Xarajatlar haqida

Natural ko’rsatkichlar asosida jami xarajatlarni taqsimlash usullari. Bu usullar guruhida umumiy xarajatlarni turli mahsulotlar ishlab chiqarish hajmiga mutanosib ravishda taqsimlash eng oson yo’li hisoblanadi.
Bu usul bilan umumiy xarajatlar (60 000 000 so’m.) ishlab chiqarilgan mahsulotlarning umumiy soniga (1000 kg) va har bir mahsulot turi uchun tannarx birligining (60 000 so’m) uning soniga ko’paytiriladi (2-jadval).

2-jadval
Ishlab chiqarish hajmiga mutanosib ravishda xarajatlarning taqsimlanishi

Mahsulot turi	Miqdor, kg	Umumiy xarajatlar, so’m	Birlik mahsulot tannarxi, so’m
A	500	30 000 000	60 000
B	300	18 000 000	60 000
C	200	12 000 000	60 000
Jami	1 000	60 000 000	60 000

Bu usulni qo’llash ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlar bir xil tannarx va sotish bahosiga ega degan taxminga asoslanadi. Agar alohida mahsulotlarning sotish bahosi har xil bo’lsa, u turli rentabellikka, ba’zan esa birgalikda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning alohida turlarini zararliligiga olib kelishi mumkin.

Bundan tashqari, umumiy xarajatlarni taqsimlashning bu usulini faqat bir xil birliklarda o’lchanadigan mahsulot ishlab chiqarishda qo’llash mumkin. Qattiq moddalar, suyuqliklar, gazlar va boshqalar bo’lgan mahsulotlar uchun, ularning miqdorini o’lchash uchun umumiy asos topish qiyin. Bu xususiyatlar umumiy xarajatlarni taqsimlashning ushbu usulidan foydalanish imkoniyatini cheklaydi.
Umumiy xarajatlarni taqsimlash koeffitsienti usuli kompleks ishlab chiqarishlarda, xom ashyodan bir necha turdagi asosiy mahsulotlar ishlab chiqarilganda qo’llaniladi.
Umumiy xarajatlarni mahsulot turlari o’rtasida tarqatish uchun quyidagilar amalga oshiriladi:
- mahsulotning har bir turiga keltirilgan birlikda hisoblash uchun koeffitsient beriladi;
- har bir turdagi mahsulot miqdori belgilangan qayta hisoblash koeffitsientiga ko’paytiriladi;
- keltirilgan birliklarning umumiy soni aniqlanadi (har bir mahsulot turi uchun ularning soni jamlanadi);
- umumiy xarajatlar keltirilgan birliklarning umumiy soniga bo’linadi va keltirilgan bir birlikning tannarxi hisoblanadi;
- keltirilgan birlik tannarxi har bir mahsulot turi uchun keltirilgan birliklar soniga ko’paytiriladi (3-jadval).
3-jadval
Umumiy xarajatlarni koeffitsient usulida taqsimlash

Mol go’shti	Miqdor naturada, tonna	Qayta hisoblash koeffitsienti	Keltirilgan birliklar miqdori	Umumiy xarajatlar, ming so’m	Birlik mahsulot tannarxi, m.so’m
1	2	3	4	5	6
I kategoriya	610	1,0	610	30 500 000	50 000
II kategoriya	300	0,6	180	9 000 000	30 000
Oriq	20	0,5	10	500 000	25 000
Jami	930	X	800	40 000 000	X

Ushbu jadvalda, umumiy qiymati (40 000 000 so’m) keltirilgan birliklarning umumiy soniga bo’linadi (800); keltirilgan birlikning tannarxi (50 000 so’m.) har bir mahsulot turi uchun keltirilgan birliklar soniga ko’paytiriladi (610, 180, 10).

Mahsulotlar alohida turlari uchun qayta hisoblash koeffitsienti olinadigan mahsulotlarning ishlab chiqarish xususiyatlarini, xom ashyo birligidan alohida mahsulot turlari chiqish me’yorlari, umumiy iste’mol xususiyatlari, qayta ishlash xarajatlari nisbati, sotish narxlari, tabiiy-kimyoviy xususiyatlari va boshqa belgilarni hisobga olgan holda o’rnatiladi.