turli manbalardan axborotni olishni bilish
va undan samarali foydalanish;
axborotni tahliliy qayta ishlash asoslarini egallash;
o`z faoliyatiga taalluqli axborotni bilish va u bilan ishlashni uddalash.
Axborotlashgan jamiyatning shakllanish va takomillashish muammolariga bag`ishlangan
chet el va mamlakatimiz olimlarining ilmiy ishlari [30,31,49,50] salmog`i oz emas.
«Axborotlashgan jamiyat» tushunchasini birinchilar qatorida amerikalik iqtisodchi olim
F. Maxlup ilmiy doiraga kiritgan. U monopoliya raqobatida patentlashtirish tizimining tutgan
o`rnini statistik usullar asosida o`rganib, AQSh yalpi ichki mahsulotida axborotning miqdoriy
jihatdan tavsiflanishini ko`rib chiqdi. Olim axborotni tovar sifatida qabul qilish kontseptsiyasiga
asoslangan holda Amerikada kelajakda jamiyat rivojlanishining asosiy sharti «axborotlashgan
iqtisod» bo`lishi g`oyasini ilgari surdi.
O`z kontseptsiyasida F. Maxlup AQSh da nafaqat ilmiy-texnik axborotning, balki
hoxlagan ijtimoiy axborotning tarqatilishi va ishlab chiqarilishining o`sishini tavsiflovchi aniq
empirik
materiallardan
foydalandi..
Keyinchalik
AQSh
va
boshqa
mamlakatlarda
«axborotlashgan jamiyat» kontseptsiyasini P.Drakker, D.Bell, E.Parker, M.Porat, A.Toffler,
A.Mol, J. Stigler, K.Errou kabi bir qator iqtisodchilar oldinga surishdi. Hozirgi
kunda ular olib
borgan tadqiqotlar natijasi o`laroq milliy iqtisodda «axborot tarmog`i», «axborot iqtisodi» va
«axborotlashgan jamiyat» kabi kontseptsiyalar vujudga kelgan.
Tahlillar shuni ko`rsatmoqdaki, jahon amaliyotida axborot sohasining milliy iqtisoddagi
o`rnini aniqlash bo`yicha iqtisodiy hisob printsiplariga asoslangan ikkita eng mashhur ilmiy
qarash mavjud bo`lib, ular F. Maxlup va M. Poratlarga tegishli.
F. Maxlup bilimlarning u yoki bu soha faoliyatida tutgan o`rnini har tomonlama
o`rgangan hamda milliy iqtisod sohalarini yangicha guruhlashtirishning sintezini va bilimlar
industriyasini mohiyat jihatidan belgilab oldi.
Iqtisodchi olim F. Maxlup birinchilardan bo`lib milliy boylikning qanday qismi axborot
mahsulotlari va xizmatlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash va tarqatish hisobiga vujudga
kelishini hamda bilim, umuman u bilan bog`liq bo`lgan yalpi milliy mahsulot qismini aniqlash
masalasini ko`ndalang qo`ydi. U AQSh milliy iqtisodini to`la tadqiq qildi va bilimlar yaratadigan
30 ta tarmoqni belgilab oldi hamda ularni 5 ta guruhga ajratdi: maorif; ilmiy tadqiqot va ishlab
chiqarish; aloqa
va ommaviy axborot vositalari; axborot mashinalari va vositalari; axborot
xizmatlari.
Doktor Mark Uri Porat esa mavjud milliy hisoblar tizimiga asoslangan holda milliy
iqtisodda axborot faoliyatining hajmini belgilashga intildi. Uning ilmiy qarashi qabul qilingan
statistika tizimi asosida milliy iqtisoddagi mavjud axborot faoliyati turlarini aniqlashdan iborat
bo`lgan. Ushbu tadqiqotning asosida «axborot bilan bog`liq faoliyat zamonaviy jamiyatning eng
asosiy elementlaridandir» degan fikr yotadi. Uning fikricha, rivojlangan mamlakatlarning
iqtisodi mazmunan ishlab chiqarishdan «axborotlashgan»ga aylanmoqda. M. Poratning tadqiqoti
asosan ikkita maqsadni ko`zlagan, ya'ni axborot bilan bog`liq faoliyatni
aniqlash va uning
hajmini hisoblashdir. Axborotni ishlab chiqarayotgan tarmoqlar qo`llayotgan texnologiya, ishlab
chiqayotgan mahsulot va ko`rsatayotgan xizmatlari shunchalik xilma-xilki, ularni bitta yagona
tarmoqqa birlashtirish o`ta mushkul. Ammo ularning barchasi axborot mahsulotlarini ishlab
chiqarish, qayta ishlash, saqlash va tarqatishga xizmat qiladi. Shuning uchun ham ular
«axborotlashgan» degan yagona faoliyatda birlashadi.
Amaliyoti
rivojlangan
mamlakatlarda
fan
va
axborot-kommunikatsiyalar
texnologiyalarining takomillashib borishi axborotlashgan jamiyatni shakllantirish bo`yicha
o`zining nazariy takliflarini bergan olimlarning g`oyalari o`z o`rnini topayotganini
ko`rsatmoqda.
Bashorat
qilishlariga
qaraganda,
butun
jahon
mamlakatlari
yagona
kompyuterlashtirilgan va axborotlashtirilgan kishilar jamiyatiga aylanib boradi. Tadqiqotlar
axborotlashgan jamiyatga xos bo`lgan quyidagi xususiyatlarni belgilab berdi:
•axborot tanqisligi
muammosi hal etiladi;
• boshqa resurslarga nisbatan axborot resurslari birlamchi o`ringa chiqadi;
• axborotlashgan iqtisod rivojlanishning asosiy shakli bo`lib xizmat kiladi;
• jamiyat taraqqiyotining negizi bo`lib axborot-kommunikatsiyalar bozori tovarlarini
keng qo`llash shartlari qo`yiladi;
• insoniyat taraqqiyotining yagona axborot maydoni shakllanmoqda.
Hozirgi bosqichda ilmiy-texnikaviy rivojlanishning asosiy xususiyatlaridan biri -
axborotning jamiyatdagi rolini belgilab olishdir.
Shu o`rinda mazkur muammoga bag`ishlangan respublikamizning tanikli olimlari
akademiklar V.Q. Qobulov, S.S. G`ulomov, professorlar A.A. Abdug`afforov, R.X. Alimov,
M.Irmatov, T.Sh. Shodiev, D.N. Ahmedov, B.M. Ismoilov, Z.T. Odilova va boshqalarning ilmiy
ishlarini ta'kidlab o`tish joizdir.
Akademik V.Q. Qobulov ta'kidlaganlaridek, «Iqtisodiy kibernetika, ijtimoiy ishlab
chiqarishning siyosiy-iqtisodiy tahliliga asoslangan holda, axborot
va materiallarni tubdan
o`zgartirib yuborishning iqtisodiy tizimi doirasida ko`radi».
Axborot tanqisligi bilan bog`liq bo`lgan boshqaruv xatolari juda qimmatga tushadi. Ayni
paytda, boshqaruv va ishlab chiqarish samaradorligi, ilg`or texnologiyalarni ishlab chiqish va
foydalanish bo`yicha eng ko`p axborotga ega bo`lgan tizim yutib chiqmoqda.
Mutaxassislar, birinchi galda iqtisodchilarning axborotga erkin kirib borishini sanoat
rivojlanishi sharoitida bozor iqtisodi samaradorligining asosiy shartlaridan biri deb hisoblaydi.
Ularning faoliyati va jamiyat ishlab chiqarishining asosiy sohalari u yoki bu ma'noda axborot
bilan bog`liq bo`lib, ish bilan band bo`lganlarning 40-60 % ini tashkil etadi. Axborot xizmatlari
jahon yalpi ijtimoiy mahsulot va milliy daromadining 10 % ini tashkil qilmoqda. Shuning 90 % i
AQSh, Yaponiya va G`arbiy Evropa hissasiga to`g`ri keladi.
Axborot intellektual faoliyatning muhim mahsuloti sanaladi. Sanoati rivojlangan barcha
mamlakatlarda ushbu mahsulotlarni o`z foydalanuvchilariga etkazishning «usullari va vositalari»
ni ishlab chiqish hamda joriy etish jadal sur'atlarda olib borilmoqdaki, bu axborot tizimlari va
texnologiyalari sanoatini yaratishda o`z aksini topgan.
Jamiyatni
kompyuterlashtirish, axborot texnologiyalarini rivojlan-tirish bo`yicha
vazifalarni hal etish uchun 2002 yil 30 mayda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining
«Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot – kommunikatsiya texnologiyalarini
joriy etish to`g`risida» gi Farmonda belgilangan chora-tadbirlarning amalga oshirilishi
axborotlashtirishning milliy tizmlari barpo etilishini, iqtisodiyotga va jamiyatning har bir a'zosi
hayotiga kompyuter texnikasi va axborot texnologiyalari ommaviy joriy etilishi uchun shart-
sharoitlarni ta'minlaydi, jahon bozorida mamlakatimiz iqtisodiyotining raqobatbardoshliligini
oshiradi.
Farmonda va hukumat qarorida belgilangan dasturiy chora-tadbirlarning amalda ro`yobga
chiqarilishi boshqaruvning barcha tarmoq va mintaqaviy organlariga, iqtisodiy va madaniyatning
barcha sohalariga, umuman, jamiyatga daxldordir. Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun
maxsus «Kompyuterlash-tirishni va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini
rivojlantirish
bo`yicha muvofiqlashtiruvchi Kengash» tashkil etildi. Joriy yilda Kengashga 2010 yilgacha
bo`lgan davrda telekommunikatsiyalar va ma'lumotlar uzatishning milliy tarmog`ini
rivojlantirish; davlat boshqaruviga elektron texnologiyalarni joriy etish; eletron tijoratni
rivojlantirish bo`yicha dasturlarni tayyorlash topshirildi.
Prezident Farmonini bajarish yuzasidan Vazirlar Mahkamasi qaror qabul qildi va 2002-
2010 yillarda kompyuterlashtirish va axborot – kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish
dasturini tasdiqladi, Unda telekommunikatsiyalar va ma'lumatlar uzatishni rivojlantirish, axborot
resurslaridan foydalanish, Internet tarmog`ida o`z saytlarini yaratishning maqsadli yo`nalishlari
belgilandi.
Dostları ilə paylaş: