Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu



Yüklə 19,75 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə72/80
tarix31.01.2017
ölçüsü19,75 Mb.
#7086
1   ...   68   69   70   71   72   73   74   75   ...   80

 

GÖYÇƏ MAHALI, G ö y ç ə  d a ir ə s i -  A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə inzibati-ərazi vahid i. Göyçə 

Azərbaycanın  tarixi-coğrafi  bölgələ rindəndir.  Göyçə  adın ın  ilk  dəfə  5  əsrin  sonlarında  işlədildiy i  gü man  edilir.  Şah 

İsmayılın  (1501-24)  fərman ında  (1510)  " Göyçə  mahalı"  qeyd  edilmişdir.  İrəvan  xanlığının  mahallarından  biri  olmuşdur. 

Türkmənçay  müqaviləsinə  (1828)  əsasən  İrəvan  xanlığın ın  tərkibində  çar  Rusiyasının  tərkibinə  qatılmışdır.  1829-32  illərə 

aid  məlu mata  görə,  Göyçə  mahalında  100-dən  çox  yaşayış  məskəni,  14354  nəfər  əhali  qeydə  alın mışdı.  Əhalisi,  əsasən, 

azərbaycanlılardan  ibarət  idi.  Ça r  Rusiyası  İrəvan  xanlığın ı  işğal  edəndən  sonra  bu  əraziyə  kütləv i  surətdə  ermənilərin 

köçürülməsi  nəticəsində  əhalin in  etnik  tərkibi  dəyişməyə  başladı.  İrəvan  quberniyası  yaradıldıqdan  (1849)  sonra  Göyçə 

mahalı  onun  tərkib ində  təşkil  o lunmuş  Nor-Bayazet  (Yen i  Bəyazid)  qəzasına  daxil  edilmişdi.  Qafqaz  təqviminin  (1917) 

mə lu matına  görə hə min  qəzanın  əra zisi 4122,76 k v. verst idi. Qə zada 174111 nəfə r əhali yaşayırdı. Çarizmin həyata keçirdiyi 

erməni  və  rusların  köçürülməsi  siyasətinə  baxmayaraq,  yenə  də  qəza  əhalisinin  üçdə  birinə  qədərini  müsəlmanlar,  əsasən, 

azərbaycanlılar təşkil edirdi. Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti qurulduqdan sonra ərazi  məsələsinə ba xıld ıqda,  Yeni  Bəyazid 

qəzasının 1 -c i və  2-ci polis sahələri mübahisəsiz A zərbaycan əra zisi, 3-cü polis sahəsinin bir hissəsi isə mübahisəli əra zilə r 

sırasına daxil edilmiş, Azərbaycan daxilində  Göyçə dairəsi yaradılmışdı. Xarici  işlər nazirliy inin  məlu matına görə, " Göyçə 

rayonu" adı altında  Göyçə gölü və Kiçik  Qafqa z dağları arasında yerləşən İrəvan quberniyası Yen i  Bəyazid qəzasın ın şərq 

hissəsi nəzərdə tutulurdu. Əhalisi başdan-başa müsəlmanla rdan ibarət idi.  Göyçə  mahalının əhalisi özünü Azərbaycan Xalq 

Cü mhuriyyətinin  tərkib  hissəsi  hesab  edir  və  onun  hakimiyyətinin  möhkəmləndirilməsi  uğrunda  mübarizə  aparırdı. 

Ermənilər bu torpaqlara iddia larını həyata keçirmək üçün azərbaycanlılara qarşı soyqırımı siyas əti yeridirdilər. 1919 ildə Zod, 

Daşkənd, Basarkeçər və başqa kəndlərdə azərbaycanlılara qarşı soyqırımları törədilmişdi. Dairən in əhalisi  kənd təsərrüfatı 

ilə   məşğul  olurdu,  bölgə  iqtisadi  cəhətdən  Azərbaycanın  digər  torpaqları  -  Qa za x,  Qa rabağ  və  Na xç ıvanla  sıx  bağlı  idi. 

Azərbaycanda və Ermənistanda sovet hakimiyyəti quru lduqdan sonra respublika lara rası s ərhədlər sovet-bolşevik re jimin in 

himayəsi  ilə  Ermən istanın  xeyrinə  dəyişdirildi.  Göyçə  da irəsinin   əra zisi,  de mə k  o lar  ki,  bütünlüklə  Ermən istana  verildi. 

Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası bu əra zidə A zərbaycan-türk adlarını dəyişərək, Ka mo  (Kəvər), Martuni (Qaranlıq), 

Vardenis (Basarkeçər),  Krasnoselsk (Çəmbərək)  kimi  rayonlar təşkil etdi. Sonralar Azərbaycan türklərinə  məxsus yaşayış 

məskənlə rinin  adları  kütləvi  surətdə  dəyişdirildi.  Ermənilərin  həyata  keçirdikləri  soyqırımları  və  zo rakı  köçürmələ r 

nəticəsində tarixən a zərbaycanlılara mə xsus olan Göyçə mahalında hazırda bir nəfər də olsun azərbaycanlı qa lma mışdır. 



 

Əd

.: Aдpec-календары  Aзepбaйджанской   Pecnублики  нa  1920 r.,    B.,  1920;  Щепотьев  А.,  Доклад  о  спорных  кавказских 

территориях,  на  которые  имеют  права  самоопределившиеся  азербайджанские  тюрки,  Известия  АН  Азерб.  ССР  (серия  истории, 

философии  и  права),  1990,  №  2;  Bayramov  L,  Qərbi  Azərbaycanın  türk  mənşəli  toponimləri  B.,  2002;  Budaqov  B.,  Qeybullayev  Q., 

Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti, B., 1998. 



 

GÜLÜS TAN  MÜQAVĠLƏSĠ  (1813)  -  Rusiya imperiyası  ilə  İran şahlığ ı arasında 1804-13  illər  müharibəsinin 

yekunların ı  və  Azərbaycanın  həmin  dövlətlər  arasında  birinci  dəfə  bö lüşdürülməsini  təsdiq  edən  sənəd.  Gülüstan 

müqaviləsinə əsasən, Şimali A zərbaycan (İrəvan və Naxçıvan xanlıqları istisna olmaqla) Rusiyanın, Cənubi A zərbaycan isə 

İranın tərkibinə qatıldı. 

18  əsrdən  başlayaraq,  Rusiyanın  Qara   dəniz  və   Xə zə r  sahillə rindəki  torpaqlara   doğru  irəlilə məsi  Qa fqazda 

vəziyyəti  xeyli  mü rəkkəbləşdird i.  1801  il  sentyabrın  12-də  Şərq i  Gü rcüstanın  Rusiyaya  birləşdirilməsi  haqqında  çar 

man ifestindən  sonra  bütün  Cənubi  Qafqazı  ə lə  keç irmə k  üçün  strateji  meydan  yarandı.  1803  ildə  Ca r-Ba lakən,  1804  ildə 

Gəncə inadlı müqavimətdən sonra Rusiya tərə findən işğal olundu. 1804 ilin  mayında A zərbaycana bütövlükdə yiyələn məyə 

çalışan İran rus qoşunlarının Cənubi Qafqazdan çıxarılmasını tələb etdi. Rusiya buna rədd cavabı verdi. Həmin  il iyunun 16-

da iki dövlət arasındakı diplo matik  münasibətlər  kəsild i,  müharibə başlandı. Müharibə hər  iki tərəfdən ədalətsiz  idi, çünki 

özgə torpaqların ın ələ  keçirilməsi uğrunda gedirdi. Qeyd etmək  lazımdır  ki, həm  Rusiya, həm də  İran, eyni  zamanda, yerli 

Azərbaycan xanlıqlarına qarşı da mübarizəni davam etdirir, onların əra zisini işğal edib ö z ə razilərinə qatırd ıla r. 

1805 il  may ın 14-də  Qarabağ  xanlığı,  mayın  21-də isə Şəki  xan lığ ı  Rusiya ilə  müqavilələr  imzaladılar.  Lakin bu 

müqavilələr dövlətlərarası  münasibətləri  müəyyən edilmiş şərtlər əsasında, hüquqi yolla nizama sala bilmədi.  Çünki Rusiya 

üzərinə götürdüyü təəhhüdləri sonadək yerinə yetirməd i. Qarabağ  xanı İbrahim  xan 1806 ildə  Rusiya işğalçıları tərəfindən 

xaincəsinə qətlə yetirildi və 1822 ildə xan lıq ləğv edildi. 

Şimali Azərbaycanın ən böyük xan lığının  - Şirvanın Rusiyaya qatılması (1805) nəticəsində növbə Bakı xanlığına 

çatdı.  1806  ildə  Bakı  xanlığı,  az  sonra  Quba  xanlığı  ələ  keçirild i.  Beləliklə,  1806  ildə  demək  o lar  ki,  bütün  Şimali 

Azərbaycan  Rusiyanın  hakimiyyəti  alt ına  keçirildi.  1806  ildə  Rusiya  ilə  Türkiyə  arasında  da  müharibənin  başlanması 

Rusiya-İran cəbhəsində rusların vəziyyətini nisbətən ağırlaşdırdı. 

 

 

 



430 

 

Hərbi ə mə liyyat  meydanındakı uğursuzluqlar və  Napoleonun Rusiya s ərhədlərindən qovulması ilə  rus qoşunla-



rın ın  Avropa  səfərinin  başlan ması  nəticəsində  beynəlxalq  vəziyyətdə  yaranan  dəyişikliklər  İran ın  Rusiya  ilə  müqavilə 

bağlamasını  sürətləndirdi.  İngiltərə  danışıqlarda  vasitəçilik  ed ird i.  1813  il  oktyabrın  12-də  Qarabağın  Gülüstan  kəndində 

Rusiya və İran  arasında müqavilə imza landı. 11 maddədən ibarət olan  müqaviləyə əsasən İran şahlığı A zərbaycanın Gəncə, 

Qarabağ, Şəki,  Şirvan, Quba,  Bakı və Talış  xanlıqlarına, Şərq i  Gü rcüstan və Dağıstana olan iddialarından əl çəkir, onların 

Rusiyanın  hakimiyyəti  altına  keçməsini  təsdiq  edirdi  (maddə  3).  Gü lüstan  müqaviləsinə  əsasən,  yalnız  Rusiyaya  Xəzər 

dənizində  hərbi  donanma  saxla maq  hüququ  verilir  (maddə  5),  ticarət  ma lla rı  üçün  beş  faizlik  gömrük  qoyulur,  hər  iki 

dövlətin tacirləri daxili gömrük verg ilərindən azad olunurdular (maddə 8-10). 

Rus çarı I A leksandr İranla sülh bağlan ması haqqında man ifestin ilkin layihəsini 1813 il dekabrın  12 (24)-də Fri-

burda  (İsveçrə)  imzaladı.  Xarici  işlər  naziri  N.P.Ru myansev  Sankt-Peterburqda  manifesti  alarkən,  orada  səhv  olduğunu 

müəyyən  etdi,  çünki  manifestdə  Rusiyaya  keçən  Qarabağ  və  Gəncə  xan lıqların ın  adı  yo x  idi.  Odur  ki,  manifest  1814  il 

yanvarın  4  (16)-də  geri  göndərildi.  Müqavilən in  ratifikasiya  fərmanları  tərəflər  arasında  növbəti  dəfə  mübadilə  o lundu. 

İranla sülh haqqında çar man ifesti yaln ız 1818 il iyulun 16 (28)-da, müqavilən in mətni isə avqustun 7 (19)-də elan edildi. 

Gü lüstan müqaviləsi ü mu mdünya tarixində özgə torpaqlarının bölüşdürülməsi məqsədilə bağlan ılmış rüsvayçı və 

antihumanist  müqavilələrdən  b iridir.  Bu   müqavilə,  eyni  zamanda,  iki  işğalçı  dövlət  arasındakı  ziddiyyətləri  də  həll  edə 

bilməd i. Müqavilənin b irinci  maddəsində dəbdəbəli ibarə lərlə bəyan edilən sülh uzun sürmədi.  1826  ildə tərə flə r a rasında 

ikinci müharibə başlandı. Azərbaycan ərazisi yenidən iki qəsbkarın qanlı döyüş meydanına çevrild i. 



GÜMRÜ  -  Qərb i Azərbaycanda yaşayış məntəqəsi.  Gü mrü  kimmer (kimmerlər) tayfasının adından yaranmışdır. 

1728  ildə  Şirəke l  (Şörəyel)  nahiyəsinə,  sonra  İrəvan  xan lığ ına  da xil  idi.  Əhalisi,  əsasən,  türk-müsəlmanlardan  ibarət  idi. 

Xanlığın  işğalından sonra Türkmənçay  müqaviləsinə (1828) əsasən çar Rusiyasına ilhaq o lunmuşdu. 1837 ildə rus çarının 

şərəfinə  Aleksandropol  adlandırılmışdı.  1840  ildə  şəhər  statusu  almışdı.  Aleksandropol  qəzasının  mərkəzi  id i.  Qafqaz 

təqviminin  (1917)  məlu mat ına  görə,  burada  51874  nəfər  əhali  yaşayırdı,  onla rın  43464  nəfə ri  yerlilər,  8410  nə fəri 

müvəqqəti yaşayanlar  idi.  Çarizmin  köçürmə siyasəti nəticəsində hərbi-strateji  məntəqə olan   Gü mrüdə ermən i və rusların 

sayı artırıldı. Fevral inqilabından (1917) sonra Müvəqqəti hökumətin  Gü mrüdə yerli hakimiyyət orqanı ilə yanaşı, Fəhlə və 

əsgər  deputatları  soveti  də  yaradılmışdı.  Qərb i  A zərbaycanda  daşnak  hökuməti  qurulduqdan  (1918,  28  may)  sonra 

Aleksandropolda erməni hakimiyyətinin  möhkə mlən məsinə  mühüm əhə miyyət verilmişdir.  1920 ilin  mayında burada sovet 

hakimiyyəti  qurulmuş,  la kin  daş naklar  te zliklə  onu  yıxmağa  nail  olmuşdular.  1920  il  noyabrın  7-də  türk  qoşunları 

Aleksandropolu tutdu. Noyabrın 17-də burada sovet hakimiyyəti elan edild i, ancaq bu formal xarakter daşıyırdı. Dekab rın 2-

də  Türkiyə  höku mət i  ilə   Ermənistan  Respublikası  arasında  Gü mrü  müqaviləsi  (1920)  bağlansa  da,  art ıq  noyabrın  29-da 

Ermənistanda sovet hakimiyyəti e lan olunduğundan, yeni höku mət hə min  müqaviləni tanımaqdan imt ina etdi.  Ermənistan 

Sovet Sosialist  Respublikasının  tərkib ində qalan Aleksandropol 1924 ildə  Leninakan  adlandırıldı.  1990  ildə şəhərin tarixi 

Gü mrü adı ermən i tələffü zünə uyğunlaşdırılaraq təhrif o lunmuş Ku mayr şəklində bərpa edild i. 

 

Əd.: 

Budaqov  B.,  Qeybullayev  Q.,  Ermənistanda  Azərbaycan  mənşəli  toponimlərin  izahlı  lüq əti,  B.,  1998;  Агаян  Ц.П., 

Победа Советской власти и возрождение армянского народа, М., 1981; Победа Советской власти в Закавказье, Тб., 1971. 

 

GÜMRÜ  MÜQAVĠLƏS Ġ  (1920)  -  Tü rkiyə  ilə  Ermənistan  Respublikası  arasında  müharibəni  dayandırmaq  və 

uzunmüddətli  sülh  yaratmaq  məqsədilə  bağlan mış  müqavilə.  Ermən istan  Respublikasın ın  Ermən istan-Türkiyə  mü -

haribəsində (1920)  məğlubiyyətindən sonra, dekabrın 2-də  Gü mrü şəhərində imza lan mışdır. Müqaviləni Türkiyə höku mət i 

tərəfindən Fərid Ka zım Qa rabəkir paşa, Ərzuru m valisi  Ha mid bəy, Ərzuru mdan deputat Süleyman  Nicati bəy,  Ermənistan 

Respublikası tərəfindən baş nazir A.Xatisyan, maliyyə naziri A.Gü lxəndanyan, daxili  işlər nazirinin  müavini S.Qordanyan 

imzalamışlar.  Müqavilə  18  maddədən  ibarət  idi.  1-ci  maddə  ilə  müharibəyə  son  qoyulduğu  və tərəflərin  daimi  sülh  üçün 

danışıqlara  başladığı  b ild irilirdi.  2-ci  maddədə  Türkiyə  ilə  Ermənistan  Respublikası  arasındakı  sərhəd  dəqiqləşdirilirdi. 

Ermənistan  Respublikasının  əra zisi  İrəvan  və  Göyçə  gölü  bölgələrindən  ibarət  olmaqla  əvvəlki  sərhədlərinə  -  1918  il  21 

iyun  sərhədlərinə  qaytarılırdı.  Hə min  maddənin  ikinci  hiss əsində deyilirdi:  "Kükü  dağı,  Hə məsur  dağı,  Qurdqulaq  kəndi, 

Sayat  dağı,  Arpaçay  evləri,  Kö mürlü  dağı,  Saraybulaq,  Ararat  stansiyası,  Araz  çayı  yaxınlığındakı  Aşağı  Qarasunun 

töküldüyü yerdən keçən zolağın cənubundakı (Naxçıvan,  Şahtaxtı, Şərur) əraziyə, daha sonra referendumla təyin o lunacaq 

idarə  formasına   və  bu  idarənin   əhatə  edəcəyi  torpaqlara   Ermənistan  qarış mayacaq,  hə min   əra zidə  hə ləlik  Tü rkiyənin 

himayəsində yerli  idarə yarad ılacaqdır".  Ermənistan Respublikasının təcavüzka r siyasəti nə zərə a lınaraq  müqavilədə onun 

silahh qüvvələrinin  həddi müəyyən edilirdi. 4-cü maddəyə görə Ermənistan hökuməti "daxili təhlükəsizliy ini qorumaq  üçün 

lazımi səviyyədə yüngül silahlı jandarm qüvvəsi və ölkən i qorumağa ayrılan 8 dağ və ya səhra topu ilə 20 pulemyota malik 

1500 mu zdlu əsgərdən ibarət birlikdən artıq hərbi qüvvəyə malik olmayacağını öhdəsinə götürürdü".  

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

431 

 

Ermənistan  Respublikası  hərbi  mükəlləfiyyət  keçirə  bilməzdi.  5-ci  maddəyə  görə,  müqavilə  şərtlə rin in  yerinə  yetirilməsinə 



nəzarət  Türkiyənin  İrəvandakı  siyasi  nümayəndəsi  və  ya səfirinə  həvalə  olunurdu.  Bunun  müqabilində  Türkiyə  hökumət i 

Ermənistan  Respublikasının  istəyinə  əsasən,  ona  silahlı  yardım  et məyi  öhdəsinə  götürürdü.  Ermənistan  Respublikası 

ərazisindən Türkiyə üçün təhlükə yarandıqda, Türkiyə höku məti  Ermən istana qoşun yeridə bilərd i. Müqavilənin  6 və  7-ci 

maddələ ri  köçkünlə rlə  bağlı  id i.  Hə r  iki  tərəf,  müharibə  za manı  düşmən  ordusu  tərəfinə  keçərək,  öz  dövlətinə  qarşı  silah 

işlədənlərdən və ya işğal olun muş torpaqlarda kütləvi qırğın larda iştirak edənlərdən başqa, qalan köçkünlərin əvvəlki sərhəd 

daxilindəki yurdlarına dön mələ rinə ra zılıq  verirdi. Türkiyə  höku mətinin  müharibənin əsas səbəbkarı olan  məğlub  tərəfdən - 

Ermənistan Respublikasından təzminat tələb et məyə  ta m haqqı olsa da, o hu manizm prinsiplərinə hörmət  edərək, bundan 

imtina  etdi  (8-c i  maddə), habelə  2-ci  maddədə göstərilən sərhədlər da xilində suverenliyin i bütünlüklə   inkişaf etdirmək və 

gücləndirməkdə  ermən ilərə  yard ım  göstərməyi  öhdəsinə  götürdü.  10-cu  maddəyə  əsasən,  Ermənistan  hökuməti  Antanta 

dövlətlərinin  Türkiyə Böyük Millət Məclisi tərəfindən qəti surətdə rədd edilmiş qarətçi Sevr müqaviləsin i (1920, 10 avqust) 

etibarsız  saydı  və  bununla  da  ö zünün  Batu m  müqaviləsi  (1918,  4  iyun)  ilə  nəzərdə  tutulan  əraziləri  hüdudlarında 

mövcudluğunu təsdiqlədi. 11-ci maddə Ermənistan Respublikası ərazisində yaşayan türk-müsəlman əhalinin hüquqlarına aid 

idi.  Ermən istan  hökuməti  ö z  əra zisində  yaşayan  türk-müsəlman  əhalin in  mədəni  və  dini  in kişafı  üçün  ş ərait  yaratmağı 

öhdəsinə  götürürdü.  12-ci  maddə  nəqliyyat  məsələlərini,  xüsusilə  tranzit  nəqliyyatını  tənzimləməli  id i.  Türkiyə  hökuməti 

Şərur,  Naxçıvan,  Şahtaxtı  və  Culfa  yolu  ilə  tran zit  əlaqələrinin  sərbəstliyinin  təminatını  öz  ü zərinə  götürürdü.  Türkiyə 

hökuməti  Ermənistan  Respublikası  daxilində  müvəqqəti  olaraq  hərbi  qüvvə  saxlamaq  hüququ  əldə  edirdi  (13-cü  maddə). 

Ermənistan höku məti hər hansı bir dövlətlə  bağlanan  müqavilə lərin  Türkiyənin   mənafeyinə, ya xud  maraqla rına  zidd olan 

maddələ rin i  etiba rsız  saymağı  qəbul  edir  və  bunu  öhdəsinə  götürürdü  (14  maddə).  Sonra kı  maddələrdə  iqtisadi-siyasi 

münasibətlərin nizama salın masından və müqavilənin təsdiqindən bəhs olunurdu. Müqavilənin sonunda hər iki tərəfin qəbul 

etdiyi belə  bir fikir də diqqəti cəlb ed ir: tə rəflər arasında anlaşılmazlıq meydana gəldikdə, müqavilə türkcə mətnə əsasən təhlil 

olunmalı  idi.  Gü mrü  müqaviləsinin  Naxçıvan  mahalına  münasibətdə müəyyən ədalətsiz  müddəaları (qədim türk torpaqları 

olan Ulu xan lı, Qəmərli kəndlərin in və ən başlıcası isə, Böyük Ved i ətrafındakı bir ço x A zərbaycan kəndlərin in Ermənistana 

verilməsi)  nə zərə  alın ma zsa,  bu  müqavilə  Na xç ıvan  Mu xtar  Respublikasının  indiki  s ərhədlərin in  müəyyənləşdirilməsində 

mühü m  rol oynadı. 1920  il noyabrın  29-da  Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduğundan, daşnaklar isə öz hakimiyyətini 

bərpa edə bilməd iyindən,  Gü mrü  müqaviləsi qüvvəyə min məd i.  Reg iondakı  münasibətləri tənzim et mə k  məqsədilə  1921  il 

Moskva və Qars müqavilə ləri imza landı. 



 

Əd

.: Gümrü, M oskva, Qars müqavilələri və Naxçıvanın taleyi (tərtib edəni İ.Hacıyev), B., 1999; Qasımov M ., Azərbaycan-

Türkiyə  diplomatik-siyasi  münasibətləri  (1920-ci  il  aprel-dekabr,  1922-ci  il),  B.,  1998;  İsma il   Soysal,  Tarihçeleri  ve  açıklamaları  ile 

birlikte Türkiyenin siyasat anlaşmaları, c.l (1920-1945), Ankara, 1983.  

 

GÜRCÜ  MĠLLĠ ġ URAS I - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə (1918-20) Bakıda fəaliyyət göstərən milli 

şuralardan  biri.  1918  ilin  aprelində  gürcü  icması  tərəfindən  yaradılmışdı.  Şura  Bakıda  yaşayan  gürcülər  arasında  geniş 

mədəni-maarif işi aparmış, o cümlədən gürcü  məktəbi aç mış, ö z soydaşlarına himayədarlıq et miş,  imkan da xilində hər cür 

yardım göstərmişdir. Şuranın  sədri Konstantin Dmitriyeviç Mikeladze id i. Sayca az o lmalarına baxmayaraq, ö lkədə yaşayan 

gürcülərin  mənafeyin i təmsil etdiyi üçün  Gürcü Milli Şurasından Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamentinin tərkibinə  1 

nəfər  deputat  (Tsxokaya  Qriqori  İvanoviç)  da xil  edilmişdi.  Erməni  Milli  Şurasından  fərq li  olaraq,  Gürcü  M illi  Şurası 

Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinə qarşı pozuculuq fəaliyyətində iştira k et mə mişdir. 

GÜRCÜS TANIN  ƏRAZĠ  ĠDDĠALARI  1918  il  mayın  26-da  elan  olun muş  Gürcüstan  Respublikasının 

Azərbaycan Xalq   Cü mhuriyyətinə qarşı  irə li sürdüyü ərazi  iddiala rı.  Gürcüstan müstəqil  respublika e lan edildikdən sonra, 

yeni yaranmış dövlətin ərazisi və sərhədlərin in müəyyənləşdirilməsinə başlandı. Gürcüstan hökuməti vaxtilə çar Rusiyasının 

xüsusi məqsədlə Tiflis quberniyasının tərkibinə daxil etdiy i tarixi A zərbaycan torpaqlarına iddialarla çıxış etdi. Bu məqsədlə 

həm müva fiq xəritələ r tərt ib olunur, hə m də ə mə li addımla r atılmasına cəhd edilird i. Gürcüstan Sığnaq qəzasının cənub-şərq 

hissəsinə,  Tiflis  qəzasının  Qarayazı  dü zünə,  Borçalı  qə zasının  orta  (türk)  hiss əsinə,  həmçin in  Zaqatala  dairəsinə  əra zi 

iddiala rı qaldırırdı. 

Statistik  məlu mat lara  görə,  Gü rcüstanın  iddia  irə li  sürdüyü  ərazilərin  bütün  əhalisinin  (147362  nəfə r)  135898 

nəfərini  (92,3%)  türk-müsəlman lar,  6526  nəfə rin i  isə  (4,4%)  gürcülər  təşkil  edird i.  Azə rbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti 

Höku məti  mü rəkkəb tarixi şəraitdə ö zünün tarixi-coğrafi torpaqlarında suveren hüquqların ı bərpa etmək üçün fəal siyasət 

yeritdi. Zaqatala dairəsi əhalisin in arzusu nəzərə alınaraq, orada Cü mhuriyyət idarəçiliyi yaradıldı. Digər torpaqlar uğrunda 

da diplo matik fəaliyyət davam etdirildi. 



 

Əd.: 

Щепотьев  А.,  Доклад  о  спорных  кавказских  территориях,  на  которые  имеют  права  самоопределившиеся 

азербайджанские тюрки, Известия АН Азерб. ССР (серия истории, философии и права), 1990, № 2;

 

 



 

 

 



 

 

432 

 

HACI  ƏLĠ Qasım oğlu  (?-.?)- Azərbaycan  milli azadlıq hərəkatın ın  fəal  iştirakçılarından biri. A zərbaycan Xalq 

Cü mhuriyyəti  Parlamentin in  üzvü.  A zərbaycan  Milli  Şu rasının  "Azərbaycan  Məclisi-Məbusanının  təsisi  haqqında  qanun 

"una (1918, 19 noyabr) əsasən,Gəncə qəzasından Cü mhuriyyət Parla mentinin tərkibinə da xil edilmişdi. 



HACI SƏLĠM SƏYYAH,  Qasımzadə Hacı  Səlim  Hacı  Qasım oğlu (1869,  Vilnüs - 1943, Bakı)  -  maarif   xadimi, 

şair.  Vilnüsdə  rus  (1883-85),  İstanbulda  türk  və  fars  dillərində  (1885-87)  ibtidai,  Misirdə  "Cameyi-əzhər"də  ərəb  dilində 

(1887-1900)  orta  təhsil  almışdır.  Bakıda  "Nəşri-maa rif‖  cə miyyətinin  təşkil  etdiyi  ikiillik  pedaqoji  kurslarda  (1906-07) 

dinləyic i olmuş,  ibtidai  mə ktəb  müəllimi hüququ qazanmışdır.  İstanbulda təhsil aldığ ı  illərdə  mühac ir 

ko missiyasında  işləmiş,  Robert  Lens  adlı  bir  səyyahın  yanında  xid mətə  başlamış,  Türkiyə,  Rusiya, 

Misir,  Hindistan  və  Bolqarıstan,  Ərəbistan,  Afrika  ö lkə lərinə  səyahət  etmişdir.  Bo mbey  ş əhərində 

ingilislərin  təşkil  etdiyi  "Ölü m  qəhvəsi"  cəmiyyətinə  yazılmış,  mason  lojasının  üzvü  olmuşdur. 

Səyahətinin  ilk  çağlarında  Ərəbistanda  muzd lu  hərbi  xid mətə  qəbul  olunmuş,  dağıstanlı  Məhəmməd 

paşanın komandası altında ərəb üsyanının yatırılmasında iştirak etmişdir. 

"Nəşri-maarif‖  cə miyyətinin  Ba kıda  açdığı  b ir  sıra  mə ktəblərdə  müdir  işlə mişdir.  1913  ildə  

vəsait  olma ması  üzündən  mə ktəblər  şəhər  idarəsinin  ixt iyarına  keçərkən,  Hac ı  Səlim  9-cu  "rus-

müsəlman" məktəbinə müəllim təyin ed ilmişdir. 

1917 ildə Anadolu hərbzədə ləri haqqında ilk kitab nəşr etdirmiş, "Qa rdaş kö məyi" toplusunda 

"Hamı ağ layır, mən də ağ layıram" şerini dərc etdirmişdir. 

Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə şəhər 3-cü türk mə ktəbində ana dili, nəğmə, id man  müəllimi işlə mişdir. 

Hacı  Səlim  zəngin  ədəbi  irs  yaratmışdır.  Pedaqoq-şair  "Korlar  məktəbi"  (1915),  "Küçə  uşaqları"  (1916),  "Bahar"  (1916), 

"Xəzan"  (1916),  "Buz  sındıran"  (1917),  "Eşq"  (1917),  "Suri-İsrafil"  (1917),  "Şey x  və  intiligent"  (1917),  "Ənuşiravanın 

nəsayihi",  "Həyyi-ə la  xey rül-ə məl",  "Siratə l-müstəqim",  "Məkkə   xat iratım",  "Mey,  məşuqə  və  qumar,  ya xud  bir  əyyaşın 

macə rası", "Hesab əyləncələri" və s. əsərlərin müə llifid ir. 

HACIBABABƏYOV  Mehdi  bəy  (1871-1925)  -  ictimai-siyasi  xad im.  A zərbaycanın  istiqlal  mübarizəsinin  fəal 

iştirakçılarından biri. Zaqafqaziya seyminin, Zaqafqaziya Demo kratik Federativ Respublikasın ın süqutundan (1918, 26 may ) 

sonra Azərbaycan Milli Şurasının (1918, 27 may) üzvü o lmuşdur. Milli Şuran ın A zərbaycanın İstiqlal bəyannaməsini qəbul 

edən 26 ü zvündən biri idi. 

Bakı  realn ı  məktəbin i  bitirmiş,  1901  ildən  1-ci  Bakı  rus-tatar  məktəbində  dərs  demişdir.  " Nicat"  xeyriyyə 

cəmiyyətinin  katiblə rindən biri olmuş, a xşa m  kurslarında dərs demiş, "Nicat" cə miyyətinin teatr bölməsinə başçılıq et miş, 

eyni za manda, "Nicat" cə miyyətin in 1-c i şəhər rus-tatar məktəbin in direktoru  seçilmişdir. Müəssislər Məclisinin çağ ırılması 

üzrə  mərkəzi  ko missiyanın  üzvü  idi.  Hacıbababəyov  Azərbaycan  Milli  Şurasının  "Azərbaycan  Məclisi-Məbusanının  təsis 



edilməsi  haqqında  qanun"una  (1918,  19  noyabr)  əsasən  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Parla mentinin  tərkibinə  da xil 

edilmişdi. "Müsavat" fraksiyasının (sonralar "Müsavat" və bitərəflər fraksiyası) ü zvü id i. 



HACIBƏYLĠ  Ceyhun  bəy  Əbdülhüseyn  oğlu  (2.2.1891,  Şuşa  -  22.10.1962,  Paris)  -  ictimai 

xadim,  d ilçi,  tarixçi,  jurnalist,  tərcüməçi.  Üzeyir  bəy  Hacıbəylinin  kiçik  qardaşıdır.  İbtidai  təhsilin i 

Şuşada  rus-tatar  məktəbində  almış,  orta  təhsilini  Bakıda  tamamlamışdır.  " Leyli  və  Məcnun" 

operasının yaradılmasında yaxından iştirak etmiş, ilk tamaşada (1908) iki ro lda - İbn Səlam və Nofəl 

rollarında  çıxış  etmişdir.  1908  ildə  Üzeyir  bəylə  b irlikdə  Əli  bəy  Hüseynzadənin  müdir  olduğu 

"Səadət" mə ktəbində müəllim işlə mişdir. 

Ceyhun  bəy  Hacıbəyli  milyonçu-xeyriyyəçi  Murtuza  Muxtarovun  vəsaiti  ilə  Peterburq 

Universitetinin  hüquq  fakültəsinə  daxil  olmuş  (1909),  oradan  Paris ə  gedərək,  Sorbonna 

Universitetində  oxu muşdur.  C.Hac ıbəylin in  Parisdən  göndərdiyi  məqalə lər  Ba kıda  rus  dilində  çıxan  

qəzetlərdə dərc  olun muşdur. O, 1909 ildə "Ba kı" qə zetində dərc  olun muş "Müs əlman lar və incəsənət" 

məqa ləsində dövrün aktual  məsələlə rinə  to xunurdu.   C.Hacıbəyli   "Ley li  və  

 

 



 

 


433 

 

Məcnun"  operasının  yaran ması  və  ilk  ta maşası  haqqında  Fransa  mətbuatında  çıxış  et miş,  opera  barədə  Qə rbi  Avropa 



xalq larına geniş məlu mat vermişdir ("Revyü de Monde mü zülman" jurnalı, aprel, 1910). 

1916  ildə  ali  təhsilini  başa  vurub  Bakıya  qayıdan  Hacıbəyli  mühə rrirliklə  məşğul  olmuş,  doğma  xalq ının  acına-

caqlı  vəziyyəti  haqqda  mətbuat  səhifələrində  ço xlu  məqalə  dərc  etdirmişdir  ("Kaspi",  №  18,  22,  24,  28,  34,  1917). 

Məqalələrini, əsasən, "C.Dağıstani" tə xəllüsü ilə  yazırdı. "Ba kı  müs əlman  ictimai təşkilatları ko mitəsinin  xəbərlə ri"ni (rus 

dilində) redaktə et mişdir. 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  dövründə  (1918-20)  Hacıbəyli  Cü mhuriyyət  Höku mətinin  rəsmi  orqanı  o lan 

"Azərbaycan" qəzetinin redaktorlarmdan  biri olmuşdur. Qə zet Azə rbaycan dilində çıxan a lt mc ı nö mrəsindən, rus dilində isə 

beşinci  nömrəsindən  " mühərrirləri:  Ceyhun  bəy  Hacıbəyli  və  Şəfi  bey  Rüstəmbəyli"  imzalan  ilə  buraxıl-mışdır.  1918  il 

noyabrm  28-dən  Azə rbaycan  dilində  olan  nö mrə lər  C.Hacıbəylinin,  rus  dilindəki  nö mrə lər  isə  Şəfi  bəy  Rüstəmbəylinin 

redaktorluğu  ilə  çıxmışd ır.  Paris  sülh  konfransında  (1919-20)  iştirak  etmək  üçün  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti 

nümayəndə heyətinin tərkib inə müşavir kimi "Azərbaycan" qəzetinin redaktoru C.Hacıbəyli də daxil edilmişdi. Qəzetin 1919 

il 9 yanvar tarixli 83-cü nö mrəsində Ceyhun bəy Hacıbəyli "Möhtərəm qare lərimizə" mürac iətində yazırdı: "Vətən və millət 



yolunda əlimdən gələn xidməti və öhdəmə düşən vəzifəmi qəzetimizin müdiri sifətilə ifaya məşğul ikən, vətən övladlarının 

xahiş və əmrinə müti olaraq cahan sülh konfransına göndərilməklə öhdəmə daha ağır və məsuliyyətli, lakin müqəddəs 

bir vəzifə düşdü. 

Bu böyük xidməti möhtərəm arkadaşlarım ilə bərabər ifa üçün Avropaya getmək lazım olduğuna görə, qəzetə 

idarəsi işindən müvəqqəti olaraq ayrılıb əziz vətənimizin istiqlalı məsələsinin istədiyimiz yoldakı həlli-hüsn ifasından asılı 

olan məsul vəzifəmizin haqqında var qüvvəmizlə çalışacağımızı əlavə etməyi və möhtərəm oxucularımıza kamali-sidq və 

səmimiyyət ilə xudahafiz deməyi özümə fərz bildim". 

Bununla  əlaqədar  ola raq,  1919  il  yanvarın  16-da  bura xılmış  89-cu  nömrəsindən  etibarən  "Azərbaycan"  qəzetini 

redaktor kimi Üzeyir bəy Hacıbəyli imzalamışdır. 

Parisdə  C.Hacıbəylinin  fransız dilində "İlk  müsəlman  respublikası Azə rbaycan" (1919) adlı  kitabı çapdan çıxmış -

dır.  Həmin  ildə  C.Hacıbəylin in  Parisdə  "Revyü  de  Monde  müzü lman"  jurnalında  1918  ildə  Bakıda,  eləcə  də  Şamaxı, 

Kürdəmir və  Xaçmazda erməni-daşnak quldur dəstələrinin  azərbaycanlı əhalini kütləvi şəkildə qırmasını  kəskin  ifşa edən 

məqaləsi çap olun muşdur. O, Pa risdə "Fransa-Qafqaz" ko mitəsinin işinə cə lb edilmişdi. C.Hac ıbəyli Aprel işğalından (1920) 

sonra  Vətənə  dönə bilmə miş,  Pa risdə  qalmağa  məcbur  olmuş,  ömrünü  mühacirətdə  başa vurmuşdur.  Parisdə  Azərbaycan 

mədəniyyətinin təbliği yönündə qızğın fəaliyyət göstərmişdi. 1920 ilin əvvəllərində Ü.Hacıbəylinin "Arşın mal alan" musiqili 

ko mediyasını  fransız  d ilinə  tərcü mə  etmiş  və  əsər  həmin  il  tamaşaya  qoyulmuşdur.  1926  ildə  çap  etdirdiyi  "Azərbaycan 

teatrı" adlı  məqaləsində o,  fransız o xucularına Hüseyn Cavid və Cəfər Cabbarlının yaradıcılığ ı haqqında  məlu mat vermişdir 

("Revyü de Monde müzülman",  №3). "Ümu mi yenidənqurma problemində Azərbaycanın iqtisadi bərpası" əsərində (1922-

23)  C.Hacıbəyli  təbii  sərvətlərdən  səmərəli  istifadə  edilməklə  A zərbaycanın  müstəqil  iqtisadi  inkişafı  ideyasını 

əsaslandırmışdır. 1928 ildə nəşr etdirdiy i " XIX əsrin əvvəlləri Azərbaycan tarixçisi Abbasqulu ağa Bakıxanov" məqaləsində 

Azərbaycan  tarixşünaslığı  və  arxeologiyasının  banisi,  ensiklopedik  biliyə  malik  Abbasqulu  ağa  Bakıxanovu  fransız 

oxucularına  tanıtmışdır  ("Jurnal  Aziatik",  iyul-sentyabr,  1928).  Onun  1905-10  illər  A zərbaycan  mətbuatı  tarixinə  dair 

məqa ləsi ("Aziatik Revyü" jurnalı, 27-c i c ild, №90, 1931) isə xa lqımızın mədəniyyətini öyrənən Qə rbi Avropa alimlə ri üçün 

istiqamətverici mənbə rolu oynamışdır. C.Hacıbəylinin 1933 ildə çap etdirdiyi "Qafqaz Azə rbaycanının Qarabağ dialekt i" adlı 

elmi  məqa ləsi  ("Jurnal  A ziatik"  yanvar-may,  1933)  A zərbaycan  və  Qərb i  Avropa  dilç iliy i  üçün  indi  də  ö z  əhə miyyətini 

itirmə mişdir. 

Məşhur fransız şərqşünasları A.Beniqsen və Ş.Le merse Ke lke jenin  1964  ildə Pa risdə fransız dilində nəşr etdirdik-

ləri "Rusiyada 1920 ilə  qədər ç ıxan müsəlman  mətbuatının tarixi" ad lı əsərin  müqəddiməsindən məlu m o lur ki, Azə rbaycan 

mətbuatına dair fəslin hazırlan masında C.Hac ıbəyli də iştira k et mişdir. 

C.Hacıbəyli  Əbdürrəh man  bəy  Fətəlibəyli-Düdənginskinin  təşkil  etdiyi  "Azərbaycan  Milli  Birlik  Məclisi"  idarə 

heyətinin  üzvü,  Məc lisin  orqanı  olan   "Azərbaycan"  jurnalının   (Mün xen)  redaktoru   olmuşdur  (1954  ildə   nəşri  dayan-

dırılmışdır). 

Ceyhun bəy Hacıbəyli ö mrünün son illərində SSRİ-ni öyrənən institutun Parisdə fransızca nəşr etdiyi "Qafqaz" jur-

nalının  A zərbaycan  bölməsində  gedən  yazıların  redaktəsi  ilə  məşğul  olmuşdur.  1959  ildə  həmin  institutun  xətti  ilə 

Münxendə Ceyhun Hacıbəylinin "Azərbaycanda islam əleyhinə təbliğat və onun metodları" əsəri çap o lunmuşdur. 

Ceyhun  Hacıbəylin in  şəxsi  fondunu  YUNESKO-nun  əməkdaşı  Ramiz  Abutalıbov  böyük  zəhmət  və  çətinliklər 

bahasına  toplamış  və  Azərbaycana  gətirmişdir.  Həmin  materiallar  hazırda  Salman   Mümtaz  ad ına  Respublika  Dövlət 

Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində mühafizə olunur. 

 

Əsərləri: Избранное, Б., 1993





Əd.:  Əliyev  M.,  Ceyhun  Hacıbəyli,  "Azərbaycan  Demo kratik  Respublikası:  Azərbaycan  Höku məti  (1918-1920)" 

kitabında, B., 1990. 



Yüklə 19,75 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   68   69   70   71   72   73   74   75   ...   80




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin