Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu



Yüklə 19,75 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə78/80
tarix31.01.2017
ölçüsü19,75 Mb.
#7086
1   ...   72   73   74   75   76   77   78   79   80

HƏRBĠYYƏ  MƏKTƏBĠ - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə milli zabit kadrları hazırlayan hərbi təhsil 

müəssisəsi. 1919 ilin  oktyabrında Praporşiklər məktəbinin əsasında yaradılmışdı. Praporşiklər məktəbinin  rəisi polkovnik 

Rüstəm bəy Şıxlinski Hərb iyyə məktəb inin rəisi vəzifəsində saxlanılmış və məktəbin yenidən qurulmasının  təşkilati işləri 

ona  həvalə  olunmuşdu.  Yeni  məktəbdə  təhsil  müddəti  uzadılmış  və  statusu genişləndirilmişdi.  Praporşiklər  məktəbin in 

mə zunla rına ilkin zabit rütbəsi olan praporşik rütbəsi verilirdisə, Hə rbiyyə mə ktəbini uğurla başa vuranlara növbəti rütbə 

olan  podporuçik  rütbəsi  verilirdi.  Bu  rütbə  məzunlara  hərb i  nazirin  təqdimatı  əsasında  Nazirlər  Şurasının  qərarı  ilə 

verilirdi. 


457 

 

 



 

 

1919 il dekabrın 1-də polkovnik R.Şıxlinskin in 2-ci topçu briqadasının komandiri təyin edilməsi ilə əlaqədar 4-cü 



Quba alayının  zabiti, polkovnik K.D.Çxeidze Hərb iyyə  məktəbinin  rəisi təyin edild i. Məktəb üç şöbədən - piyada, topçu 

və istehkamç ı şöbələrindən iba rət id i.  Piyada şöbəsi iki bölü klü  bir tabor, topçu və istehkamç ı şöbələrin in  isə hərəsi bir 

taqım olmalı id i. Məktəbdə o xuyanlar "yunker" adlanırdılar. Təhsil müddəti 2 il nəzərdə tutulmuşdu. Hərb iyyə məktəbinə 

17-28 yaş arasında olan  gənclər da xil ola  b ilə rdi. Bunun üçün onlar müvafiq  təhsil ba zasına malik o lma lı idilər. Məktəbə 

qəbul elanı "Azərbaycan " qəzetində dərc  edilirdi. Tədris dövründə təhsildə və davranışda yaxşı nəticə göstərən yunkerlər 

baş çavuş (feldfebel), baş portupey-yunker, kiçik portupey-yunker rütbələrinə layiq görülə b ilərdilər. 

Hərbiyyə  məktəbində  hərb i  fənlə rdən  takt ika,  a rtille riya,  istehkam  işi,  topoqrafiya,  hərbi  in zibatçılıq,  qanun-

şünaslıq, ümu mtəhsil  fənlərindən isə ilahiyyat, türk  (Azərbaycan) dili və ədəbiyyatı, riyaziyyat, fizika,  kimya, coğrafiya, 

ümu mi tarix və türk xalqların ın tarixi tədris edilird i. 

Yaran mış şəraitlə əlaqədar o laraq, 1920  il aprelin  24-də  Hərb iyyə  məktəbinin vaxtından qabaq buraxılışı oldu. 

Məktəbi 104 nəfə r uğurla b itirdi. Hə rbiyyə məktəbi sovet dövründə də bir neçə il fəa liyyətini davam etdirdi. 

 

Əd:. 

Süleymanov M., Azərbaycanda ilk milli hərbiyyə məktəbi, B., 2000.

 

 

HƏSƏNOV  Əlağa  Hacı  Süley man  oğlu   (1871,  Bakı-  18.3.1933,  Bakı)  -  ictimai  və 

dövlət xad imi.  Bakı şəhər gimnaziyasını və ko mmersiya  məktəbini bitirmişdir.  Bakı taciri o lan 

Həsənov "Nəşri-maarif‖cə miyyətinin yarad ılmasında və fəaliyyətində ya xından iştira k et mişdir. 

Şəhər du masının ü zvü id i.Həsənov Bakıya Şo llar su kəmərinin çəkilməsində, şəhər kanalizasiya 

şəbəkəsinin yaradılmasında, dənizkənarı parkın salın masında böyük xid mət göstərmişdir. Fevral 

inqilab ından (1917) sonrakı siyasi hadisələrdə yaxından iştirak etmiş, 1918 ilin  martında Bakıda 

türk-müsəlman  əhaliyə  qarşı  soyqırımlarının  qarşısını  almağa  çalışmışdır.  Müsəlman  Milli 

Şurası  Müvəqqəti  İcraiyyə  Ko mitəsinin  üzvü  idi.  A zərbaycan  Milli  Şurasının  "Azərbaycan 



Məclisi-Məbusanının  təsisi  haqqında  qanun"una  (1918,  19  noyabr)  əsasən,  Bakı  şəhərindən 

bitərəf  kimi  Cü mhuriyyət  Pa rla mentinin  tərkibinə  da xil  edilmişdi.  Azə rbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin   3-cü  Hö ku mət 

kabinəsində  maliyyə  na zirin in  müavin i,  4-cü  kabinədə  isə  ma liyyə  na ziri  təyin   olunmuşdur.  1919  il  sentyabrın  30-da 

Həsənovun rəhbərliyi ilə A zərbaycan Dövlət Bankı fəaliyyətə başlamışdır. Cü mhuriyyətin əsginasları ü zərində baş nazirlə  

yanaşı  maliyyə naziri  Həsənovun da imzası var  idi. Milli pu lların q iy mətdən düşməməsi, emissiya həcminin artmaması, 

devalvasiyaya uğramaması üçün Həsənov böyük səy göstərmişdir. Həsənov həm Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti, həm də 

Sovet hakimiyyəti dövründə Azərbaycan Dövlət Bankına  rəhbərlik et mişdir. A zərbaycanın ictima i-mədəni həyatında fəal 

iştirak etmişdir.  Həsənovun dövri  mətbuatda, o cümlədən "Füyuzat" jurnalında ço xlu  məqalələri dərc edilmişdir.  Böyük 

rus yazıçısı L.N.To lstoyla dostluq münasibətləri o lmuşdur. 

 

Əd: 

Azərbaycan  tarixi,  7  cildd ə,  c.5,  B.,  2001;  Əliyev  M .,  Əliağa  Həsənov  "Azərbaycan  Demokratik  Respublikası: 

Azərbaycan hökuməti (1918-1920)" kitabında, B., 1990. 

 

HƏSƏNOV  Əlimu xtar Yaqub oğlu (1896, Bakı - ?)-Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti 

Parlamentinin  xüsusi  qərarına  (bax  Xaricə  təhsil  almağa  göndərilən  azərbaycanlı  tələbələr 



haqqında 

qərar) 

əsasən, 


dövlət 

hesabına ali təhsil almaq üçün xaricə göndərilmiş tələbələrdən biri. 

Bakı  kişi  gimnaziyasını  bitirmişdir  (1919).  Parlamentin  1919  il  1 

sentyabr tarixli qəra rına əsasən, təhsilini tarix-filo logiya sahəsində 

davam 

etdirmə k 



üçün  İstanbul  Universitetinə  (Türkiyə) 

göndərilmişdi. Sonrakı taleyi barədə məlu mat aşkar olun mamışdır. 



HƏSƏNOV  Rzaqulu İsmayıl oğlu (27.9.1889, Quba - ?)- 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Pa rla mentinin  xüsusi  qərarına 

(ba x Xaricə təhsil almağa göndərilən azərbaycanlı  tələbələr haqqında qərar) əsasən, dövlət 

hesabına  ali  təhsil  almaq  üçün  xaricə  göndərilmiş  tələbələrdən  biri.  Orta  texniki  məktəbin 

mexanika  şöbəsini  bitirmişdir  (1917).  Parlamentin  1919  il  1  sentyabr  tarixli  qərarına  əsasən,  təhsilini  davam  etdirmək 

üçün  Frayberq  Universitetinə  (Almaniya)  göndərilmişdi.  Azərbaycanda  sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  sonra  xaricdə 

dövlət hesabına təhsil alan azərbaycanlı tələbələrin vəziyyətini öyrənən Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923-25 illər 

üçün məlu matında onun təhsilinin b itməsinə 1 il qald ığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlu mat aşkar olun mamışdır. 



HĠMAYƏDARLIQ NAZĠRLĠYĠ, A z ə r b a y c a n  X a l q   C ü m h u r i y y ə t i  H ö k u m ə t i n i n  H i m- 

a  y  ə  d   a   r l ı q   N  a  z  i  r  l  i  y  i  -  Azə rbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  dövründə  ölkənin  məcburi  qaçqın  və  köç künlərinə 

himayədarlıq tədbirlə rin i həyata keçirən  icra hakimiyyəti orqanı.  Cənubi Qafqazda üç müstəqil respublika yaranana qədər 

Azərbaycanda qaçqın və köçkünlərlə iş bilavasitə Müsəlman Milli Şurasının müvafiq şöbəsi tərəfindən aparılırdı. Azərbaycan 

Xalq  Cü mhuriyyəti Höku məti Tiflisdən Gəncəyə köçdükdən sonra, 1918  il  iyunun 17-də Fətəli  xan Xoyskinin təşkil etdiyi 

2-ci Höku mət kabinəsində Xalq Səhiyyə və Himayədarlıq Nazirliyi təsis edilmiş və Xudadat bəy Rəfıbəyli Azərbaycan Xalq 

Cümhuriyyəti Hökumətinin ilk səhiyyə və himayədarhq naziri təyin olun muşdu. 1918 il sentyabrın 15-də Bakı Qafqaz İslam 


458 

 

Ordusu tərəfindən azad edildikdən sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti  Gəncədən Bakıya köçdü və oktyabrın 

6-da F.x.Xoyski höku mətində dəyişikliklə r edildi; səhiyyə və himayədarlıq naziriliyi iki müstəqil - səhiyyə və himayədarlıq 

nazirliklərinə ayrıldı və himayədarlıq naziri və zifəsinə Musa bəy Rəfiyev, onun müavini vəzifəsinə isə Rüstəm  xan Xoyski 

təyin olundu. 

1918  il  dekabrın  26-da  F.x.Xoyskin in  təşkil  etdiyi  3-cü  Höku mət  kabinəsində  himayədarlıq  naziri  vəzifəsini 

Rüstəm  xan  Xoyski  icra etdi.  Nəsib bəy  Yusifbəylinin  1919  il aprelin  14-də təşkil etdiyi 4-cü Hö ku mət kab inəsində bu 

vəzifəyə Slavyan-Rus Cə miyyətindən olan V.Klenevski təyin edildi.  N.Yusifbəylinin 1919  il de kabrın  24-də təşkil etdiyi 

5-c i Höku mət kabinəsində himayədarlıq və səhiyyə naziri vəzifəsini yenidən Musa bəy Rəfiyev tutdu. Himayədarlıq sahəsi 

üzrə onun müavini isə Rüstəm xan Xoyski oldu. 

Yarandığı ilk günlərdən nazirlik anarxiya və hərc-mərclik dövründə zərər çəkmiş əhali ilə bağlı əvvəllər ayrı-ayrı 

rayonların   səlahiyyətində  olan  bütün  işləri  ö z  tabeliy ində  birləşdirmiş,  doğma  yurd-yuvalarını  tərk  etmək 

məcburiyyətində qalmış, ə mla kı əlindən çıxmış qaçqın lara yard ım göstərilməsini təşkil et mişdir. 

Birinci  dünya  müharibəsi  (1914-18)  dövründə  yaranmış  anarxiya,  ö zbaşınalıq,  1918  ildə  ermənilərin  türk-

müsəlman əhaliyə qarşı törətdikləri soyqırımları A zərbaycana böyük zərər vurmuş, əhalinin böyük əksəriyyəti tamamilə 

müflisləşmiş,  var-yoxundan,  yaşayış  yerlərindən,  əmək  haqqı  mənbələrindən  məhru m  olmuş,  yalnız  dövlət  qayğısına 

möhtac qalmışdı. 

Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mət inin və Himayədarlıq Na zirliy inin qaçqınlarla bağlı əsas vəzifəsi təkcə  

onların  fiziki yaşayışını təmin etmək deyil, həm də əvvəlki iş yerlərinə qaytarmaq, yeni  iş yerləri açmaq, yetim qalmış 

uşaqları daimi yaşayış yerləri ilə təmin etmək idi. Bununla əlaqədar h imayədarlıq nazirliy inin qarşısında iki başlıca vəzifə 

dururdu: 1) daşnaklar tərəfindən öz ata-baba yurdlarından qovulmuş və qaçqına çevrilmiş soydaşları qəbul etmək, onları 

ən  zəruri  ərzaq  və  yaşayış  vasitələri  ilə,  habelə  əkin  üçün  toxu m  və  iş  heyvanları  ilə  təmin  etmək,  qaçqın ların 

yerləşdirildiy i  rayonlarda onla rı  ictima i işlə rə cə lb et mə k, bir sıra   kənd ic ma larına ö z təsərrüfatlarını bərpa et mə k üçün 

faizsiz  kredit lər  vermə k;  2)  a zyaşlı  yetimlə r  və  sahibsiz  uşaqlar  üçün  sığınacaqlar  və  koloniyalar,  yo xsul  əhali  üçün 

gecələmə   evlə ri  və  ucuz  ye mə kxana lar  təşkil  et mə k.  Bütün  bu  işləri  həyata  keçirmək  üçün  himayədarlıq   nazirliyin in 

mə rkə zi  idarəsi üç şöbəyə ayrılırd ı: h imayə, qaçqınla r və təsərrüfat şöbələri.  Ye rlə rdə himayədarlıq  işlərin in təşkili üçün 

ölkənin ərazisi 6 dairəyə bölünmüşdü: Bakı  (Bakı şəhəri,  Bakı və Quba qəzaları),  Gəncə (Gəncə şəhəri,  Gəncə və Qazax 

qəzala rı),  Şa ma xı  (Şa ma xı  və  Göyçay  qəza ları),  Nu xa   (Nu xa   və  Ərəş  qəza ları,  Zaqatala  da irəsi),  Qarabağ  (Cavanşir, 

Şuşa, Cəbrayıl və  Zəngəzur qəzaları) və  Lənkəran  (Lənkəran və  Cavad qəzaları). Hər dairəyə himayədarlıq nazirliyin in 

inspektoru rəhbərlik ed irdi. Qa rşıya qoyulmuş vəzifə ləri yerinə yetirmə k üçün himayədarlıq nazirliyi üç əsas istiqamətdə 

iş aparırd ı: 1) sənaye rayonları da daxil olmaq la, Bakı şəhərində; 2) respublikanın başqa ərazilərində; 3) ölkədən xaricdə. 

Sənaye rayonları da da xil olmaq la,  Bakı ş əhərində 1919  ilin fev ralından təkcə qaçqınlara deyil, hə m də əhalinin  

yoxsul  təbəqələrinə  və  sənaye  fəhlələrinə  Mərkə zi  Yardım  Evi  xətti  ilə  ərzaq  paylanır,  pulsuz  və  ya  cüzi  qiy mətə  isti 

yemə k və  çay, hə mç inin d igər  zəruri avadanlıqlar verilirdi.  1919  ilin dekabrına qədər nazirliyin himayədarlıq şöbəsi bu 

məqsəd üçün 3082000  manat vəsait  xərc lə mişdi.  Bundan əlavə, yerli  xey riyyə cə miyyətləri tərəfindən sahibsiz və yetim 

uşaqlar üçün yaradılmış uşaq evlərinə də himayədarlıq nazirliyi tərəfindən yardım göstərilird i. Təkcə 1919 ildə  xeyriyyə 

cəmiyyətlərinin  sahibsiz  və  yetim  uşaqlar  üçün  yaratdıqları  evlərə   2114501  manat  vəsait  ayrılmışdı.  1918  ilin 

soyqırımları nəticəsində zərər çəkmiş ailələrə 300 min manat məb ləğində birdəfəlik yardım göstərilmişdi. 

Himayədarlıq  Na zirliyi  Müs əlman  Xeyriyyə  Cə miyyəti  vasitəsilə  Qarsdan  Azərbaycana  pənah  gətirmiş  700 

nəfərə ya xın  qaçqını Ba kıda yerləşdirmə k, gündəlik ye mə klə tə min et mə k vəzifəsin i də  öz ü zərinə götürmüşdü. 1919 ilin 

noyabrından  1920  il  yanvarın  1-nə  qədər  bu  məqsəd  üçün  526195  manat  vəsait  xərclən mişdi.  1919  ilin  sonlarında 

Dağlılar  Respublikası ərazisində baş vermiş hərbi əməliyyatlar nəticəsində Dağıstandan Azərbaycana gəlmiş qaçqınlara 

nazirlik 1 milyon manatlıq maddi yardım göstərmişdi. 

Himayədarlıq  Na zirliyi  ölkənin  ayrı-ayrı  bölgə lərində  qaçqınlara  pul  əvəzinə  daha  ço x  ə rzaq  və  manufaktura  

mə mu latı  ilə  kö məklik göstərirdi. On lara ada mbaşına, yaşından asılı o laraq,  20-25  funt taxıl (buğda, arpa, çəltik),  imkan 

daxilində  sabun,  duz  və  s.  manufa ktura  mə mu latla rı  verilird i.  Bu   işləri  yerlə rdə  qaçqınlardan  və  yerli  əhalidən  ibarət 

qaçqın ko mitələri həyata keçirirdi.  Eyni  zamanda, qaçqınların  istifadə olun mayan boş yerlərə və yaşayış məntəqələrinə 

yerləşdirilməsi imkan ları da öyrənilirdi. 

Himayədarlıq Na zirliyin in fəa liyyətinin  ilk dövrlə rində qəbul etdiy i qaçqınla r yenicə  yaradılmış Ermən istan Res-

publikasının   Yen i  Bəyazid,  Üçkilsə (Eçmiədzin) və  İrəvan qəzalarından zorla qovulmuş azərbaycanlılar idi.  Onlar Azər-

baycanın  Qazax,  Gədəbəy,  Gəncə,  Şamaxı  və  b.  bölgələrində  yerləşdirilird ilər.  1919  ilin  yanvarından  daşnakların 

Zəngəzura silah lı təcavüzü nəticəsində bu ərazidən  zorla qovulmuş 40  mindən yu xarı a zə rbaycanlı  Qarabağın  Cəbrayıl, 

Şuşa  və  Cavanşir  qəzalarında  və  Cümhuriyyətin  başqa  ərazilərində  yerləşdirild i.  1919  ildə  bütün  il  boyu  Ermən istanda 

həyata keçirilən soyqırımları nəticəsində Azərbaycana pənah gətirən türk-müsəlman əhalinin sayı günbəgün artırdı. 

1918  ildə  S.Şau myanın  silahlı  daşnak  quldur  dəstələrin in  Ba kı  şəhərində,  Şa ma xı,  Quba  və  Lənkə ran  qəza la-

rında  azərbaycanlılara  qarşı  törətdiyi  soyqırımları  və  talan lar  nəticəsində  qarət  edilmiş  və  müflisləş miş  əhalinin  də, 

Ermənistandan gəlmiş qaçqınlar  kimi, kö məyə böyük ehtiyacları var  idi. 1919  ilin sonuna qədər Gəncə dairəsində 21098 

nəfər,  Şa ma xı  dairəsində  26877  nəfər,  Nu xa  (Şə ki)  dairəsində  5100  nəfə r,  Qa rabağ  dairəsində  20  min  nəfər,  Lən kəran 

dairəsində 8205 nəfər Himayədarlıq Na zirliyi tərəfindən qeydiyyata götürülmüş və onlara kömək göstərilmişdi. 

Himayədarlıq  Na zirliy inin  qaçqınlarla  bağlı  1920  il  üçün  qarşısına  qoyduğu başlıca  vəzifə lərdən  biri  də  əksə- 

riyyəti  kənd  əhalisindən  ibarət   olan  qaçqın ları  Ərəş,  Nu xa  (Şə ki),  Şa ma xı,  Göyçay  və  b.  qə zala rın   kənd  ə ra zilərində 

yerləşdirmə klə , onla rı kənd təsərrüfatı işlərinə cəlb et mə k, ö z təsərrüfatların ı yarat maqda onlara  kö mə k göstərmək id i. Bu 

barədə  Himayədarlıq  Na zirliy i  tərəfindən  hazırlan mış  təkliflə r  Azə rbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Parla menti  tərə findən 


459 

 

bəyənildi  və  1920  ilin  yanvarında  bu  məqsəd  üçün  Himayədarlıq  Na zirliyinə  21  milyon  manat  vəsait  ayrılması  barədə 



qanun qəbul edildi. 

 

Naxçıvan,  Sürməli  və  Üçkilsə  qəzalarında,  1919  il  yayın  axırlarında  Ved ibasarda  azərbaycanlılara  qarşı  törə-



dilən  soyqrımları  Cənub-qərbi  Azə rbaycan  və  Ermənistan  Respublikasındakı  müs əlmanların  vəziyyətini  son  dərəcə 

ağırlaşdırd ı.  Bu  qanlı  qırğınlar  nəticəsində  Ermənistan  Respublikası  ərazisində  yaşayan  türk-müsəlman  əhali  bütün  var-

yoxundan  məhru m o laraq, qaçqına çevrildilər.  Yeni  Bəyazid,  Üçkilsə və İrəvan qəzala rından qaçqın düşmüş  müsəlman 

əhalinin  sayı  200  min  nəfərə  çatdı.  Himayədarlıq  Nazirliyinin  Ermənistan  Respublikasındakı  müvəkkili  bu  ərazidəki 

müsəlman ların  acınacaqlı  vəziyyəti  haqqında  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Parlamentinə  və  Höku mətinə  məlu mat 

verərək bildirirdi  ki, onların yeməyə çörəklə ri, əkməyə toxu mları və iş heyvanları yoxdur.  İrəvanda müsəlman əhali u zun 

müddətli  aclıq  nəticəsində  kütləvi  surətdə  qırıldı.  Onlara  yard ım  məqsədilə  nazirlik  3  milyon  manatlıq  vəsait  ayırmaq 

barədə  qanun  layihəsini  Parla mentə  təqdim  etdi.  Pa rla mentin  qərarı  ilə  ayrılmış  həmin  vəsait  əsasında  1919  il  iyulun 

axırlarında  İrəvana  15  vaqon  un,  buğda,  arpa  və  darı  göndərildi.  Bundan  əlavə,  1919  ilin  sentyabrında  İrəvanda 

müsəlman lar  üçün  ambulatoriya,  yetim  uşaqlar  üçün  is ə  85  nəfərlik  uşaq  evi  açıldı.  İrəvan  quberniyası  və  Qars 

vilayətindən  qaçqın  düşmüş  türk-müsəlman   əhaliyə  yardım  məqsədilə  1919  ilin  noyabrında  himayədarlıq   nazirliyin in 

nümayəndəsi  yol  boyu  ağır  vəziyyətdə  olan  qaçqınları  yeməklə  təmin  etmək  üçün  Tiflisə  ezam  edildi.  A zərbaycanlı 

qaçqınlar  iki yerdə - Aşağı Seral stansiyasında və Tiflisdən 300 verst aralıda yarad ılmış qaçqın düşərgələrində yeməklə 

təmin olunurdular. 

Himayədarlıq  Na zirliy i  qaçqınla rla  bağlı  fəaliyyətini  1920  il  apre lin  27-də  Azə rbaycanın  Sovet  Rusiyası  tərə-

findən işğalına və Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin süqutuna qədər davam etdirmişdir. 



 

Əd.: 

Aзepбaйджанская Демократическая  Pecnублика   (1918-1920), Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998;    

Aзepбaйджанская Демократиская  Pecnублика  (1918-1920), Внешняя политика (документы и материалы) , Б., 1998; Aдpec-календары 

Aзepбaйджанской  Pecnублики нa 1920 r.,   B., 1920;   Paşayev A., Açılmamış səhifələrin izi ilə, B., 2001.  



 

"HNÇAQ" ("Zəng") - erməni  millətçi partiyası.  Özünü sosial-demokratiya yönlü partiya adlandıran "Hnçaq" bir 

qrup erməni tə ləbəsi tərəfindən 1887  ildə  Cenevrədə yaradılmışdır.  La kin  partiyanın  mə rkəzi  ko mitəsi eyni ad lı qəzet in 

redaksiyası ilə birlikdə Londona köçmüşdü. 

Partiyanın  1897  ildə  dərc  olun muş  proqramında  o,  sosialist  partiyası  ad landırılır  və  qarşısına  mütləq iyyətin 

çevriliş  yolu  ilə  məhv  edilməsi,  demokratik  quruluş  elan  o lunması  və  fəhlə  sinfin in  bütün  istehsal  vasitələrinə  sahib 

olması vəzifəsi qoyulurdu.  Lakin proqramın əsas hissəsi "erməni  xalqının  inqilabi fəaliyyətinə" həsr edilmişdi. Proqrama 

görə,  bu  fəaliyyət  müstəsna olaraq,  ermənilərin  taleyin in  Os manlı  imperiyasından  ayrılmasına  və  milli  müstəqilliyə  nail 

olmağa yönəldilməlidir. 

"Hnçaq"ın Bakı təşkilatı 19 əsrin 90-cı illərinin  əvvəlində X.S.Melik-Ağamiryan tərəfindən yaradılmışdı. Sonra-

dan  onun başçısı  H.Hovanesyan oldu.  1902  ildə  "Hnçaq"ın  Şuşada  və  Gəncədə  də  şöbələri  yaradıldı.  Partiyanın  sosial 

bazası, ermənilərin xırda burjua təbəqələri, sənətkarlar, alverçilər, ziyalılar, fəhlələr id i. Fəhlələr partiyada sayca üstünlük 

təşkil ed irdilər. 

Erməni  part iyaları  siyasi  konyunkturadan  asılı  olaraq,  ta ktika larını  bu  və  ya  digər  qonşu  dövlətin  müttəfiqləri 

kimi qururdular. 1903 ildə knyaz Qo litsinin tə kid i ilə verilmiş fə rmana əsasən, ermən i kilsə torpaqlarının böyük hissəsi və 

mü lkiyyəti dövlət  xəzinəsinin  xeyrinə  müsadirə o lundu. Bununla əlaqədar olaraq ermən i  katolikosu bütün çar sülaləsini 

lənətlədi. Eyni za manda, təşkilatçılarından biri "Hnçaq" olan erməni inqilabi hərəkat ı ruslar ə leyhinə aç ıq-aşkar fəa liyyətə 

başladı.  Bununla  bağlı,  "Hnçaq"ın  Bakı  və  Yelizavetpol  quberniyalarındakı  şöbələrin in  fəaliyyəti  gücləndi.  1904  ildə 

Bakıda partiyanın artıq üç şöbəsi var idi.  Elə həmin  il  Bakıda "hnçaqçılar  ittifaqı"nın vərəqəsi yayıldı. Bu rada ermənilər 

əhalini höku mətə müqavimət göstərməyə çağırılırdılar. Əsas müqavimət vasitələrindən biri də terror aktları idi. Bu  terror 

aktlarının  ən  böyüyü  erməni  kilsə  mülkiyyətinin  müsadirə  olun ması  haqqında  qanunun  təşəbbüsçüsü  olan,  Qafqazın 

mü lki  işlər  ü zrə  baş  rəisi  general-adyutant  knyaz  Qolitsına  qarşı  idi.  Həmin  qəsd  1903  il  oktyabrın  14-də    həyata  

keçirildi.      Knyaz    Qo litsına    qarşı    qəsdi  daşnakların  kö məy i  ilə  "hnçaq"çı  Q.Hovanesyants  həyata  keçirmişdi.  Eyni 

zamanda,  Os manlı  dövləti  ərazisində  də  iş  aparılırdı.  Os manlı  imperiyasında  terror  aktları  hazırlamaq  və  höku mət 

əleyhinə  çıxışları  təşkil  etmək  üçün  "hnçaq"çılar  varlı  ermənilərdən  şantaj  vasitəsilə  və  zo rla  müntəzəm  o laraq  pul 

toplayırdılar. " Hnçaq"çılar  Qafqazda,  xüsusilə Bakı sənaye rayonunda fəal iş aparırdılar. Fəhlə hərəkatın ın güclü inkişafı 

şəraitində özünü sosial-demokrat adlandıran "Hnçaq"  partiyası burada  daha geniş  əl-qol  açmışdı "Hnçaq"çılar vərəqələr 

buraxmaqla, Rusiyada və xaricdə ç ıxan  qəzet lərinin nö mrələrin i ço xa lt maq və  yaymaq la, tətillərdə iştira k et mə klə e rməni 

fəhlələ ri  a rasında  qızğın  fəa liyyət  göstərirdilə r.  Mübarizə  metodlarına  görə  eserləri  daha  yaxın  olmala rına  ba xmayaraq, 

onlar  1904  ildən  sosial-demokratlarla,  xüsus ən  bolşeviklərlə  sıx  ə mə kdaşlığa  başladılar.  Bu   ə mə kdaşlığın   ilk  tə zahürü 

özünü "Hnçaq"ın Bakı fəhlələrinin  məşhur 1904 il dekabr tətillərində iştirakında göstərdi. Rusiya Sosial-Demo krat Fəhlə 

Partiyasının  bolşevik  Bakı  ko mitəsinin  tətil  zamanı  yaratdığı  təşkilat  ko mitəsinə  "Hnçaq"ın  nümayəndələri  də  daxil 

oldular.  1905  ildə  "Hnçaq"ın,    əsasən,    fəhlələ rdən    ibarət  bütün  üç    ş əhər  şöbəsini  birləşdirən  Ba kı  rayonu  ko mitəsi 

RSDFP-yə  da xi o lduğunu və millətçilərlə  əlaqə lərini kəsdiklə rin i bəyan etdilər. RSDFP-yə  "hnçaq"çıların ancaq bolşevik 

mey lli  hissəsi  -  S.Kasyan,  S.Su ltanyants,  O.Ova kimov  və  b.  da xil  o ldular.  La kin  bu  "hnçaq"çılar  da  b ir  ço x  ha lla rda 

özlərin i ənənəvi terro rçuluq metodlarına sadiq qaldılar. Məsələn onlar (Q.Hayrapetov və b.) RSDFP-nin döyüşçü dəstələri 

nin  yaradılmasında  fəal  iştirak  edird ilər.  1906  ildə  O.Ovakimov  sosial-demokrat  təşkilatının  iradəsinə  zidd  olaraq, 

"terrorçular  qrupu"  yaradıb,  varlılara  müntəzəm  surətdə  basqınlar  edird i.  Belə  basqınların  birindən  sonra  RSDFP  Bakı 

təşkilatın ın qərarı ilə  qrup bura xıld ı. 



460 

 

 



 

"Hnçaq"ın  Bakı,  Gəncə  və  Tiflisdəki  şöbələri  isə  "Daşnaksutyun"la  rəqabətə  dözməyərək,  ermənilər  arasında 

nüfuzlarını  xeyli  dərəcədə  itirsələr  də,  fəaliyyətlərin i  davam  etdirirdilər.  Kütlələr  içərisində  nüfuz  qazan maq  uğrunda 

"Hnçaq"la "Daşnaksutyun" arasında həmişə  mübarizə getmişdir.  Yelizavetpol və İrəvan quberniyalarında isə bu mübarizə 

iki  e rmən i  millətç i  part iyası  arasında  bütöv  kəndlərin  əldən-ə lə  keç məsi  ilə  nəticə lənən  silahlı  toqquşmalara  gətirib 

çıxarırdı.  Lakin  istər  Cənubi  Qafqazda, istərsə də Türkiyədə " müsəlman təhlü kəsi" yarandıqda, "hnçaq"çılar, bir qayda 

olaraq, "özünü müdafiə" məqsədilə daşnakla rla  eyni cəbhədən çıxış edirdilər. Ermənilərin böyük ü midlər bəslədiyi 1908 il 

Gənc  türklər  inqilabı  za manı  "Hnçaq"  Türkiyə  höku mətinə  daha  loyal  münasibət  göstərməyə  başladı,  hətta  partiyanın 

İstanbulda keçirilən 5-ci qurultayında qəbul olun muş proqramında parlament fəaliyyəti və təbliğatı əsas mübarizə metodu 

elan  edildi.  1910  ildə  "Hnçaq"  yenidən  iki  fra ksiyaya  -  liberal  xətt  tərə fdarı  olan  "Türkiyə  e rmənilərinin  Hnçaq 

partiyası‖na  və  ənənəvi  ekstremist-terrorçu  mübarizə  yolu  seçmiş  " Yeniləşmiş  Hnçaq"  fraksiyalarına  parçalandı. 

"Yeniləş miş Hnçaq" 1913 ildə İstanbulda keçirilən qurultayında Ermən istanın mu xtariyyətinin yenə də part iyanın başlıca  

məqsədi elan olun muş proqramını qəbul etdi və onun həyata keçirilməsi üçün gizli  mübarizə  metodların ı seçdi. Fəh lələ ri 

çaş-baş  salan  aramsız  partiyadaxili  parçalan malar  nəticəsində  "Hnçaq"ın  Cənubi  Qafqaz,  o  cü mlədən  Bakı  erməniləri 

arasında nüfuzu xey li zəiflədi, onların b ir hissəsi RSDF(b )P-yə qoşuldu, digər qis mi isə daha mütəşəkkil o lan daşnakların 

tərəfinə keçdi. 

Birinci dünya müharibəsi (1914-18) dövründə "hnçaq"-çılar daşnakların Rusiya ordusu tərəfində Türkiyəyə qarşı 

vuruşan silahlı dəstələrin in yaradılması ideyasının əleyhinə çıxd ılar. 1915  il hadisələrindən sonra "Hnçaq" artıq öz  xal-

qını  dəhşətli  bəlalara  düçar  etmiş  daşnakların  ağılsız  və  bəsirətsiz  siyasətini  pisləyən  erməni  partiyalarının  ("hnçaq"çılar, 

ra mkavarlar, klerikallar, tərəqqiç ilər) sırasında id i. Bütün bu partiyalar 1916 ilin mayında Petroqradda konfrans çağıraraq, 

birinciliy i daşnakların  əlindən almaq və ermənilərin yeganə təmsilçisi o lmaq  məqsədilə "Müharibə qurbanlarına yard ım 

göstərən  təşkilatların  mərkəzi  erməni  ko mitəsinin"  yaradıldığın ı  elan  etdilər.  Lakin  onların  bu  n iyyəti  nəticəsiz  qaldı. 

Çünki  Rusiyanın  hakimiyyət  dairələri  ko mitəni  dəstəkləmədilər.  Bundan  sonra  liberal  yönlü  ümu merməni  partiyası 

yaratmaq üçün göstərilən d igər cəhdlər də uğur qazan madı. 

"Yeniləş miş  Hnçaq" 1916  ildə yaran mış şəraitdə yeni proqra m - niza mna mə qəbul etdi. Mu xta riyyət haqqında 

bütün tələblər bu sənəddən çıxarıld ı, Türkiyə  Ermənistanı  Osmanlı dövlətinin ayrılmaz tərkib hissəsi sayıldı. Proqramda 

silahlı  erməni  hərb i  birləşmələri  qadağan  olunur  və  göstərilirdi  ki,  ermən ilərin  hamısı  nizami  qoşunlarda  hərbi  xid mət 

keçməlid irlər.  "Hnçaq"  partiyası  bunun  əvəzində  ermənilərin  1915  ilə  qədər  yaşadıqları  torpaqların  qaytarılmasına  və 

dövlətdən müavinət alın masına ü mid bəsləyirdilər. 

Fevral  inqilab ından  (1917)  sonra  "hnçaq"çıların  bir  hissəsi  martda  Bakıda  yarad ılmış  Ermən i  Milli  Şu rasına 

daxil oldu.  La kin  Ermən i Milli Şurası əvvəlcə Azə rbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti  Parla mentində təmsil olun maqdan imt ina 

etdi, Pa rla menti boykot et mək xətti yeritdi. Pa rla mentə qatıld ıqdan sonra is ə Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti Höku mət inə 

qarşı  pozuculuq  işi  apardı  və  işğalçı  sovet-bolşevik  Rusiyasının  mövqeyini  müdafiə  etdi.  Elə  həmin  vaxtlar,  ço x 

keçmədən, "Hnçaq"ın Azərbaycanda fəaliy -əti, praktik olaraq, dayandı. 



 

Əd.:

Azərbaycan tarixi.7 cilddə. c.5, B., 2001; Azərbaycan Xalq  Cümhuriyy əti (1918-1920), B., 1998; Наджафов Б., Лицо 

врага. История армянского национализма в Закавказье в  XIX нацале – XX вв., кн. 1, Б., 1993; Мамедова Л., Февраль 1917: Новая 

фаза  подьема  политического  экстремизма    в  Азербайджане,  Б.,  1995;  Багирова  И.С.,  Политические  партии  и  организации 

Азербайджана в начале XX века , Б., 1997; Шавров Н.Н., Новая угроза русскому делу в Закавказье: предстоящая распродажа Мугани 

инородцам, Б., 1990.   

 

 HÖKUMƏ T  QƏ ZETĠNĠN  NƏġRĠ  HAQQINDA  QƏ RAR  -  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Hö ku mətinin  



1918  il  iyunun  25-də  qəbul  etdiyi  qərar.  Qərarda  xalq  maarifi  na zirinə  qə zetin  s metasını  tutaraq  Höku mətin  təsdiqinə 

vermə k  və  qəzet in  nəşri  üçün  Gəncədə  mətbəə  hazırla maq  tapşırıldı.  Böyük  çətinliklə rə  ba xmayaraq,  be lə  b ir  mətbu 

orqanın  yaradılması  üçün  Cü mhuriyyət  Höku məti  həmin  qərara  əsasən,  cidd-cəhdlər  göstərir  və  nəticədə,  1918  il 

sentyabrın  əvvəllərində  Gəncədə  "Azərbaycan"  adlı  Höku mət  qəzetin in  nəşri  haqqında  qərar  qəbul  edir.  Həmin  qərara 

əsasən, "Azərbaycan" qəzetinin  ilk nö mrəsi  1918  il sentyabrın 15-də  Gəncədə çap olundu. Qəzetin  Gəncədə cəmi dörd 

nömrəsi nəşr edilmişdir. 



Yüklə 19,75 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   72   73   74   75   76   77   78   79   80




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin