Xələfli A. A

XVI FƏSİL 
FİZİKİ-KİMYƏVİ MƏNŞƏLİ ÜSULLAR 
§62. Təbii elektrik sahəsi üsulu 
Təbii elektrik sahəsi üsulu Yer qabığının səthinə yaxın sulfidli, 
kobaltlı, qrafitli, maqnetitli, nikelli, antrasitli, piritli, pirrotinli və 
kömürlü süxur layları ətrafında yaranan yerli elektrik sahəsinin 
öyrənilməsinə əsaslanıb. 
Təbii elektrik sahəsi yerdə insan müdaxiləsi olmadan elektrik 
hərəkət qüvvəsi sayəsində kimyəvi, süzulmə və diffuziya prosesləri 
zamanı baş verir. 
Təbii elektrik sahəsi eyni zamanda məsaməli laylarda suyun 
dövriyyəsi nəticəsində, filiz kütlələrinin sərhədində, yaxud da müxtə-
lif keçiricili iki layın sərhəddində, həmçinin yer altında süni 
yaradılmış qurğuların ətrafında (su, qaz boruları, dəmir yolu relsləri) 
yaranır. 
Təbii elektrik sahəsinin yaranmasının əsas səbəbi fiziki-kimyəvi 
proseslərdir, bu sulfid yataqlarında aşınma nəticəsində oksidləşmə və 
bərpaolma reaksiyaları zamanı filiz kütləsinin iştirakı ilə baş verir. 
İstənilən elektrik hərəkətverici qüvvəsi tərəfindən filiz kütləsində 
polyarizasiya baş verir, onda həmin ərazi üzərində təbii elektrik 
sahəsi müşahidə olunur. Kəsilişin üst qatı oksigenlə zəngin olur. Filiz 
kütləsi su ilə oksidləşmə reaksiyasında iştirak edir, öz elektronlarını 
ona verərək müsbət yuklu potensial əldə edir, bu kütləni özündə 
yerləşdirən mühit isə yüklənərək mənfi potensiala malik olur (şəkil 
70).
Kəsilişin alt hissəsində bərpaolunma reaksiyası nəticəsində filiz 
kütləsi elektronları özünə birləşdirir və mənfi potensial yaradır, 
kütləni özündə saxlayan mühit isə müsbət yüklü potensiala malik 
olur. Yüklərin belə paylanması elektrik sahəsinin yaranmasına səbəb 
olur. Ona görə də filiz yataqları üzərində mənfi potensiallı elektrik 
sahəsinin yaranmasına səbəb olur və müşahidə edilir. Mənfi 
downloaded from KitabYurdu.org

---

212 
potensiala malik olan anomaliya filiz kütləsinin yerləşdiyi 
dərinlikdən və onun ölçülərindən asılıdır. 
Təbii elektrik sahəsi üsulu hidrogeoloji və dağ mühəndis 
tədqiqatlarında, torpaq sularının axma istiqamətinin təyini, torpaq 
layları altında çat suların çıxdığı yerin, su quyularında suyun süzülüb 
yığılmasının və s.-nin öyrənilməsində ən geniş istifadə olunan 
sahədir. Bundan başqa bu üsul faydalı qazıntıların yüksək keçirici 
Şək.
70. 
Sulfid yatağı üzərində təbii elektrik sahəsinin yaranması.
süxurların xəritəyə alınmasında geniş istifadə olunur. Təbii 
elektrik sahəsinin ölçülməsi Yerin səthində, quyuda, yeraltı dağ mə-
dən istehsal yerlərində aparılır. Elektrodlar arasında potensiallar 
fərqinin qiyməti M elektrodunun yerləşdiyi məntəqənin potensialı 
adlanır. (şəkil 71 a 1,2,3 məntəqə).
Potensial üsulla görülən iş qəbuledici elektrodlardan M birinin 
yerini dəyişməklə aparılır, ikinci elektrod N ana xətt üzərində 
tərpənməz yerləşdirilir və potensialın qiyməti həmin nöqtədə sıfır 
qəbul olunur. Potensialın qiyməti əyri və bərabər potensial xəritəsi 
kimi göstərilir (bax şəkil 72 a,b). 
downloaded from KitabYurdu.org

---

213 
Potensialın izoxəttinin xarici görünüşü filiz kütləsi haqda ümumi 
təsəvvür yaranmasına imkan verir. Layın oxunun kiçik qiyməti 
axtarılan hədəfin yerləşdiyinə uyğun gəlir. Mənfi anomaliyalar bir 
qay 
da olaraq sulfid yataqları, kömür layları, antrasit və qrafit layları 
üzərində əmələ gəlir. 
Şək.
71. 
Potensial üsulu ilə müşahidə sxemi (a) qradient potensialı (b) 
ÖC ölçmə cihazı. 
downloaded from KitabYurdu.org

---

214 
Şək.
72 
Təbii sahə üsulu ilə aparılan işin nəticələri. a- Tərkibində 
müxtəlif metallar olan damarlar üzərində sahə qrafiki. b-Damar üzərində 
bərabər potensiallı izoxətlərin planı.1. Tərkibində müxtəlif metallar olan 
damar. 2. Damarları özündə yerləşdirən mühit. 
Yeraltı süzülüb axan suları öyrənən zaman müxtəlif işarəli 
anomaliyalara təsadüf oluna bilər, bu, suyun axma istiqamətindən 
asılıdır. Süzülüb gələn lay suyu üzərində mənfi, mənbə üzərində isə 
müsbət anomaliya müşahidə olunur. Təbii sahə suyun altında 
gizlənən süzülüb axma mərkəzinin aşkar edilməsində böyük rol 
oynayır, bu, su anbarlarının altında süzülüb axan suların istiqamətini 
izləməyə imkan verir. Bunun üçün bir məntəqədən müxtəlif 
istiqamətdə müşahidələr aparılır (şəkil 73). 
Şək.
73. 
Yeraltı suların axma istiqamətinin təbii elektrik sahəsi üsulu 
ilə təyini. a-qəbuledici xətlərin yerləşdirilməsi. b-

U dəyişməsi. 
Mərkəzi müşahidə nöqtəsindən bütün istiqamətlərdə potensiallar 
fərqini ölçmək qəbuledici (M
1
N
1
M
2
N
2
) xətlərin uzunluğuna uyğun 
məsafədə aparılır. Kəsiklərinin sonu 

U
1

U
2

U
3

U
4
bir-biri ilə 
birləşdirirlər və səkizə oxşar fiqur alınır. Bu fiqurun uzun oxu yeraltı 
suların axma istiqamətini göstərir. Axımın istiqaməti əmələ gələn 
qradientin işarəsindən asılıdır: məntəqə axma istiqamətindən aşağıda 
yerləşmiş olsa, orada potensial böyük olacaq. Misal üçün əgər şəkil 
73 b-də N
1
məntəqəsində potensial, M
1
məntəqəsindəki potensialdan 
çoxdursa, deməli suyun axma istiqaməti M
1
-dən N
1
tərəfədir. 
Nəticədə demək lazımdır ki, şaquli zondlama üsulu çox sadədir, 
səmərəlidir və əlverişli geoloji şəraitdə yaxşı nəticələr verir. 
downloaded from KitabYurdu.org

---

215