lma lı idilər. Məktəbə qəbul elanı "Azərbaycan " qəzetində dərc edilirdi. Tədris dövründə təhsildə və davranışda yaxşı nəticə göstərən yunkerlər baş çavuş (feldfebel), baş portupey-yunker, kiçik portupey-yunker rütbələrinə layiq görülə b ilərdilər. Hərbiyyə məktəbində hərb i fənlə rdən takt ika, a rtille riya, istehkam işi, topoqrafiya, hərbi in zibatçılıq, qanun- şünaslıq, ümu mtəhsil fənlərindən isə ilahiyyat, türk (Azərbaycan) dili və ədəbiyyatı, riyaziyyat, fizika, kimya, coğrafiya, ümu mi tarix və türk xalqların ın tarixi tədris edilird i. Yaran mış şəraitlə əlaqədar o laraq, 1920 il aprelin 24-də Hərb iyyə məktəbinin vaxtından qabaq buraxılışı oldu. Məktəbi 104 nəfə r uğurla b itirdi. Hə rbiyyə məktəbi sovet dövründə də bir neçə il fəa liyyətini davam etdirdi.
Süleymanov M., Azərbaycanda ilk milli hərbiyyə məktəbi, B., 2000.
dövlət xad imi. Bakı şəhər gimnaziyasını və ko mmersiya məktəbini bitirmişdir. Bakı taciri o lan Həsənov "Nəşri-maarif‖cə miyyətinin yarad ılmasında və fəaliyyətində ya xından iştira k et mişdir. Şəhər du masının ü zvü id i.Həsənov Bakıya Şo llar su kəmərinin çəkilməsində, şəhər kanalizasiya şəbəkəsinin yaradılmasında, dənizkənarı parkın salın masında böyük xid mət göstərmişdir. Fevral inqilab ından (1917) sonrakı siyasi hadisələrdə yaxından iştirak etmiş, 1918 ilin martında Bakıda türk-müsəlman əhaliyə qarşı soyqırımlarının qarşısını almağa çalışmışdır. Müsəlman Milli Şurası Müvəqqəti İcraiyyə Ko mitəsinin üzvü idi. A zərbaycan Milli Şurasının "Azərbaycan Məclisi-Məbusanının təsisi haqqında qanun"una (1918, 19 noyabr) əsasən, Bakı şəhərindən bitərəf kimi Cü mhuriyyət Pa rla mentinin tərkibinə da xil edilmişdi. Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin 3-cü Hö ku mət kabinəsində maliyyə na zirin in müavin i, 4-cü kabinədə isə ma liyyə na ziri təyin olunmuşdur. 1919 il sentyabrın 30-da Həsənovun rəhbərliyi ilə A zərbaycan Dövlət Bankı fəaliyyətə başlamışdır. Cü mhuriyyətin əsginasları ü zərində baş nazirlə yanaşı maliyyə naziri Həsənovun da imzası var idi. Milli pu lların q iy mətdən düşməməsi, emissiya həcminin artmaması, devalvasiyaya uğramaması üçün Həsənov böyük səy göstərmişdir. Həsənov həm Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti, həm də Sovet hakimiyyəti dövründə Azərbaycan Dövlət Bankına rəhbərlik et mişdir. A zərbaycanın ictima i-mədəni həyatında fəal iştirak etmişdir. Həsənovun dövri mətbuatda, o cümlədən "Füyuzat" jurnalında ço xlu məqalələri dərc edilmişdir. Böyük rus yazıçısı L.N.To lstoyla dostluq münasibətləri o lmuşdur.
Azərbaycan tarixi, 7 cildd ə, c.5, B., 2001; Əliyev M ., Əliağa Həsənov "Azərbaycan Demokratik Respublikası: Azərbaycan hökuməti (1918-1920)" kitabında, B., 1990.
Parlamentinin xüsusi qərarına (bax Xaricə təhsil almağa göndərilən azərbaycanlı tələbələr haqqında qərar) əsasən,
dövlət hesabına ali təhsil almaq üçün xaricə göndərilmiş tələbələrdən biri. Bakı kişi gimnaziyasını bitirmişdir (1919). Parlamentin 1919 il 1 sentyabr tarixli qəra rına əsasən, təhsilini tarix-filo logiya sahəsində davam etdirmə k üçün İstanbul Universitetinə (Türkiyə) göndərilmişdi. Sonrakı taleyi barədə məlu mat aşkar olun mamışdır. HƏSƏNOV Rzaqulu İsmayıl oğlu (27.9.1889, Quba - ?)- Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Pa rla mentinin xüsusi qərarına (ba x Xaricə təhsil almağa göndərilən azərbaycanlı tələbələr haqqında qərar) əsasən, dövlət hesabına ali təhsil almaq üçün xaricə göndərilmiş tələbələrdən biri. Orta texniki məktəbin mexanika şöbəsini bitirmişdir (1917). Parlamentin 1919 il 1 sentyabr tarixli qərarına əsasən, təhsilini davam etdirmək üçün Frayberq Universitetinə (Almaniya) göndərilmişdi. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xaricdə dövlət hesabına təhsil alan azərbaycanlı tələbələrin vəziyyətini öyrənən Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923-25 illər üçün məlu matında onun təhsilinin b itməsinə 1 il qald ığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlu mat aşkar olun mamışdır. HĠMAYƏDARLIQ NAZĠRLĠYĠ, A z ə r b a y c a n X a l q C ü m h u r i y y ə t i H ö k u m ə t i n i n H i m- a y ə d a r l ı q N a z i r l i y i - Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə ölkənin məcburi qaçqın və köç künlərinə himayədarlıq tədbirlə rin i həyata keçirən icra hakimiyyəti orqanı. Cənubi Qafqazda üç müstəqil respublika yaranana qədər Azərbaycanda qaçqın və köçkünlərlə iş bilavasitə Müsəlman Milli Şurasının müvafiq şöbəsi tərəfindən aparılırdı. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti Tiflisdən Gəncəyə köçdükdən sonra, 1918 il iyunun 17-də Fətəli xan Xoyskinin təşkil etdiyi 2-ci Höku mət kabinəsində Xalq Səhiyyə və Himayədarlıq Nazirliyi təsis edilmiş və Xudadat bəy Rəfıbəyli Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin ilk səhiyyə və himayədarhq naziri təyin olun muşdu. 1918 il sentyabrın 15-də Bakı Qafqaz İslam
458
6-da F.x.Xoyski höku mətində dəyişikliklə r edildi; səhiyyə və himayədarlıq naziriliyi iki müstəqil - səhiyyə və himayədarlıq nazirliklərinə ayrıldı və himayədarlıq naziri və zifəsinə Musa bəy Rəfiyev, onun müavini vəzifəsinə isə Rüstəm xan Xoyski təyin olundu. 1918 il dekabrın 26-da F.x.Xoyskin in təşkil etdiyi 3-cü Höku mət kabinəsində himayədarlıq naziri vəzifəsini Rüstəm xan Xoyski icra etdi. Nəsib bəy Yusifbəylinin 1919 il aprelin 14-də təşkil etdiyi 4-cü Hö ku mət kab inəsində bu vəzifəyə Slavyan-Rus Cə miyyətindən olan V.Klenevski təyin edildi. N.Yusifbəylinin 1919 il de kabrın 24-də təşkil etdiyi 5-c i Höku mət kabinəsində himayədarlıq və səhiyyə naziri vəzifəsini yenidən Musa bəy Rəfiyev tutdu. Himayədarlıq sahəsi üzrə onun müavini isə Rüstəm xan Xoyski oldu. Yarandığı ilk günlərdən nazirlik anarxiya və hərc-mərclik dövründə zərər çəkmiş əhali ilə bağlı əvvəllər ayrı-ayrı rayonların səlahiyyətində olan bütün işləri ö z tabeliy ində birləşdirmiş, doğma yurd-yuvalarını tərk etmək məcburiyyətində qalmış, ə mla kı əlindən çıxmış qaçqın lara yard ım göstərilməsini təşkil et mişdir. Birinci dünya müharibəsi (1914-18) dövründə yaranmış anarxiya, ö zbaşınalıq, 1918 ildə ermənilərin türk- müsəlman əhaliyə qarşı törətdikləri soyqırımları A zərbaycana böyük zərər vurmuş, əhalinin böyük əksəriyyəti tamamilə müflisləşmiş, var-yoxundan, yaşayış yerlərindən, əmək haqqı mənbələrindən məhru m olmuş, yalnız dövlət qayğısına möhtac qalmışdı. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mət inin və Himayədarlıq Na zirliy inin qaçqınlarla bağlı əsas vəzifəsi təkcə onların fiziki yaşayışını təmin etmək deyil, həm də əvvəlki iş yerlərinə qaytarmaq, yeni iş yerləri açmaq, yetim qalmış uşaqları daimi yaşayış yerləri ilə təmin etmək idi. Bununla əlaqədar h imayədarlıq nazirliy inin qarşısında iki başlıca vəzifə dururdu: 1) daşnaklar tərəfindən öz ata-baba yurdlarından qovulmuş və qaçqına çevrilmiş soydaşları qəbul etmək, onları ən zəruri ərzaq və yaşayış vasitələri ilə, habelə əkin üçün toxu m və iş heyvanları ilə təmin etmək, qaçqın ların yerləşdirildiy i rayonlarda onla rı ictima i işlə rə cə lb et mə k, bir sıra kənd ic ma larına ö z təsərrüfatlarını bərpa et mə k üçün faizsiz kredit lər vermə k; 2) a zyaşlı yetimlə r və sahibsiz uşaqlar üçün sığınacaqlar və koloniyalar, yo xsul əhali üçün gecələmə evlə ri və ucuz ye mə kxana lar təşkil et mə k. Bütün bu işləri həyata keçirmək üçün himayədarlıq nazirliyin in mə rkə zi idarəsi üç şöbəyə ayrılırd ı: h imayə, qaçqınla r və təsərrüfat şöbələri. Ye rlə rdə himayədarlıq işlərin in təşkili üçün ölkənin ərazisi 6 dairəyə bölünmüşdü: Bakı (Bakı şəhəri, Bakı və Quba qəzaları), Gəncə (Gəncə şəhəri, Gəncə və Qazax qəzala rı), Şa ma xı (Şa ma xı və Göyçay qəza ları), Nu xa (Nu xa və Ərəş qəza ları, Zaqatala da irəsi), Qarabağ (Cavanşir, Şuşa, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzaları) və Lənkəran (Lənkəran və Cavad qəzaları). Hər dairəyə himayədarlıq nazirliyin in inspektoru rəhbərlik ed irdi. Qa rşıya qoyulmuş vəzifə ləri yerinə yetirmə k üçün himayədarlıq nazirliyi üç əsas istiqamətdə iş aparırd ı: 1) sənaye rayonları da daxil olmaq la, Bakı şəhərində; 2) respublikanın başqa ərazilərində; 3) ölkədən xaricdə. Sənaye rayonları da da xil olmaq la, Bakı ş əhərində 1919 ilin fev ralından təkcə qaçqınlara deyil, hə m də əhalinin yoxsul təbəqələrinə və sənaye fəhlələrinə Mərkə zi Yardım Evi xətti ilə ərzaq paylanır, pulsuz və ya cüzi qiy mətə isti yemə k və çay, hə mç inin d igər zəruri avadanlıqlar verilirdi. 1919 ilin dekabrına qədər nazirliyin himayədarlıq şöbəsi bu məqsəd üçün 3082000 manat vəsait xərc lə mişdi. Bundan əlavə, yerli xey riyyə cə miyyətləri tərəfindən sahibsiz və yetim uşaqlar üçün yaradılmış uşaq evlərinə də himayədarlıq nazirliyi tərəfindən yardım göstərilird i. Təkcə 1919 ildə xeyriyyə cəmiyyətlərinin sahibsiz və yetim uşaqlar üçün yaratdıqları evlərə 2114501 manat vəsait ayrılmışdı. 1918 ilin soyqırımları nəticəsində zərər çəkmiş ailələrə 300 min manat məb ləğində birdəfəlik yardım göstərilmişdi. Himayədarlıq Na zirliyi Müs əlman Xeyriyyə Cə miyyəti vasitəsilə Qarsdan Azərbaycana pənah gətirmiş 700 nəfərə ya xın qaçqını Ba kıda yerləşdirmə k, gündəlik ye mə klə tə min et mə k vəzifəsin i də öz ü zərinə götürmüşdü. 1919 ilin noyabrından 1920 il yanvarın 1-nə qədər bu məqsəd üçün 526195 manat vəsait xərclən mişdi. 1919 ilin sonlarında Dağlılar Respublikası ərazisində baş vermiş hərbi əməliyyatlar nəticəsində Dağıstandan Azərbaycana gəlmiş qaçqınlara nazirlik 1 milyon manatlıq maddi yardım göstərmişdi. Himayədarlıq Na zirliyi ölkənin ayrı-ayrı bölgə lərində qaçqınlara pul əvəzinə daha ço x ə rzaq və manufaktura mə mu latı ilə kö məklik göstərirdi. On lara ada mbaşına, yaşından asılı o laraq, 20-25 funt taxıl (buğda, arpa, çəltik), imkan daxilində sabun, duz və s. manufa ktura mə mu latla rı verilird i. Bu işləri yerlə rdə qaçqınlardan və yerli əhalidən ibarət qaçqın ko mitələri həyata keçirirdi. Eyni zamanda, qaçqınların istifadə olun mayan boş yerlərə və yaşayış məntəqələrinə yerləşdirilməsi imkan ları da öyrənilirdi. Himayədarlıq Na zirliyin in fəa liyyətinin ilk dövrlə rində qəbul etdiy i qaçqınla r yenicə yaradılmış Ermən istan Res- publikasının Yen i Bəyazid, Üçkilsə (Eçmiədzin) və İrəvan qəzalarından zorla qovulmuş azərbaycanlılar idi. Onlar Azər- baycanın Qazax, Gədəbəy, Gəncə, Şamaxı və b. bölgələrində yerləşdirilird ilər. 1919 ilin yanvarından daşnakların Zəngəzura silah lı təcavüzü nəticəsində bu ərazidən zorla qovulmuş 40 mindən yu xarı a zə rbaycanlı Qarabağın Cəbrayıl, Şuşa və Cavanşir qəzalarında və Cümhuriyyətin başqa ərazilərində yerləşdirild i. 1919 ildə bütün il boyu Ermən istanda həyata keçirilən soyqırımları nəticəsində Azərbaycana pənah gətirən türk-müsəlman əhalinin sayı günbəgün artırdı. 1918 ildə S.Şau myanın silahlı daşnak quldur dəstələrin in Ba kı şəhərində, Şa ma xı, Quba və Lənkə ran qəza la- rında azərbaycanlılara qarşı törətdiyi soyqırımları və talan lar nəticəsində qarət edilmiş və müflisləş miş əhalinin də, Ermənistandan gəlmiş qaçqınlar kimi, kö məyə böyük ehtiyacları var idi. 1919 ilin sonuna qədər Gəncə dairəsində 21098 nəfər, Şa ma xı dairəsində 26877 nəfər, Nu xa (Şə ki) dairəsində 5100 nəfə r, Qa rabağ dairəsində 20 min nəfər, Lən kəran dairəsində 8205 nəfər Himayədarlıq Na zirliyi tərəfindən qeydiyyata götürülmüş və onlara kömək göstərilmişdi. Himayədarlıq Na zirliy inin qaçqınlarla bağlı 1920 il üçün qarşısına qoyduğu başlıca vəzifə lərdən biri də əksə- riyyəti kənd əhalisindən ibarət olan qaçqın ları Ərəş, Nu xa (Şə ki), Şa ma xı, Göyçay və b. qə zala rın kənd ə ra zilərində yerləşdirmə klə , onla rı kənd təsərrüfatı işlərinə cəlb et mə k, ö z təsərrüfatların ı yarat maqda onlara kö mə k göstərmək id i. Bu barədə Himayədarlıq Na zirliy i tərəfindən hazırlan mış təkliflə r Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parla menti tərə findən
459
bəyənildi və 1920 ilin yanvarında bu məqsəd üçün Himayədarlıq Na zirliyinə 21 milyon manat vəsait ayrılması barədə qanun qəbul edildi.
Naxçıvan, Sürməli və Üçkilsə qəzalarında, 1919 il yayın axırlarında Ved ibasarda azərbaycanlılara qarşı törə- dilən soyqrımları Cənub-qərbi Azə rbaycan və Ermənistan Respublikasındakı müs əlmanların vəziyyətini son dərəcə ağırlaşdırd ı. Bu qanlı qırğınlar nəticəsində Ermənistan Respublikası ərazisində yaşayan türk-müsəlman əhali bütün var- yoxundan məhru m o laraq, qaçqına çevrildilər. Yeni Bəyazid, Üçkilsə və İrəvan qəzala rından qaçqın düşmüş müsəlman əhalinin sayı 200 min nəfərə çatdı. Himayədarlıq Nazirliyinin Ermənistan Respublikasındakı müvəkkili bu ərazidəki müsəlman ların acınacaqlı vəziyyəti haqqında Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamentinə və Höku mətinə məlu mat verərək bildirirdi ki, onların yeməyə çörəklə ri, əkməyə toxu mları və iş heyvanları yoxdur. İrəvanda müsəlman əhali u zun müddətli aclıq nəticəsində kütləvi surətdə qırıldı. Onlara yard ım məqsədilə nazirlik 3 milyon manatlıq vəsait ayırmaq barədə qanun layihəsini Parla mentə təqdim etdi. Pa rla mentin qərarı ilə ayrılmış həmin vəsait əsasında 1919 il iyulun axırlarında İrəvana 15 vaqon un, buğda, arpa və darı göndərildi. Bundan əlavə, 1919 ilin sentyabrında İrəvanda müsəlman lar üçün ambulatoriya, yetim uşaqlar üçün is ə 85 nəfərlik uşaq evi açıldı. İrəvan quberniyası və Qars vilayətindən qaçqın düşmüş türk-müsəlman əhaliyə yardım məqsədilə 1919 ilin noyabrında himayədarlıq nazirliyin in nümayəndəsi yol boyu ağır vəziyyətdə olan qaçqınları yeməklə təmin etmək üçün Tiflisə ezam edildi. A zərbaycanlı qaçqınlar iki yerdə - Aşağı Seral stansiyasında və Tiflisdən 300 verst aralıda yarad ılmış qaçqın düşərgələrində yeməklə təmin olunurdular. Himayədarlıq Na zirliy i qaçqınla rla bağlı fəaliyyətini 1920 il apre lin 27-də Azə rbaycanın Sovet Rusiyası tərə- findən işğalına və Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin süqutuna qədər davam etdirmişdir. Əd.: Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918-1920), Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998; Aзepбaйджанская Демократиская Pecnублика (1918-1920), Внешняя политика (документы и материалы) , Б., 1998; Aдpec-календары Aзepбaйджанской Pecnублики нa 1920 r., B., 1920; Paşayev A., Açılmamış səhifələrin izi ilə, B., 2001. "HNÇAQ" ("Zəng") - erməni millətçi partiyası. Özünü sosial-demokratiya yönlü partiya adlandıran "Hnçaq" bir qrup erməni tə ləbəsi tərəfindən 1887 ildə Cenevrədə yaradılmışdır. La kin partiyanın mə rkəzi ko mitəsi eyni ad lı qəzet in redaksiyası ilə birlikdə Londona köçmüşdü. Partiyanın 1897 ildə dərc olun muş proqramında o, sosialist partiyası ad landırılır və qarşısına mütləq iyyətin çevriliş yolu ilə məhv edilməsi, demokratik quruluş elan o lunması və fəhlə sinfin in bütün istehsal vasitələrinə sahib olması vəzifəsi qoyulurdu. Lakin proqramın əsas hissəsi "erməni xalqının inqilabi fəaliyyətinə" həsr edilmişdi. Proqrama görə, bu fəaliyyət müstəsna olaraq, ermənilərin taleyin in Os manlı imperiyasından ayrılmasına və milli müstəqilliyə nail olmağa yönəldilməlidir. "Hnçaq"ın Bakı təşkilatı 19 əsrin 90-cı illərinin əvvəlində X.S.Melik-Ağamiryan tərəfindən yaradılmışdı. Sonra- dan onun başçısı H.Hovanesyan oldu. 1902 ildə "Hnçaq"ın Şuşada və Gəncədə də şöbələri yaradıldı. Partiyanın sosial bazası, ermənilərin xırda burjua təbəqələri, sənətkarlar, alverçilər, ziyalılar, fəhlələr id i. Fəhlələr partiyada sayca üstünlük təşkil ed irdilər. Erməni part iyaları siyasi konyunkturadan asılı olaraq, ta ktika larını bu və ya digər qonşu dövlətin müttəfiqləri kimi qururdular. 1903 ildə knyaz Qo litsinin tə kid i ilə verilmiş fə rmana əsasən, ermən i kilsə torpaqlarının böyük hissəsi və mü lkiyyəti dövlət xəzinəsinin xeyrinə müsadirə o lundu. Bununla əlaqədar olaraq ermən i katolikosu bütün çar sülaləsini lənətlədi. Eyni za manda, təşkilatçılarından biri "Hnçaq" olan erməni inqilabi hərəkat ı ruslar ə leyhinə aç ıq-aşkar fəa liyyətə başladı. Bununla bağlı, "Hnçaq"ın Bakı və Yelizavetpol quberniyalarındakı şöbələrin in fəaliyyəti gücləndi. 1904 ildə Bakıda partiyanın artıq üç şöbəsi var idi. Elə həmin il Bakıda "hnçaqçılar ittifaqı"nın vərəqəsi yayıldı. Bu rada ermənilər əhalini höku mətə müqavimət göstərməyə çağırılırdılar. Əsas müqavimət vasitələrindən biri də terror aktları idi. Bu terror aktlarının ən böyüyü erməni kilsə mülkiyyətinin müsadirə olun ması haqqında qanunun təşəbbüsçüsü olan, Qafqazın mü lki işlər ü zrə baş rəisi general-adyutant knyaz Qolitsına qarşı idi. Həmin qəsd 1903 il oktyabrın 14-də həyata keçirildi. Knyaz Qo litsına qarşı qəsdi daşnakların kö məy i ilə "hnçaq"çı Q.Hovanesyants həyata keçirmişdi. Eyni zamanda, Os manlı dövləti ərazisində də iş aparılırdı. Os manlı imperiyasında terror aktları hazırlamaq və höku mət əleyhinə çıxışları təşkil etmək üçün "hnçaq"çılar varlı ermənilərdən şantaj vasitəsilə və zo rla müntəzəm o laraq pul toplayırdılar. " Hnçaq"çılar Qafqazda, xüsusilə Bakı sənaye rayonunda fəal iş aparırdılar. Fəhlə hərəkatın ın güclü inkişafı şəraitində özünü sosial-demokrat adlandıran "Hnçaq" partiyası burada daha geniş əl-qol açmışdı "Hnçaq"çılar vərəqələr buraxmaqla, Rusiyada və xaricdə ç ıxan qəzet lərinin nö mrələrin i ço xa lt maq və yaymaq la, tətillərdə iştira k et mə klə e rməni fəhlələ ri a rasında qızğın fəa liyyət göstərirdilə r. Mübarizə metodlarına görə eserləri daha yaxın olmala rına ba xmayaraq, onlar 1904 ildən sosial-demokratlarla, xüsus ən bolşeviklərlə sıx ə mə kdaşlığa başladılar. Bu ə mə kdaşlığın ilk tə zahürü özünü "Hnçaq"ın Bakı fəhlələrinin məşhur 1904 il dekabr tətillərində iştirakında göstərdi. Rusiya Sosial-Demo krat Fəhlə Partiyasının bolşevik Bakı ko mitəsinin tətil zamanı yaratdığı təşkilat ko mitəsinə "Hnçaq"ın nümayəndələri də daxil oldular. 1905 ildə "Hnçaq"ın, əsasən, fəhlələ rdən ibarət bütün üç ş əhər şöbəsini birləşdirən Ba kı rayonu ko mitəsi RSDFP-yə da xi o lduğunu və millətçilərlə əlaqə lərini kəsdiklə rin i bəyan etdilər. RSDFP-yə "hnçaq"çıların ancaq bolşevik mey lli hissəsi - S.Kasyan, S.Su ltanyants, O.Ova kimov və b. da xil o ldular. La kin bu "hnçaq"çılar da b ir ço x ha lla rda özlərin i ənənəvi terro rçuluq metodlarına sadiq qaldılar. Məsələn onlar (Q.Hayrapetov və b.) RSDFP-nin döyüşçü dəstələri nin yaradılmasında fəal iştirak edird ilər. 1906 ildə O.Ovakimov sosial-demokrat təşkilatının iradəsinə zidd olaraq, "terrorçular qrupu" yaradıb, varlılara müntəzəm surətdə basqınlar edird i. Belə basqınların birindən sonra RSDFP Bakı təşkilatın ın qərarı ilə qrup bura xıld ı. 460
"Hnçaq"ın Bakı, Gəncə və Tiflisdəki şöbələri isə "Daşnaksutyun"la rəqabətə dözməyərək, ermənilər arasında nüfuzlarını xeyli dərəcədə itirsələr də, fəaliyyətlərin i davam etdirirdilər. Kütlələr içərisində nüfuz qazan maq uğrunda "Hnçaq"la "Daşnaksutyun" arasında həmişə mübarizə getmişdir. Yelizavetpol və İrəvan quberniyalarında isə bu mübarizə iki e rmən i millətç i part iyası arasında bütöv kəndlərin əldən-ə lə keç məsi ilə nəticə lənən silahlı toqquşmalara gətirib çıxarırdı. Lakin istər Cənubi Qafqazda, istərsə də Türkiyədə " müsəlman təhlü kəsi" yarandıqda, "hnçaq"çılar, bir qayda olaraq, "özünü müdafiə" məqsədilə daşnakla rla eyni cəbhədən çıxış edirdilər. Ermənilərin böyük ü midlər bəslədiyi 1908 il Gənc türklər inqilabı za manı "Hnçaq" Türkiyə höku mətinə daha loyal münasibət göstərməyə başladı, hətta partiyanın İstanbulda keçirilən 5-ci qurultayında qəbul olun muş proqramında parlament fəaliyyəti və təbliğatı əsas mübarizə metodu elan edildi. 1910 ildə "Hnçaq" yenidən iki fra ksiyaya - liberal xətt tərə fdarı olan "Türkiyə e rmənilərinin Hnçaq partiyası‖na və ənənəvi ekstremist-terrorçu mübarizə yolu seçmiş " Yeniləşmiş Hnçaq" fraksiyalarına parçalandı. "Yeniləş miş Hnçaq" 1913 ildə İstanbulda keçirilən qurultayında Ermən istanın mu xtariyyətinin yenə də part iyanın başlıca məqsədi elan olun muş proqramını qəbul etdi və onun həyata keçirilməsi üçün gizli mübarizə metodların ı seçdi. Fəh lələ ri çaş-baş salan aramsız partiyadaxili parçalan malar nəticəsində "Hnçaq"ın Cənubi Qafqaz, o cü mlədən Bakı erməniləri arasında nüfuzu xey li zəiflədi, onların b ir hissəsi RSDF(b )P-yə qoşuldu, digər qis mi isə daha mütəşəkkil o lan daşnakların tərəfinə keçdi. Birinci dünya müharibəsi (1914-18) dövründə "hnçaq"-çılar daşnakların Rusiya ordusu tərəfində Türkiyəyə qarşı vuruşan silahlı dəstələrin in yaradılması ideyasının əleyhinə çıxd ılar. 1915 il hadisələrindən sonra "Hnçaq" artıq öz xal- qını dəhşətli bəlalara düçar etmiş daşnakların ağılsız və bəsirətsiz siyasətini pisləyən erməni partiyalarının ("hnçaq"çılar, ra mkavarlar, klerikallar, tərəqqiç ilər) sırasında id i. Bütün bu partiyalar 1916 ilin mayında Petroqradda konfrans çağıraraq, birinciliy i daşnakların əlindən almaq və ermənilərin yeganə təmsilçisi o lmaq məqsədilə "Müharibə qurbanlarına yard ım göstərən təşkilatların mərkəzi erməni ko mitəsinin" yaradıldığın ı elan etdilər. Lakin onların bu n iyyəti nəticəsiz qaldı. Çünki Rusiyanın hakimiyyət dairələri ko mitəni dəstəkləmədilər. Bundan sonra liberal yönlü ümu merməni partiyası yaratmaq üçün göstərilən d igər cəhdlər də uğur qazan madı. "Yeniləş miş Hnçaq" 1916 ildə yaran mış şəraitdə yeni proqra m - niza mna mə qəbul etdi. Mu xta riyyət haqqında bütün tələblər bu sənəddən çıxarıld ı, Türkiyə Ermənistanı Osmanlı dövlətinin ayrılmaz tərkib hissəsi sayıldı. Proqramda silahlı erməni hərb i birləşmələri qadağan olunur və göstərilirdi ki, ermən ilərin hamısı nizami qoşunlarda hərbi xid mət keçməlid irlər. "Hnçaq" partiyası bunun əvəzində ermənilərin 1915 ilə qədər yaşadıqları torpaqların qaytarılmasına və dövlətdən müavinət alın masına ü mid bəsləyirdilər. Fevral inqilab ından (1917) sonra "hnçaq"çıların bir hissəsi martda Bakıda yarad ılmış Ermən i Milli Şu rasına daxil oldu. La kin Ermən i Milli Şurası əvvəlcə Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parla mentində təmsil olun maqdan imt ina etdi, Pa rla menti boykot et mək xətti yeritdi. Pa rla mentə qatıld ıqdan sonra is ə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mət inə qarşı pozuculuq işi apardı və işğalçı sovet-bolşevik Rusiyasının mövqeyini müdafiə etdi. Elə həmin vaxtlar, ço x keçmədən, "Hnçaq"ın Azərbaycanda fəaliy -əti, praktik olaraq, dayandı. Əd.: Azərbaycan tarixi.7 cilddə. c.5, B., 2001; Azərbaycan Xalq Cümhuriyy əti (1918-1920), B., 1998; Наджафов Б., Лицо врага. История армянского национализма в Закавказье в XIX нацале – XX вв., кн. 1, Б., 1993; Мамедова Л., Февраль 1917: Новая фаза подьема политического экстремизма в Азербайджане, Б., 1995; Багирова И.С., Политические партии и организации Азербайджана в начале XX века , Б., 1997; Шавров Н.Н., Новая угроза русскому делу в Закавказье: предстоящая распродажа Мугани инородцам, Б., 1990.
HÖKUMƏ T QƏ ZETĠNĠN NƏġRĠ HAQQINDA QƏ RAR - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin 1918 il iyunun 25-də qəbul etdiyi qərar. Qərarda xalq maarifi na zirinə qə zetin s metasını tutaraq Höku mətin təsdiqinə vermə k və qəzet in nəşri üçün Gəncədə mətbəə hazırla maq tapşırıldı. Böyük çətinliklə rə ba xmayaraq, be lə b ir mətbu orqanın yaradılması üçün Cü mhuriyyət Höku məti həmin qərara əsasən, cidd-cəhdlər göstərir və nəticədə, 1918 il sentyabrın əvvəllərində Gəncədə "Azərbaycan" adlı Höku mət qəzetin in nəşri haqqında qərar qəbul edir. Həmin qərara əsasən, "Azərbaycan" qəzetinin ilk nö mrəsi 1918 il sentyabrın 15-də Gəncədə çap olundu. Qəzetin Gəncədə cəmi dörd nömrəsi nəşr edilmişdir. Yüklə 19,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|