Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu
Yüklə 19,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "B u tətili elan edən fəhlə konfra nsı adından
- FÖVQƏLADƏ TƏHQĠQAT KOMĠSS IYAS I
- "bu təşkilat fövqəladə təhqiqat komissiyası"
|
FƏHLƏ MƏSƏLƏS Ġ, işçi məsələsi - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövrünün ən mürəkkəb məsələlərindən biri. Cü mhuriyyət Hökuməti aqrar məsələ kimi, fəhlə məsələsini də həll edə bilmədi. Nəticədə, həmin məsələlərlə əlaqədar Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parla menti və Höku mətinə qarşı ciddi narazılıqlar yarandı. Hökumətlə mü xalifətdə olan qüvvələr, ilk növbədə, Parlamentin sosialistlər fraksiyası bundan istifadə edərək, xalq arasında Cümhuriyyət hakimiyyətinə qarşı geniş təbliğata başladı, narazılıqları daha da artırdı, tətil və nümayişlər təşkil etməyə müvəffəq oldu. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku məti 1918 il sentyabrın 17-də Gəncədən Ba kıya köçdükdən sonra oktyabrın 1-də Ba kı Xa lq Ko missarları Sovetinin neft s ənayesinin milliləşdirilməsi haqqındakı de kret və sərənca mla rın ı ləğv etdi. Bütün neft sənayesi müəssisələri və onların hazır məhsulları keçmiş sahiblərinə qaytarıld ı. Sənaye müəssisələri üzərində xüsusi mülkiyyət hüququnun bərpa edilməsi fəhlələr arasında narazılığa səbəb oldu. 1918 il dekabrın 7-də Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Pa rla menti fəaliyyətə başladığı za man Fətəli xan Xoyskinin müvəqqəti höku məti Parlament qarşısında istefa verdi və dekabrın 10-da Parlamentin ikinci iclasında ayrı-ayrı fraksiyalar Höku mətin fəaliyyəti ilə bağlı öz partiyaların ın bəyannamələrini elan etdilər. İlk olaraq, ən iri fraksiyanın -"Müsavat" fraksiyasının bəyannaməsi ilə fraksiyanın rəhbəri, "Türk ədəmi-mərkəziyyət "Müsavat" partiyasının sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ç ıxış etdi. O, "Müsavat" partiyasının proqra mında daha geniş yer almış "Torpaq məsələsi" və "İşçi məsələsi" barədə geniş məlu mat verdi. "Müsavat" partiyasının bəyannaməsində göstərilirdi ki, fəhlə ləri ağır, məşəqqətli zəh mətdən qurtarmaq üçün, hər bir mu zdur, qulluqçu, əmələ və fəhlənin iş günü 8 saatdan artıq olmamalı, onlara kişi və qadmhğmdan asılı olmayaraq, qanunla həftədə 24 saatlıq istirahət günü müəyyənləşdirilməlidir. 16 yaşına qədər uşaqların işləməsi qadağan olunmalı, 16-18 yaşında uşaqlar gündə yalnız 6 saat işləməlidirlər. Qadınların onların sağlamlığı üçün zərərli olan işlərdə çalışması qadağan edilməli, hamilə qadın lar doğuşdan 4 həftə qabaq və 6 həftə sonra, əmək haqları saxlanılmaqla, işdən azad olunmalıdırlar. Qadınların işlədiy i fabrik və zavodların yanında südəmər uşaqlar üçün körpələr evi yaradılmalı, uşaq əmizdirən ana hər 3 saatdan bir yarım saat işdən azad edilməlidir. İş qabiliyyətini tamamilə və ya qis mən itirmiş fəhlələ r üçün sərmayədarlardan alınan vergi hesabına dövlət tərəfindən xüsusi sığorta fondu yaradılmalı və ə mək haqqı naqd pulla ödənilməlid ir. Emalatxanalarda, fabrik və zavodlarda fəhlə əməyindən istifadəyə nəzarət məqsədilə müfəttişlər təyin edilmə lidir. Sahib karlar tərə findən fəhlələ rin yaşayışı üçün ayrılmış evlərin və iş yerlərin in fəhlələ rin sağlamlığ ına müvafiq olmasına iş verənlərin nüfuzundan asılı o lmayan s əhiyyə orqanlarının nəzarəti təmin edilməli, əmək qanunlarını pozan iş sahibləri cinayət məsuliyyətinə cə lb olun ma lıd ır. Hər bir e malat xana, fabrik və zavodlarda yarısı iş sahibləri, yarısı isə fəhlələ rdən ibarət xüsusi ko missiyalar yaradılma lıdır və s. Hə min iclasda sosialistlər fra ksiyasının aqrar və fəhlə məsələsinə dair proqra mı barədə Aslan bəy Səfikürdski, Əkbər ağa Şey xü lislamov və Əh məd Cövdət Pepinov çıxış etdilər. Onlar ö z çıxışlarında torpaq və fəhlə məsələsinin Sovet Rusiyasının təcrübəsindən istifadə etməklə həll o lunmasın ı məsləhət görürdülər. "İttihad" fraksiyasının rəhbəri Qarabəy Qarabəyov isə öz ç ıxışında onların part iyasının fəh lə məsələsinə münasibətindən bəhs edərkən dedi: "...Part iya mız geniş bir dairədə fəhlə lərin səadətini təmin et məyə səy edəcəkdir. Yaln ız iş və sənaye aləmində anarxiya və keyfi-mayəşəyə meydan vermə mək üçün sərmayə ilə cə miyyət miyanmda vaqe olan mübarizənin qanun üsuluna tabe olmasını tələb edir". Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Pa rla mentində yaran mış siyasi şəraitdən istifadə edən sosialistlər fra ksiyası tez-tez Cü mhuriyyət Höku mətinin həyata keçirdiy i bu və ya digər siyasətə qarşı çıxır, ço x vaxt isə fəhlə məsələsinin həlli ilə bağlı mü zakirələrdən hökumətə qarşı təzy iq vasitəsi kimi istifadə edird i. Digər tərəfdən, məh z Rusiya bolşeviklərinin təsiri ilə Azərbaycanda, xüsusilə Ba kıda tez-tez fəhlə tətilləri keç irilirdi. Parla mentin de mə k o lar ki, e lə bir iclası o lmurdu ki, orada sosialistlər fra ksiyasının nümayəndələri fü rsət tapıb fəhlə və ya torpaq məsələsini qald ırmasınlar. Hətta, və ziyyət o yerə çatdı ki, 1919 il mayın 6-da keçirilən Parlament iclasında gündəlikdə duran məsələlər təxirə salınaraq həmin gün Bakıda keçirilən ümu mbakı fəhlə tətili barədə məsələ mü zakirə olundu. Bu barədə ilk olaraq ç ıxış edən Məhəmməd Əmir Rəsulzadə dedi: "B u tətili elan edən fəhlə konfra nsı adından
bəy Yusifbəyli bəyan etdi ki, bu tətillər iqtisadi tətillər deyil, Höku mətə qarşı yönəldilmiş sırf siyasi tətillərd ir. Tət ilin təşkilatçıları "hər vasitə ilə Azərbaycanı Rusiyaya ilhaq etmək istəyirlər". İclasda sosialistlər fraksiyası adından çıxış edən Səməd ağa Ağamalıoğlu dedi: "Fəhlələr Sizə zakonnu saldat de- yillər ki, dədənizin qulu deyillər ki, (ümumi gülüş) istəmirlər, işləmirlər, vəssalam".
Sənaye müəssisələri ü zərində xüsusi mülkiyyət hüququnun saxlan ılması Cü mhuriyyət Höku mət inə və Parla- mentinə fəhlə məsələsində köklü dəyişikliklər həyata keçirməyə imkan vermirdi. Bu vəziyyətdən istifadə edən sosialistlər fraksiyası fü rsət düşən kimi məsələ qaldırır, onların həll olun mamasından istifadə edərək, fəhlələr arasında açıq və gizli 407
təbliğat aparır, fəhlə tətili və nümay işləri keç irməyə təhrik edird ilə r. Sovet Rusiyasında torpağın və sənaye müəssisələrinin milliləşdirild iyi, on ların əvəzsiz ola raq fəhlə və kəndlilərə verildiyi haqqındakı təbliğatla sosialistlər fraksiyası Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamentinə və Hö ku mətinə qarşı pozuculuq siyasəti yerid ir, A zərbaycanın nicat yalnız Sovet Rusiyası ilə birləş məkdə o lduğunu açıq və gizli şəkildə təbliğ ed irdilər. Bununla onlar Sovet Rusiyasının müdaxiləsi üçün ölkənin daxilində əlverişli zəmin hazırlay ırd ılar. Məhz rusi- yapərəst mü xalifətin ölkədə apard ığı pozuculuq siyas ətinin nəticəsi id i ki, 1920 il apre lin 27-də Azərbaycan işğalçı Sovet Rusiyasının ordusu tərəfindən asanlıqla ələ keçirildi. Əd.: Azərbaycan Xalq Cümhuriyy əti (1918-1920). Parlament (stenoqrafik hesabatlar), B., 1998; Aзepбaйджанская Демократиская Pecnублика (1918-1920), Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998; Müstəqil dövlətimiz və Parlamentimiz. B., 2001; Paşayev A., Açılmamtş səhifələrin izi ilə, B., 2001. FƏHLƏ MƏSƏLƏSĠNƏ DAĠR MƏġVƏRƏT ġ URAS I - əmək nazirliyi nəzdində yaradılmış xüsusi qurum. Azərbaycan Parla mentinin 1919 il 10 ma rt tarixli qanunu əsasında təsis olunmuşdu. Əmə k nazirinin sədrlik etdiy i şura əməy in mühafizəsi, fəh lə və sahibkarlar arasında münasibətlərin tənzimlən məsi məsələləri ilə məşğul olurdu. 10 nəfərdən (5 nəfər fəhlə və 5 nəfər müəssisə sahibi) ibarət tərkibdə fəaliyyət göstərirdi. Şura ü zvlə rin in seçilməsi haqqında əsasnamə təsdiq olunana qədər onlar ə mək naziri tərə findən ticarət-sənaye müəssisələri və fəhlə təşkilat larından dəvət olunurdular. Şuranın sədri fəhlə müfəttişliyin in, mədən nəzarətin in nümayəndələrini və digər məlu matlı şəxsləri məşvərətçi səslə ic laslara dəvət edə bilərd i. İc laslar müntəzə m keç irilmir, ehtiyac o lduqda s ədr tərəfindən çağırılırd ı. Məsələlə r şuranın mü zakirəsinə əmək nazirinin tapşırığ ı ilə çıxarılır, müzakirələrin qaydasını da o müəyyən edird i. Əmək naziri vəzifələrin i bütünlüklə və ya q ismən ö z mü lahizəsinə görə, xüsusi olaraq təyin etdiy i şəxsə həvalə edə bilərdi. Məşvərət şurasına əməyin mühafizəsi və zəh mətkeşlərin maddi və ziyyətinin ya xşılaşdırılmasına yönələn qa- nunların icrasına nəzarət hüququ verilmişdi. Şuran ın müvəqqəti nizamnaməsində deyilirdi ki, əmək nazirinin sədrliyi ilə fəaliyyət göstərəcək bu orqan "istər ə məyin mühafizəsi, istərsə də əmə k şəraiti və zəh mətkeş siniflərin mə işətinin yaxşılaşdırılmasına yönələn məsələlərlə bağlı mövcud qanunların dəqiq icra edilməsi ü zrə tədbirlərin ilkin mü zakirəsi məqsədilə təsis edilir". Əd.: Aзepбaйджанская Демократиская Pecnублика (1918-1920), Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998; Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001.
məhsuldar qüvvəsini təşkil edir. Azad ba zar iqtisadiyyatının meydana gəlməsi ilə təşəkkül tapmışdır. Başlıca sosial bazası kəndlilər, sənətkarlar, şəhər yoxsulları olmuşdur. Azərbaycanda fəhlələr müstəqil sosial zü mrə kimi 19 əsrin son qərinəsində formalaş mışdır. Əsas hissəsi Bakı neft mədənlə rində ça lışanlar idi. 1901 ildə onların sayı 28 minə çat mışdı, Bakının bütün sənaye sahələrində çalışan fəhlə lərin sayı, bütövlükdə 65-70 min nəfər idi. Fəhlələrin sayı qəzalarda da artırdı. Azərbaycan fəhlələrin in tərkibi ço xmillətli, əsas fərqli cəhətlərindən biri isə yüksək dərəcədə təmə rkü zləşməsi idi. Bə zi hesablama lara görə, Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində (1913) Azərbaycanda bütün fəhlələrin sayı 570 min nəfərə çataraq, əhalinin 14,3%-ni, digər bir hesablamaya görə isə 305 min nəfər olmaqla, əhalin in 12,4%-n i təşkil etmişdir. Fəh lələrin tərkibində azərbaycanlıların sayı üstünlüyə malik idi. Müharibə ərəfəsində Bakı fəhlələrinin 37,6%-i (42,4 min nəfər) azərbaycanlılar, 24,7%-i ruslar və digər millət və xalq ların nü mayəndələri id i. Birinci dünya müharibəsi fəhlələrin say və tərkibində ciddi dəyişikliklər yaratdı. Bakı fəhlələ rin in sayı müharibə ərəfəsində olduğu kimi, a rt maqda davam etmiş, 1917 ildə 110 min nəfər olmuşdu. Qəza larda isə fəhlələrin sayı a za lmışdı. Bütün imperiyada olduğu kimi, A zərbaycanda da fəhlə lərin maddi vəziyyəti ağ ır id i. Fəh lələ r vəziyyətlərini ya xşılaşdırmaq üçün mü xtə lif forma və üsullarla mübarizə aparırdılar. Fəh lələ rin siyasi cəhətdən təşkilatlan ması geniş hal a lmışdı, mü xtəlif yönümlü siyasi partiya və təşkilatlar bu istiqa mətdə iş aparırdı. Fevral inqilabından (1917) sonra Azərbaycanda Müvəqqəti hökumətin orqanları ilə yanaşı, fəhlə və əsgər deputat- ları sovetləri də yaranmağa başladı. 1917 il martın 6-da Bakı Fəhlə və Əsgər Deputatları Soveti təşkil olundu. Bakıda və Azərbaycanın qəza larında fəh lə hərə katı genişləndi. Ba kıda fəh lə hərə katın ın əsas məqsədlərindən biri kollekt iv müqavilə uğrunda mübarizə idi. Mədən-zavod ko missiyaları bu mübarizədə mühü m yer tuturdu. 1917 ilin sentyabrında Bakıda keçirilən tətil kollektiv müqavilə bağlan ması ilə başa çatdı. Oktyabr çevrilişindən (1917) sonra Bakı Soveti hakimiyyəti ələ aldı. 1917 ilin sonlarında fəhlə nəzarəti uğrunda hərəkat böyüdü. Bakı Sovetinin rəhbərliyini ələ keçirmiş bolşevik-daşnak güruhu Sovetin silahlı qüvvələrinin yaradılmasında əsasən, ermənilərdən olan fəhlələrə üstünlük verirdi. Həmin silahlı qüvvələr azərbaycanlıların 1918 il mart soyqırımında fəal iştirak etmişdilər. Aprelin 25-də yarad ılmış Bakı Xalq Ko missarları Soveti də bu xətti davam etdirirdi.
O, fəh lələ ri ö z tərəfinə çəkmə k üçün onları milliləşdirilmiş müəssisələrin idarəsində fəal iştira k et məyə çağırırdı. 1918 il may ın 28-də Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin elan olun ması Bakı Xalq Ko mis -sarları Sovetinin süqutunu sürətləndirdi. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku məti Ba kın ın azad edilməsindən sonra paytaxtı buraya köçürtdü və sosial iqtisadi siyasətində önəmli yer tutan fəhlə məsələsinin həllinə başladı. Hökumət 24 sentyabrda neft sənayesinin və Xə zər t icarət 408
donanmasının milliləşdirilməsini ləğv etdi. Fəh lələrlə sahibkarlar arasında əvvəlki münasibətlər bərpa olundu. Bakı Fəhlə Konfransı BFK), faktiki olaraq, Höku mətə qarşı mü xalifətə çevrildi. BFK-nın qərarı ilə dekabrın 24-də üçgünlük tətil keçirildi. tətil fəhlələrin qələbəsi ilə başa çatdı və onun təşkilatçıları olan sosialist partiyalarının nüfuzunu artırdı. Cü mhuriyyət Höku məti fəh lələrin vəziyyətinin ağır o lduğunu etiraf etməklə bərabər, onun həlli üçün tədbirlər görməyə çalı- şırdı. 1919 il yanvarın 25-də Fəhlə məsələsinə dair məşvərət şurasının təşkilinə başlandı, onun statusu isə Parlament tərəfindən mart ın 10-da təsdiq olundu. Lakin fəhlə lərin vəziyyətinin getdikcə pisləş məsi və sosialist partiyalarının siyasəti nəticəsində 1919 ildə tətil hərə katı genişləndi. Mayda fəhlələ rin siyasi fəa llığ ı daha da artdı. Hö ku mətin səyi nəticəsində 1 May nümayişi beynəlxalq bayram kimi qeyd edild i. BFK is ə ü mu mi iqtisadi tətil keçirməyi qərara ald ı. Tətilin qarşısının alın ması üçün ciddi tədbirlər görüldü, mayın 13-də tətil uğursuzluqla nəticələndi. Buna baxmayaraq, fəhlə hərəkatından məqsədləri üçün istifadə edən bolşeviklər BFK-da daha da möhkə mləndilər. Müsavat partiyasının ikinci qurultayında (1919, dekabr) fəhlə məsələsi diqqət mərkə zində olsa da, bu, problemlə bağlı siyasətdə köklü dəyişiklik yarat mad ı. Azə rbaycan Ko mmunist partiyası yaradıldıqdan sonra (1920, fevral) bolşeviklər fəhlə məsələsindən daha çox yararlan mağa çalışdı. Cü mhuriyyətin süqutunda fəhlə məsələsinin həll edilməməsinin də müəyyən rolu oldu (bax həmçin in Fəhlə məsələsi). Əd.: Azərbaycan Xalq Cümhuriyy əti (1918-1920). Parlament (stenoqrafik hesabatlar), B., 1998; Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Vəliyev T.T., İmperializm dövründ ə Azərbaycan sənayesi və proletariatı, B., 1987; Исмаилов М., Социально – элономическая структура Азербайджана в эпоху империализма, Б., 1982; Очерки истории равочего класса Азербайджанской ССР, т- 1 (1917 – 1940 гг.), Б., 1974; Сумбатзаде А. С., Социально – элономические предпосылки победы Советской власти в Азербайджане, М., 1972.
FƏTƏLĠ XAN XOYS KĠ - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətin in banilərindən biri, görkəmli ictimai-siyasi və dövlət xadimi. Cü mhuriyyətin 1-ci, 2-ci, 3-cü Hö ku mət kab inələrində baş nazir olmuşdur (bax Xoyski Fətəli xan). FOġ Ferdinand (2.10.1851, Tarb - 20.3. 1929, Paris) - Fransa hərbi xad imi, marşal (1918), B.Britaniya feld marşalı (1919) və Polşa marşalı (1923). Fransa Akademiyasının üzvü (1918). A li Hərb i Akade miyanı bit irmiş (1887), aka - demiyanın professoru (1895-1900) və rəisi (1908-11) olmuşdur. Birinci dünya müharibəsində (1914-18) Baş qərargah rəisi, 1918 ilin aprelindən müttəfıq qoşunlarının ali baş ko mandanı təyin edilmişdir. 1920 ilin yanvarında Paris sülh konfransı (1919-20) Ali Şurasının ic laslarında Cənubi Qa fqaz respublika ları p roble mlərinin mü za kirəsində iştira k et mişdir. Antantanın Ali Hə rbi Şurasının sədri olan Foş məru zə ilə ç ıxış edərə k Qafqa za b ir neçə diviziya göndərməyi zə ruri saymışdı. O, hesab edirdi ki, yalnız hərbi qüvvə göndərməklə Qafqazı bolşevik işğalı təhlükəsindən xilas etmək o lar.
sonra isə ədliyyə nazirlikləri yanında 1918 il iyulun 15-dən 1920 ilin apre linə qədər fəa liyyət göstərmiş rəsmi təhqiqat orqanı. Ermən i daşnakların azərbaycanlıların həyatına və onların əmlakına qarşı cinayətlərini təhqiq etmək üçün yaradılmışdı. 1918 il iyulun 15-də Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku mətin in Gəncədə keçirilən ic lasında çıxış edən xarici işlər naziri Məmməd Həsən Hacınski bildirir ki, "Artıq 4 aydan çoxdur ki, A zərbaycan ərazisinin mü xtəlif bölgələrində bolşevik adı ilə məsuliyyətsiz erməni hərb i hissələri və b. mülki müsəlman əhalisin in həyatı və əmlakına qarşı eşidilməmiş vəhşiliklər törədirlə r. Eyni za manda, hə min quldur dəstəleri tərəfindən göndərilən yalan mə lu matlar əsasmda Avropada bütün ictimai fikir tamamilə əks istiqamətə, azərbaycanlılara qarşı yönəldilir. Ümu mi dövlət mənafeyi və əhalinin zərə rçəkən qruplarının mənafeyi e lə bir təşkilatın yaradılmasını tələb edir ki, o : 1) bütün zorakılıq hadisələrinin dəqiq qeydiyyatını aparsın; 2) bu zo rakılıqların həyata keçirildiyi şəraiti müəyyənləşdirsin; 3) cinayətkarları aşkar etsin və onların vurduqları zərərin həcmini müəyyənləşdirsin". M.H.Hacınskinin təklifinə görə "bu təşkilat fövqəladə təhqiqat komissiyası" xarakteri daşımalı id i. Özü də, "bu
Daha sonra mə ruzəç i qeyd edirdi ki, "... komissiyanın təşkilinə bu gündən başlamaq lazımdır. Çünki bir çox şeyləri indi isti-isti adamlardan soruşmaq, fotoşəkilləri çəkmək və hələ ki, mövcud olan digər əşyayi-dəlillər əsasında sübuta yetirmək olar. Sonralar bu təhqiqat işi çətinləşə və hətta sübutu tamamilə imkan xaricində ola bilər". Məsələni geniş və ətraflı müza kirə edən Höku mət qərara a lır ki, "xarici işlər nazirinin məruzəsi bəyənilsin və ona tapşırılsın ki, Avropa müharibəsi başladığı vaxtdan bütün Zaqafqaziya ərazisində müsəlmanlara və onların əmlakına qarşı işlənilmiş zorakılıq hallarını təhqiq etmək üçün Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yaratsın ". Hə min il avqustun 31 -də A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mət inin sədri, həm də ədliyyə naziri Fətəli xan Xoysk inin Gəncədə imza ladığ ı qərara əsasən, 7 nəfərdən ibarət Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yaradıldı. Ko missiyanın sədri andlı ic lasçı Ələkbər bəy Xas mə mmədov, ü zvlə ri isə dairə məhkə məsin in müavin ləri İsmay ıl bəy Şah ma lıyev, Andrey Fomiç Novatski, dairə məh kəməsi pro kurorunun müavini Nəsrəddin bəy Səfikürdski, Gəncə köçürmə idarəsindən Nikolay Mixay loviç Mixaylov, həqiq i mü lki müşavir V.V.Qubvillo və müəllim M irzə Cavad A xundzadə təyin olundu.
Qərarla ko missiyanın s ədri və üzvlərin in ə mək haqları və eza miyyə xərc lərin in miqdarı da müəyyənləşdirildi. Ko missiya sədrinə, həmç inin zəruri hallarda ko missiyanın işinə katib, e kspert və digər şəxsləri də cəlb et mə k səlahiyyəti verildi. Höku mətin həmin il 22 sentyabr tarixli başqa bir qərarına əsasən, ko missiyanın üzvləri yaln ız bu məqsədlə işləd ikləri günlər üçün əmək-haqqı almaq hüququna malik idilər. Fövqəladə Təhqiqat Ko missiyası xarici işlər nazirliyi yanında təşkil ed ilsə
409
də, artıq hə min ilin sentyabrından, fakt iki olaraq, ədliyyə nazirliyi nəzd ində fəaliyyət göstərirdi. Bu da ta ma milə təbii idi, çünki bu işlə bilavasitə məşğul olan lar, əsasən, hüquqşünaslar id ilər. Ko missiyanın fəaliyyətinin sonuna qədər onun sədri Ə.Xas məmmədov, üzv lərdən isə A.F.Novatski və N.M.Mi- xaylov daha s əmərəli fəaliyyət göstərmişlər. Bundan başqa, mü xtə lif va xt larda Bakı da irə məhkə məsi pro kurorunun müavin i Aleksandr Yevgenyeviç Klige, andlı iclasçı Məmməd xan Təkinski, Gəncə dairə məhkəməsinin xüsusi əməliyyat işləri ü zrə müstəntiqi Məhyəddin bəy Şah malıyev, Bakı quberniya dairə məhkəməsin in ü zvü Hidayət bəy Sultanov, andlı iclasçılar A ley Aleksandroviç Litovski, Çeslav Bo leslavoviç Klossovski, hüquqşünas Abbas əli bəy Hacırzayev, Bakı dairə məh kə məsinin ü zvü B.Yusifbəyov ko missiya üzvü kimi fəa liyyət göstərmişlə r. Ko missiya artıq 1918 ilin sentyabr-oktyabrından geniş təhqiqat işlərinə başlamışdı. Ko missiyanın üzvü N.M.Mi- xaylov 1918 il o ktyabrın 26-da həmin ilin sentyabrın 22-dən oktyabrın 23-nə qədər olan müddətdə Göyçay qəzasında aparılan təhqiqat işləri haqqında məlumat verird i. Məlu mata görə, göstərilən müddət ərzində 500 nəfərdən ço x şahid dindirilmiş, Kürdəmir dəmir yolu vağzalına və Kü rdəmir polis sahəsinə aid 7 kəndə (Kürdəmir, Qarabucaq, Mustafalı, Xəlilli, Qasım bəy, Ərəb Mehdibəy, Dadalı) ba xış keçirilmişdir. 1918
huriyyətinin ədliyyə nazirliy inə göndərdiyi məru zə lərdə Bakı quberniyası, Göyçay qəzasının Kürdəmir, Qarabucaq, Ərəb Mehdibəy və b. kəndlərində, Şama xı şəhəri və Şa ma xı qə zasının müsəlman kəndlə rində, habelə Ba kı şəhərində azərbaycanlılara qarşı törədilmiş zora kılıq ların təhqiqinin ilkin vəziyyəti haqqında ətraflı məlu mat ve rirdi. 1919
il yanvarın 6-da Fövqəladə Təhqiqat Ko missiyasının sədri Ə.Xas məmmədov Paris sülh konfransına (1919- 20) gedən nümayəndə heyətinə təqdim et mək üçün Bakı, Quba və Şama xı şəhərlərində, Şamaxı, Göyçay, Cavad, Quba qəzala rında ermən ilə r tərəfindən müsəlmanla ra qarşı törədilmiş vəhşilikləri əyani şəkildə sübut edən məlu mat ları mə ktubla birlikdə xaric i işlə r nazirinə göndərmişdi. Mə lu matda göstərilirdi ki, Lənkəran qəzasında daşnak polkovnik Avetisovun silahlı quldur dəstələri tərəfindən, Cavad qəzasının bir hissəsində isə polkovnik İllarinoviç başda olmaq la ruslar tərəfindən, həmç inin İrəvan quberniyasında, Gəncə quberniyasının 4 qəzasında (Cavanşir, Cəbrayıl, Şuşa və Zəngəzur) böyük dağıntılar törədilmiş, azərbaycanlı əhali ucdantutma məhv edilmişdir. Ko missiya xaricə göndərilən nümayəndə heyəti üçün əşyayi-dəlil kimi altı cilddən ibarət ilkin təhqiqat materialı və 95 ədəd fotoşəkil hazırlamışdı. Ko missiya fəa liyyətin in ilk dövrlərində ço x gərgin işləy irdi. 1919 il yanvarın 16-da ko missiyanın üzvü N.M.M i- xaylov Gəncə quberniyasının Ərəş və Nu xa (Şəki) qə zala rı, A.F.Novatski is ə hə min ilin iyununda Quba ş əhəri, Quba qə zası kəndlərində ermənilərin törətdiyi soyqırımla rı, qətl-qarətlə r və digər zora kılıq hərəkət ləri haqqında təhqiqat materia lları əsasında ətraflı məruzələr hazırlayaraq, ko missiyaya təqdim etmişdilər. 1919 il avqustun 27-də Fövqəladə Təhqiqat Ko missiyasının üzvü Ç.B.Klossovski ko missiyanın fəaliyyəti ilə əlaqədar tərtib etdiyi arayışda göstərirdi ki, toplanmış materiallar 36 c ild və 3500 vərəqdən ibarətdir. Azərbaycanlılara qarşı törədilmiş cinayət hərəkətlərinin təşkilatçıları və iştirakçıları olan şəxslərə qarşı cinayət işi qaldırmaq haqqında 128 məruzə və qərar layihəsi hazırlan mış, 194 nəfər erməninin c inayət məsuliyyətinə cəlb edilməsi barədə məsələ qaldırılmışdı. 1919 il avqustun 23-də ko missiyanın sədri Ə.Xasmə mmədov ədliyyə na zirinə Bakı və Şa ma xı şəhərlərində və Şamaxı qəzasında azərbaycanlılara qarşı törədilmiş vəhşiliklərdə müqəssir olan şəxslərin art ıq məsuliyyətə cəlb edilməsi işinə başlanıldığ ını b ild irərək qeyd edirdi ki, Bakı şəhərində hələlik 24, Şamaxı şəhəri və Şamaxı qəzasında isə 100 nəfərə yaxın müttəhim istintaqa cəlb olun muşdur. 1919 il martın 21-də A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku məti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının səlahiyyət- lərini genişləndirmə k haqqında ədliyyə nazirin in məru zəsini dinlə miş və müvafiq qə rar qəbul et mişdi. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası azərbaycanlılara qarşı törədilmiş, soyqırımı və zorakılıq hallarının günahkarlarını istintaqa cəlb etməyə başlayan kimi, Bakıda Erməni M illi Şurası və "Daşnaksutyun" partiyasının parla ment fraksiyası, həmişə olduğu kimi, ermənilərin müdafiəsinə qalxmış, onların günahsız olduqlarını sübut etməyə çalış mışla r. 1919 il avqustun 23-də Erməni M illi Şurasın ın ədliyyə na zirliy inə göndərdiyi mə ktubda deyilirdi ki, avqustun 18-də Bakıda Telefonnaya (indiki 28 may) küçəsində Şamaxı şəhəri sakinləri Martiros Gü lbəndiyants, Mixail Arzu manov və Yenok İvanyants sonuncuya məxsus mağazada həbs edilmişlər. Həbs edilənlərin hamısının Şamaxının "ən hörmətli" adamları və uzun müddət Şamaxı şəhər dumasının üzv ləri o lduqlarını qeyd edən erməni liderləri onlardan M.Gü lbəndiyantsın Şamaxı şəhər poçt-teleqraf kontorunun rəisi, M.Arzu manovun Şamaxı ermən i kilsəsinin hamiktikoru, Y.İvanyantsın isə "məşhur tacir" olduğunu bildirirdilər. Halbuki, Fövqəladə Təhqiqat Ko missiyasının zərərçəkənlərin və şahidlərin dind irilməsi protokollarında azə rbaycanlılara qarşı zora kılıqla rın təşkilatçıları və fəa l icraç ıla rı sırasında cəllad S.La layandan sonra, məh z bu "hörmətli" adamların adları çə kilird i. "Daşnaksutyun" liderləri riyakarcasına bəyanatlar verir, Azə rbaycan Höku mətin i keçmişləri yada salmaqla "intiqam və düşmənçilik" hisslərini daha da qızışdırmaqda ittiham edirdilər. Lakin
Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin ilk sədri Fətə li xan Xoyskini, Pa rla ment s ədrinin müavin i Həsən bəy Ağayevi və 2-c i Höku mət kabinetində da xili işlər naziri o lmuş Behbud xan Cavanşiri qətlə yetirmişlər.
1920 ilin yanvarında Paris sülh konfransında Azərbaycanın müstəqilliy inin de-fakto tanınması münasibətilə həmin il fevralın 9-da Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamenti amnistiya haqqında qərar qəbul etdi və milli ədavət zəminində qaldırılmış cinayət işlərinə xitam verdi. A mnistiyadan sonra Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası, zəif də olsa, fəaliyyətini davam etdirmişdir. Lakin Aprel işğalı (1920) ko missiyanın işinə son qoydu. Təxminən 20 ay fəaliyyət göstərmiş və böyük 410
çətinliklərlə qarşılaşsa da, ermənilərin törətdikləri cinayətlər haqqında çoxlu faktiki materiallar toplamağa müvəffəq olmuş Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası Azərbaycan xalq ının azadlıq uğrunda apardığı mübarizə tarixində şərəfli yer tutur. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının materialları S.Şau myanın başçılıq etdiyi erməni-daşnak rejimin in Azərbaycan xalq ına qarşı törətdiyi kütləvi soyqırımı cinayətlərini sübut edən təkzibolun maz ilk mənbələrdir.
Paşayev A., Açılmamış səhifələrin izi ilə, B., 2001.
Yüklə 19,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|