Xəbər bülleteni №38

        Rövşən Ağayev

Dövlət başçısı iyulun 10-da hökumət üzvləri ilə keçirdiyi iclasda bəyan edib ki, yaxın zamanlarda dərman istehsalına başlanacaq, ölkədə dərman preparatları istehsal edəcək fabriklərin tikilməsi gündəlikdədir.

Qeyri-neft sektorunun inkişafı və iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi baxımından cəlbedici bəyanatdır. Amma çox mühüm bir sual var: dərman istehsalı üçün hansı şərtlər tələb olunur?

1) Elmi potensial

Dərman sənayesinin əsas fərqli cəhəti sıx və böyük həcmdə elmi-tədqiqat işləmələri üçün sərmayə tələb etməsidir. Bu gün dünyada elmi tədqiqat üçün çəkilən xərclərin strukturunda dərman sənayesi 15% payla 1-ci yerdə dayanır – hər il bu istiqamətdə təxminən 150-160 milyard dollar xərclənir.

Azərbaycan kimi elmi potensialı zəif, elmə sərmayə qoyulmadığı, iqtisadiyyatla elm sahələri arasında bütün əlaqələrin itdiyi ölkədə dərman sənayesi indiki elmi potensial müqabilində imkansız görünür. Tibb, biologiya və kimya sahələrində elmi potensial elə səviyyədə olmalıdır ki, istehsal elədiyin məhsul Dünya Səhiyyə Təşkilatının işlədiyi və dərman istehsalında beynəlxalq norma və standartları müəyyən edən “Yaxşı istehsal təcrübələri”nə cavab verə bilsin.

Elmi potensial olmayanda klinik araşdırmalar üçün fundamental baza qurula bilmir. Klinik araşdırma müəyyən bir sağlamlıq problemi haqqında əvvəldən təyin olunmuş, cavabı bilinməyən problemləri yeni müalicə üsulları ilə araşdırmaq üçün elmi cəhdlərdir. Bu işdə ölkənin tibb elmi və infrastrukturu iştirak etməlidir. Vətəndaşı elementar müayinə üçün qonşu dövlətlərə üz tutan ölkədə tibb elmi və infrastrukturu belə klinik araşdırmalara dəstək verə biləcəkmi?

Məlumat üçün deyim ki, Türkiyə kimi tibb sənayesi və elmi inkişaf etmiş ölkə klinik araşdırmaların sayına görə Avropa və ABŞ-dan on dəfələrlə geri qalır. Halbuki Türkiyənin 10-dək universitetinin nəzdində fəaliyyət göstərən texnoloji inkişaf bölmələrində dərman istehsalı sahəsində elimi araşdırmalar aparılır. Bundan savayı Türkiyədə 5 dərman şirkətinin böyük elmi-tədqiqat mərkəzi fəaliyyət göstərir. Bizdə belə mərkəzləri quracaq kadr potensialı varmı?

2) Zəruri infrastrukturun mövcudluğu

Dərman sənayesi üçün elmi mərkəzlər qurmağa köklü baza olmalıdır – universitetdən gələn bir baza. Türkiyədə dərman sənayesi sahəsində elmi-tədqiqat mərkəzləri üçün kadr yetişdirən infrastruktura diqqət yetirək: ölkənin müxtəlif universitetlərində 31 kimya mühəndisliyi, 46 kimya, 28 kimya texnologiyası, 49 biologiya, 81 tibb, 34 genetika və molekulyar bölməsi fəaliyyət göstərir. Nəzərə alaq ki, Türkiyə hələ dərman istehsalına görə dünyada 31-ci sırada yer alan bir ölkədir.

Dərman sənayesinin infrastrukturuna elmi-tədqiqat mərkəzləri ilə yanaşı hazır məhsulun emalı üçün zəruri məmulatları istehsal edən müəssisələr də daxildir. Bu müəssisələr hansı kadr potensialı və xammalla qurulacaq?

Yoxsa bütün komponentlər idxal ediləcək və bizim adına “dərman sənayesi” dediyimiz sənaye yalnız qablaşdırma ilə məşğul olacaq?

3) Rəqabət qabiliyyətli məhsul

Azərbaycan bazarı böyük bazar deyil – illik dərman istehlakı xərclərinin real həcmi 650-700 milyon manatı ötmür. Bu dövriyyənin əhəmiyyətli hissəsi şiş və qan xəstəlikləri ilə bağlı yüksək texnologiya və elmi baza tələb edən dərmanların payına düşür ki, həmin dərmanları hətta Türkiyə yaxın illərdə istehsal etmək gücündə olmadığını etiraf edir. Yerli dərman sənayesi kiçik daxili bazara deyil, ixraca yönəlməlidir. İxrac isə rəqabət qabiliyyətli (həm qiymət, həm keyfiyyət baxımından) məhsul sayəsində mümkündür. Bazarın 95%-ni əlində saxlayan transmilli dərman nəhəngləri ilə rəqabətə girəcək potensialımız varmı?