XariCİ DİLLƏR 2009 xariCİ DİLLƏR
Yüklə 5,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Danışıq strategiyaları Xar.c. V.21. Şagird nitq məsələsinin effektiv şəkildə həll edilməsinə dəstək göstərmək və şifahi nitq bacarığını təkmilləşdirmək üçün müxtəlif strategiyalara müraciət edir. Nəticə əldə edilmişdir, əgər şagird: lazımi resursları əvvəlcədən hazırlayır, modelləri, ifadələri, klişeləri, düyün sözləri • toplayır auditoriya qarşısında çıxışa qədər məşq keçir • anlamadıqda izahatı, asta və aydın tələffüz edilməni, təkrarlamanı xahiş edir • sözü unutduqda/bilmədikdə kompensativ vasitələrdən istifadə edir (məsələn, mimika, • jestikulyasiya, dəyişdirilmiş ifadə / nəzərdə tutduğu əşyanı təsvir edir və ya onu nədə istifadə edilməsini göstərir/ və sairə) danışıq məsələlərini həll etmək üçün başqa dildə əldə edilən təcrübədən istifadə edir • o faktları təhlil edir, hansı ki, şifahi çıxış zamanı nailiyyətə dəstək göstərdi və ya • nailiyyətsizliyə səbəb oldu və müəllimlə birlikdə düzəliş planını təsvir edir X.D. - 113 XARİCİ DİLLƏR 2009 İstiqamət: Mədəniyyətlərarası dialoq Xar.c.V.22. Şagird mədəni özünəməxsusluğa maraq göstərir və ona tolerant yanaşır. Nəticə əldə edilmişdir, əgər şagird: mətnlərdə əks olunan mədəni-sosial mühiti təyin edir və doğma mədəni-sosial mühitlə • paralellər aparır (etiqad, həyat tərzi, ziyafətlər, adət-ənənələr, ölkənin inzibati təşkili, tarixi dövrün xüsusiyyətləri və sairə) illustrasiyalarda/mətnlərdə verilən mədəni, simvolik, məişət gerçəkliyini təyin edir • xarici və doğma mədəniyyətlər arasında paralellər aparır, oxşarlıqları, fərqləri tapır • mədəni özünəməxsusluqları müzakirə etdikdə öz fikrini, nəzərlərini, münasibətlərini düzgün • ifadə edir insanların hisslərinə, yanaşmalarına doğru maraq göstərir • paralellər aparır, özünün və başqalarının daxili aləmləri arasında (duyğular, əhval-ruhiyyələr, • münasibətlər) analoqları, fərqləri tapır və qeyd edir atalar sözləri, frazeoloji birləşmələrin mənalarını təyin edir və ana dilində onlara uyğun • sözlər tapır. İstiqamət: Xarici dilin praktiki tətbiqi Xar.c.V.23. Şagirdlər xarici dildə müxtəlif növ layihələri həyata keçirirlər (məsələn, bu və ya digər yazıçı, xadim ilə əlaqəli olan yerlərə dərs səyahəti; ekskursiya – xaricidillilər üçün bələdçilik etmək və sairə). Nəticə əldə edilmişdir, əgər şagird: müəllimlə birlikdə layihənin nailiyyətlə həyata keçirilməsinin meyarlarını formalşdırırlar • qrup üzvləri sərbəst şəkildə həyata keçiriləsi mərhələləri müəyyən edir və planlaşdırırlar, • sonra qruplar tərtib etdikləri planı bir-birinə təqdim edir, müqayisə edir, təkmilləşdirirlər müəllimlə birlikdə layihənin yerinə yetirilmə müddətini təyin edirlər • bilik və bacarıqlarını səfərbər edirlər, müəyyən edirlər ki, verilən məsələnin həlli üçün hansı • bilik və bacarıqları əldə etməlidirlər qrup üzvləri funksiyaları təyin edir və bölürlər • qrup üzvləri informasiya axtarır, seçir və işləyib hazırlayırlar; • qrup üzvləri layihənin təqdimat formasını seçirlər • qrup üzvləri layihəni həyata keçirirlər • XARİCİ DİLLƏR X.D. - 114 2009 qrup üzvləri məşqlər edirlər, başqa qrup qarısında təqdimatı simulyasiya edirlər, qeydləri, • şərhləri nəzərə almaqla layihəni təkmilləşdirir, üzərində düzəlişlər aparırlar qrup üzvləri layihənin yekun variantını hazırlayırlar və auditoriya qarşısında onu təqdim • edirlər. Xar.c.V.24. Şagird gələcəkdə onlardan istifadə etmək üçün (məsələn, məktəb layihəsini həyata keçirmək üçün materialın axtarıb-tapılması) xaricidilli mənbələri/mətnləri yenidən işləyir. Nəticə əldə edilmişdir, əgər şagird: xaricidilli mətnin sxematik qeydlərini edir və ona əsaslanaraq maraqlanan şəxslər üçün • (məsələn, qrup yoldaşları üçün) tədris olunan dildə şifahi şəkildə mətnin qısa məzmununu ötürür sxematik qeydlər edir və ona əsaslanaraq maraqlanan şəxslər üçün tədris olunan dildə • rezüme yazır xaricidilli mənbələri öyrənir və tədris olunan dildə onlardan hər birinə iki-üçsözlü izahatlar • yazır (müəllifi, başlığı, nəşr tarixini, mövzunu/əsas məsələləri qeyd edir) kiçik ölçülü qeyri-bədii (informasiya, elmi və sairə) mətnləri tərcümə edir. • İstiqamət: Tədrisin təlimi Xar.c.V.25. Şagird sərbəst şəkildə yerinə yetiriləcək tapşırığın tələblərini anlayır. Nəticə əldə edilmişdir, əgər şagird: tapşrığın nailiyyətlə yerinə yetirilməsi meyarlarının formalaşdırılmasında iştirak edir • tapşırığın həyata keçirilmə mərhələlərini ayırır • sahib olduğu bilik və bacarıqları təyin edir və tapşırığı yerinə yetirmək üçün onlardan • istifadə edir yeni tapşırığı yerinə yetirdikdə hansı bilik və bacarıqların əldə ediləcəyini müəyyən edir • təyin edir ki, nədə çətinlik çəkəcək, nə ona asan olacaq, nədə yardım, məsləhət lazım • olacaq tapşırığın hər bir mərhələsi üçün lazımi strategiyaları müəyyən edir • X.D. - 115 XARİCİ DİLLƏR 2009 Xar.c. V.26. Şagird nailiyyətli təhsilin təmin edilməsi üçün strateji bacarıqları əldə edir. Nəticə əldə edilmişdir, əgər şagird: işə başlamazdan əvvəl biliyini səfərbər edir • bu və ya digər mərhələnin konkret məsələsini həll etmək üçün hansı yanaşmalardan istifadə • edəcəkləri haqqında fikir mübadiləsində iştirak edir lazım gəldikdə • yardım, məsləhət istəyir iş prosesində yaranan problemləri həll etdikdə strategiyalarda dəyişikliklər edir • işin yerinə yetirilməsindən sonra istifadə edilən strategiyaları təqdim edir, başqalarının • istifadə etdikləri strategiyalarla müqayisə edir istifadə edilən strategiyaların effektivliyinin qiymətləndirilməsində iştirak edir • fərqli strategiyaların sınanılması-tətbiqinə razılaşır • başqa-başqa, eləcə də ana dilinin öyrənilməsi zamanı əldə edilən təcrübəni bir-biri ilə • müqayisə edir, bu və ya digər strategiyanın başqa dilin və ya başqa fənnin öyrənilməsi prosesində nə qədər yararlı olmasını müəyyən edir səhvlərin, maneələrin səbəblərini təhlil edir • özünüqiymətləndirmə və başqasını qiymətləndirmək (şagird-müəllim və ya şagird-şagird • eyni yazını bir-birindən sərbəst şəkildə yoxlayırlar) nəticələri müşahidə etməklə qeyd edir ki, harada irəliləyişi var • nailiyyətin və ya müvəffəqiyyətsizliyin amillərini, səbəblərini (məsələn, resursdan lazımi • şəkildə istifadə etməyib, fəallığın əsas məsələsini ayıra bilməyib, bir mərhələni buraxıb, məsələnin həllini mümkünolunmaz hesab edir, həvəsli deyildi və sairə) sadalayır öz qüsurlarını görür və sadalayır • nöqsanları aradan qaldırmaq üçün hansı ölçün götürəcəyini təyin edir • öz təşəbbüsü ilə düzəliş etmə ölçülərinə müraciət edir • Xar.c.V.27. Şagird dərs fəaliyyətinə dəstək göstərmək məqsədilə resurslardan istifadə edir. Nəticə əldə edilmişdir, əgər şagird: dərslik resurslarından effektiv şəkildə istifadə edir (lüğət, struktur nümunələr, qrammatik • lüğət, illustrasiyalar və s.) həm məktəbdə, eləcə də məktəbdən xaric əl çatılan resurslardan (dərsliyin əyani vəsaitləri, • lüğət, məktəb/kənd/şəhər kitabxanası, müəllim, səriştəli şəxs, internet və sairə) informasiya toplayır informasiya kommunikasiya texnologiyalarının (İKT) vasitəsilə informasiyanı/dərs • materialını axtarır İKT-dən bu və ya digər materialın/mətnin hazırlanması/işlənilməsi üçün istifadə edir • layihələrin həyata keçirilməsi üçün İKT-dən istifadə edir • XARİCİ DİLLƏR X.D. - 116 2009 Xar.c.V.28. Şagird yadda saxlamaq və effektiv şəkildə istifadə etmək üçün informasiyanı işləyib hazırlayır. Nəticə əldə edilmişdir, əgər şagird: mənimsəmə-yadda saxlamağa dəstək göstərmək üçün informasiyanın təşkilinin müxtəlif • üsullarına (semantik xəritə, sxematk qeydlər, cədvəl, qrafik, göstəricilərin bazası və sairə) müraciət edir, informasiyanın müxtəlif hissələri arasında məntiqi əlaqələri göstərir müxtəlif ölçülərə əsasən əldə etdiyi informasiyanı qruplaşdırır, çeşidləndirir • Xar.c.V.29. Şagird nəticələrin yaxşılaşdırılması məqsədilə sinif yoldaşları, müəllim, cütlük yoldaşı ilə əməkdaşlıq edir. Nəticə əldə edilmişdir, əgər şagird: cütlük yoldaşını, həmqrupunu həvəsləndirir • yardım təklif /tələb edir • qrup üzvləri ilə razılıqda hərəkət edir; qrup yoldaşları ilə müzakirə aparır (problemin həlli • üçün, funksiyaların bölünməsi üçün) başqalarının fikirlərini dinləyir, öz fikrini ifadə edir • razılığa gəlinmədikdə razılığın əldə edilməsinə çalışır • ümumi işdə öz işini daxil etməyə çalışır • lazım gəldikdə cütlük yoldaşının/qrup üzvlərinin bir-birlərini qiymətləndirməklərində iştirak • edir ideyaların müəlliflərini deyil, ideyaları tənqid edir, qiymətləndirmə zamanı düzgündür • başqaları tərəfindən buraxılan səhvləri nəzakətlə göstərir • nəticələrin qarşılıqlı təkmilləşdirilməsi üçün bir-birini qiymətləndirmədə iştirak edir • X.D. - 117 XARİCİ DİLLƏR 2009 VI səviyyə Əldə edilən nəticələr İstiqamət: Dinləmə Oxu Yazı Xar.c.VI.1. Şagird tanış mövzu üzrə müxtəlif növ audioyazıları dinləyir və anlayır (reportaj, sənədli veriliş, mühazirə, diskusiya, müsahibə). Xar.c.V. 2. Şagird effektiv şəkildə dinlənilən məsələlərin həllinə dəstək göstərmək və dinləmə bacarığını təkmilləşdirmək üçün müxtəlif strategiyalara müraciət edir. Xar.c.VI 3. Şagird müxtəlif mövzu üzrə yaradılan elmi mətni (tarixi, mədəni, arxeoloji, coğrafi, ekoloji və s.) oxuyur və başa düşür. Xar.c.VI.4. Şagird müəyyən baxışlardan, konkret problemlə əlaqədar müzakirədən (məsələn, müasir cəmiyyətin təkamülündə reklamın rolu, ətraf mühitin çirkləndirilməsi, köməkçi cəmiyyət, məktəblərdə zorakılıq) ibarət qəzet nəşrlərini oxuyur və başa düşür. Xar.c.VI.5. Şagird adaptasiya edilmiş hekayəni, novellanı oxuyur və başa düşür. Xar.c.VI.6. Şagird komiks oxuyur və anlayır. Xar.c.VI.7. Şagird bədii ədəbiyyatın (poeziya, poema, dram, hekayə və s.) parçasını, miniatürünü oxuyur və başa düşür. Xar.c.VI.8. Şagird mətni struktur və dil xüsusiyyətlərinə əsasən təhlil edir. Xar.c.VI.9. Şagird mətni/parçanı ucadan oxuyur. Xar.c.VI.10. Şagird mətni dərindən öyrənmək məqsədilə strategiyalara sahibdir və onlardan istifadə edir. Xar.cVI.11. Şagird müxtəlif növ işgüzar məktub yazır. Motivasiya məktubunu yazır. a) CV-ni (tərcümeyi-hal) tərtib b) edir İnformasiya axtarmaq c) məqsədilə işgüzar məktub yazır (məsələn, müsabiqənin, mübadilə proqramının, dərs proqramının şərtlərini dəqiqləşdirmək məqsədilə və sairə) ç) Narazıçılığını bildirmək üçün işgüzar məktub yazır (məsələn, gənclər jurnalının redaksiyasına məktub yazır, hansı ki, yanlış informasiya dərc edib, mağazaya yazır, hansının satıcısı əşyanı geri qaytarmayıbdır və sairə). Xar.c.VI.12. Şagird aktual mövzu/məsələ üzrə (məsələn, kompüter oyunları, nəsillər arasında fərqlər və sairə) müxtəlif növ mətn yazır (məktəb və ya gənclər jurnalı üçün esse, məktub). Xar.c.VI..13. Şagird yazıda mətnin strukturuna riayət edir, baza qrammatik-dil vərdiş-bacarıqlarına sahib olur və funksional şəkildə istifadə edir. Xar.c.VI.14. Şagird yazı prosesinin bütün mərhələlərində (hazırlıq, mətnin tərtib edilməsi, mətnin təkmilləşdirilməsi) yazının effektiv strategiyalarına sahib olur və onlardan istifadə edir. XARİCİ DİLLƏR X.D. - 118 2009 İstiqamət: Danışıq Mədəniyyətlərarası dialoq Xarici dilin praktiki tətbiqi Tədrisin təlimi Dialoq nitqi Xar.c.VI.15. Şagird ona tanış mövzu üzrə interaksiyada iştirak edir. Xar.c.VI.16. Şagird məişət kommunikasiya vəziyyətini ifadə edir. Monoloq nitqi Xar.c.VI.17. Şagird oxu mətnində tanış olduğu aktual məsələ üzrə kiçik ölçülü məruzə (təxminən 2-3 dəqiqə) hazırlayır. Xar.c.VI.18. Aktual məsələ, problem ətrafında şifahi məruzəni (təqdimatı) təqdim edir. Xar.VI.19. Şagird baza qrammatik- dil vərdiş-bacarıqlarına sahib olur və danışıq zamanı onlardan funksional şəkildə istifadə edir. Xar.c. VI.20. Şagird nitq məsələsinin effektiv şəkildə həll edilməsinə dəstək göstərmək və şifahi nitq bacarığını təkmilləşdirmək üçün müxtəlif strategiyalara müraciət edir. Xar.c.VI.21. Şagird mədəni özünəməxsusluğa maraq göstərir və ona tolerant yanaşır. Xar.c.VI.22. Şagird xarici dildə müxtəlif növ layihələri həyata keçirir (məsələn, xarici dildə film; xarici dildə qəzet yaratmaq və yayımlamaq, incəsənət xadimi ilə görüş təşkil etmək; internet səhifəni yaratmaq və sairə). Xar.c.VI.23. Şagirdlər gələcəkdə onlardan istifadə etmək üçün (məsələn, məktəb layihəsini həyata keçirmək üçün materialın axtarıb- tapılması) xaricidilli mənbələri/mətnləri yenidən işləyirlər. Xar.c.VI.24. Şagird nailiyyətli tədrisə dəstək göstərmək və dillərin mənimsənilməsinin asanlaşdırılması üçün strateji vərdiş- bacarıqlara sahibdir. X.D. - 119 XARİCİ DİLLƏR 2009 Tədrisin nəticələri və indikatorları Istiqamət: Dinləmə (dinləmək bacarığını inkişaf etdirmək üçün tədris məqsədilə yaradılan audioyazılardan istifadə edilir) Xar.c.VI.1. Şagird tanış mövzu üzrə müxtəlif növ audioyazıları dinləyir və anlayır (reportaj, sənədli veriliş, mühazirə, diskusiya, müsahibə). Nəticə əldə edilmişdir, əgər şagird: mətnin növünü təyin edir • kommunikasiya vəziyyətini təyin edir (harada baş verir, kimə aiddir və sairə) • vəziyyətdə iştirak edən şəxsləri təyin edir • təyin edir ki, iştirak edən şəxslər arasında hansı növ əlaqələrdir • mövzunu, əsas məsələləri, dəlilləri təyin edir • nəzərləri, münasibətləri, qiymətləndirmələri təyin edir • müxtəlif informasiyalar arasında məntiqi əlaqələri təyin edir • faktiki informasiyanı toplayır (kim, nə, nə zaman, necə, harada, neçə və sairə) • ehtimalı faktdan, faktları yanaşmalardan, qiymətləndirmələrdən ayırır • konkret detalları əsas informasiya ilə əlaqələndirir • konkret xassələrə əsasən informasiya toplayır. • Xar.c.V. 2. Şagird effektiv şəkildə dinlənilən məsələlərin həllinə dəstək göstərmək və dinləmə bacarığını təkmilləşdirmək üçün müxtəlif strategiyalara müraciət edir. Nəticə əldə edilmişdir, əgər şagird: canlı nitq/yazını anlamaq üçün qeyri-verbal elementlərdən istifadə edir (səs tembri, intonasiya, • mimika, jestikulyasiya, müxtəlif növ səs-küy, məntiqi vurğu, illustrasiya, sxem) yad sözlərin, ifadələrin, əhəmiyyətini tanış elementlərə əsaslanaraq təyin edir (kontekst, • kommunikasiya halı) yad sözləri onların mənasını müəyyən etmək üçün qeyd edir • dinlənilən məsələnin həllini hansı yolla/üsulla bacardığını təsvir edir • başqaları tərəfindən seçilən üsulu müqayisə edir və nəticə çıxarır ki, hansı yanaşma daha • effektiv idi XARİCİ DİLLƏR X.D. - 120 2009 konkret informasiyanı təyin etmək üçün selektiv dinləmə strategiyasından istifadə edir • informasiyanın çeşidlənməsi üçün sxematik qeydlərdən istifadə edir • xarici dildə onun üçün maraqlı olan televiziya/radio verilişlərinə, filmlərə baxır və • dinləyir dinlənilən məsələnin həlli zamanı başqa dildə aldığı təcrübədən istifadə edir • yadına salır ki, informasiyanı dinlədikdə hansı növ strategiyadan istifadə edib, köhnə və • yeni təcrübəni müqayisə edir, nəticələr çıxarır müzakirə edir ki, istifadə edilən/müzakirə edilən strategiyalar hansı dərs və ya həyat • hadisəsində yararlı ola bilər. İstiqamət: Oxu Xar.c.VI.3. Şagird müxtəlif mövzu üzrə yaradılan elmi mətni (tarixi, mədəni, arxeoloji, coğrafi, ekoloji və s.) oxuyur və başa düşür. Nəticə əldə edilmişdir, əgər şagird: əsas mövzunu/məsələləri təyin edir • mətnin səthində (izahatında) verilən faktiki informasiyanı təyin edir • mətni məzmun cəhətdən hissələrə ayırır • konkret məsələlərdə fikirləri təyin edir • faktı ehtimaldan ayırır • mətnin müxtəlif parçalarında verilən faktlar və hadisələr arasında olan əlaqəni (məqsəd- • nəticə, qarşılıqlı, şərti, induktiv və sairə) təyin edir və müvafiq nəticə çıxarır mətndə verilən informasiyanı şəxsi təcrübəsi ilə əlaqələndirir və bunun əsasında nəticə • çıxarır Xar.c.VI.4. Şagird müəyyən baxışlardan, konkret problemlə əlaqədar müzakirədən (məsələn, müasir cəmiyyətin təkamülündə reklamın rolu, ətraf mühitin çirkləndirilməsi, köməkçi cəmiyyət, məktəblərdə zorakılıq) ibarət qəzet nəşrlərini oxuyur və başa düşür. Nəticə əldə edilmişdir, əgər şagird: nəşrin adresatını (kim üçün nəzərdə tutulub) təyin edir • problemi təyin edir • fərqli aspektləri təyin edir, hansı ilə problem müzakirə edilir • problemi yaradan səbəbləri, gözlənilən nəticələri təyin edir • fərqli nəzərləri, sübutları təyin edir • faktları, hadisələri təyin edir və müvafiq baxışlar, sübutlarla uyğunlaşdırır • X.D. - 121 XARİCİ DİLLƏR 2009 faktı, ehtimalı, proqnozu, qiymətləndirməni bir-birindən ayırır • müzakirə edilən məsələ münasibətində öz mövqeyini bildirir • Xar.c.VI.5. Şagird adaptasiya edilmiş hekayəni, novellanı oxuyur və başa düşür. Nəticə əldə edilmişdir, əgər şagird: başlığı düşünülmüş şəkildə mətnlə əlaqələndirir • hekayətçini, personajları təyin edir • hadisələrin ardıcıllığını təyin edir • konkret informasiyanı təyin edir (kim, harada, nə zaman, neçə, necə, hansı məqsədlə və • sairə) baş və ikincidərəcəli personajları təyin edir • personajların hərəkətlərinin motivini izah edir və onlarıın hərəkətlərini qiymətləndirir • personajlar arasında mövcud münasibətləri təyin edir • personajları həm izahatla verilən informasiya, eləcə də məzmunun dərk edilməsi əsasında • xarakterizə edir əsərdə süjetin inkişaf mərhələlərini (başlanğıc, düyünlənmə, inkişaf, kulminasiya, düyünün • açılması, son) ayırır hadisələr və personajların müəllif qiymətləndirməsini təyin edir • Xar.c.VI.6. Şagird komiks oxuyur və anlayır. Nəticə əldə edilmişdir, əgər şagird: dialoq və nəqli mətnlərin dizaynını bir-birindən fərqləndirir • mətni və şəkli bir-biri ilə əlaqələndirir • təsviri və tipoqrafik üsullarla ifadə edilən emosiyaları, əhval-ruhiyyələri (məs., qışqırtını, • acıqlanmanı qeyd etmək üçün iri şrift və sairə) təyin edir illustrasiyalara əsaslanaraq epizodların məzmununu təyin edir • mədəniyyət sahəsindən şəkillərdə və ya mətndə verilən, implisitiv informasiyanı təyin edir • (dövr, ölkə, tarixi hadisə, bu və ya digər sosial dairənin tipik nümayəndələri və sairə) XARİCİ DİLLƏR X.D. - 122 2009 Xar.c.VI.7. Şagird bədii ədəbiyyatın (poeziya, poema, dram, hekayə və s.) parçasını, miniatürünü oxuyur və başa düşür Nəticə əldə edilmişdir, əgər şagird: mətni, ümumi məzmunu təyin edir • müxtəlif parametlərə (məsələn, personajların tipi, verilişin əhval-ruhiyyəsi və sairə) əsasən • gürcü dilində öyrəndiyi bədii mətnlərlə paralellər edir uyğun gürcü tərcümələrinin müxtəlif variantları ilə müqayisə edir və konkret nəticələr • çıxarır. Xar.c.VI.8. Şagird mətni struktur və dil xüsusiyyətlərinə əsasən təhlil edir. Nəticə əldə edilmişdir, əgər şagird: əsas, əlavə və yekunlaşdırıcı abzasları ayırmağa çalışır, əlavə abzasların funksiyasını • müəyyən edir (məs., əvvəlki abzasda verilən fikrin açılması/dəqiqləşdirilməsi, səbəblərin izah edilməsi, misallar gətirilməsi) başqasının dediklərinin hansı forma ilə (vasitəli/vasitəsiz) verildiyini məyyən edir • bu və ya digər məsələlərə olan müxtəlif növ yanaşmaları ifadə edən dil formullarını (məs., • yaxşıdır, dəstəkləyirəm/etiraz edirəm, lakin...., doğrudur, amma.... , zənn etmirəm......., razılaşmıram.... , düşünürəm ki və s.) təyin edir və qruplaşdırır ifadələri və sözləri təyin edir, hansılar ki, oxucuya yardım edir ki, faktı qiymətləndirmədən/ • yanaşmadan/nəzərdən (xüsusiləşdirilmiş sözlər və ifadələr, müxtəlif modallığı ifadə edən fellər) ayıra bilsin vaxt və məkanı qeyd edən sözləri, konstruksiyaları təyin edir • bir mətnin hüdudlarında mətnin funksional tiplərini (nəql, təsvir, təhlil) ayırır və uyğun • əlamətləri göstərir (məs., təsvir etdikdə - zərflərin və feli sifətlərin çoxluğu, fellərin azlığı; nəql etdikdə - fellərin çoxluğu, hərəkətlərin ardıcıllığı və onun markerləri və sairə) lazım markerlərə əsaslanaraq süjetin inkişaf mərhələlərinin ( • düyünlənmə, hərəkətlərin inkişafı – kulminasiya və düyünün açılması) harada başlayıb harada sona çatmasını göstərir zaman münasibət növlərini ( • hərəkətlərin eyni zamanda olması, ardıcıllıq) və bu münasibətləri ifadə edən vasitələri (məsələn, uyğun əlaqələr, fel formaları, baş və tabeli cümlələrin təşkili, baş cümlədə göstəriləcək sözlər və sairə) uyğun şəkildə izah edir və təyin edir məntiqi əlaqələri (səbəb, nəticə, məqsəd, əks-mövqe, şərtilik) ifadə edən sadə və mürəkkəb • dil strukturlarını təyin edir fikrin ardıcıllığını ifadə edən qrammatik-dil vasitələrini təyin edir (məs., • anafor əvəzliklər və zərflər, sözün leksik və semantik təkrarlanması, sinonim və antonim əvəzedicilər, fel-xəbərin zaman formaları və sairə) danışıq prosesində iştirak edən şəxslərin sayına əsasən (monoloq, dialoq, poliloq) mətni və • ya onun parçasını xarakterizə edir konkret dil əlamətlərinə əsaslanaraq göstərir ki, mətndə müəllifin nitqinə və müəllifin • hadisələri qiymətləndirməyinə təsadüf edirikmi |