Xələfli A. A

Şəkil
101. 
Kimberlit borusu üzərində geofiziki işlərin nəticələri: 1-
əhəngdaşlı dolomit; 2-kimberlit. 
Skarın tipli yataqlar
çox saylı faydalı qazıntı mənbəyidir. İlk 
növbədə dəmir filizi,volfram,molibden-volfrom,mis-polimetallik, 
mis, qurğuşun-sink nadir hallarda qızıl yataqlarının mənbəyidir. 
Skarn yataqların formaları çox müxtəlifdir. Axtarış hədəfi skarn küt-
ləsinin və qranitoid intuziyasının təyinidir. 
Skarnlar 
və 
qranitoidlər 
yerləşdiyi 
süxurun 
maqnit 
qavrayıcılığının böyüklüyü ilə, qamma aktivliyinə, elastik dalğaların 
kiçik yayılma sürətinə, az xüsusi müqavimətinə malik olması ilə 
fərqlənir. Dəmir filizli skarn yatağı yerləşdiyi süxurdan böyük sıxlığı 
ilə fərqlənirlər. Skarn yataqlarının axtarışında həll edilən əsas 
məsələlər aşağıdakılardır: 1) Skarn tipli yataqların ayrılması,
2)Əhəmiyyətli sahələrdə həcmi xəritəalma, o məqsədlə aparılır ki, 
sahənin quruluşunun litoloji-maqmatik kriteriyalarını təyin 
etsinlər.Bu məsələləri həll etmək üçün kompleks qeofiziki 
üsullardan: aeromaqnit və Yerüstü maqnit plana alması aparılır. Bu 
işlər qravi axtarış, seysmik və elektrik axtarış üsulları ilə 
tamamlanır. 
Volfram və molibden-volfram filizləri yüksək polyarizasiya olma 
qabiliyyətinə malikdir və bu filizləri axtarma kompleks geofiziki 
downloaded from KitabYurdu.org

---

332 
üsullarla elektrik kəşfiyyatı üsulu daxil olmaqla maqnit və 
qravikəşfiyyat üsulları ilə tamamlanır. 
Müxtəlif materiallarla zəngin olan filizlər yerləşdiyi süxurlardan 
yüksək sıxlığına, elektrik keçiriciliyinə polyarizasiya olmasına, sü-
xurda pirrotin və maqnetitin olması ilə maqnit qavrayıcılığının 
artması ilə fərqlənirlər. Bilavasitə qurğuşun və sink yataqlarını 
axtardıqda metalometriyanı tətbiq edirlər kompleks geofiziki 
üsullardan, elektrik qravi kəşfiyyatdan və, bəzi ərazilərdə isə əlavə 
olaraq maqnit kəşfiyyatı üsulundan istifadə olunur. 
Karbonat yatağı sənaye əhəmlyyətli nadir torpaq elementlərindən 
sirkon, stronsi, eyni zamanda maqnitit, apatit, flaqopit, vermukulit 
sement zavodları üçün karbonatlı xammal mənbəyidir. Karbonatlar 
genetik olaraq ultraəsasi və qələvi süxurları ilə əlaqədardır. Filiz 
yatağı adətən, intruziyanın daxilində izometrik formaya malikdir, 
sahəsi 100m
2
-dən 15 km
2
-ə qədər olur. İntruziyalar yerləşdiyi 
süxurdan, yüksək maqnit qavraycılığına malik olması ilə fərqlənirlər. 
Geofiziki axtarışların əsas məsələsi aşağıdakılarldır: 1-ultraəsasi 
qələvi və karbonatların xəritəyə alınması; 2-faydalı gələcəyi olan 
sahələrin tektonik quruluşunun xüsusiyyətlərinin öyrənilməsidir. 
Geoloji məsələnin həlli ola bilsin ilk növbədə aeromaqnit və qamma 
elektrometrik planalmadır. Yer səthi tədqiqatlar da həmin üsulları 
tətbiq eddrlər. 
Çatlı metasamotik və damar tipli yataqlar. Bu, çox geniş yayılmış 
dəstə yataqlardırlar, buraya mis kolçedanı, polimetallik, mis-poli-
metallik, qızıl-gümüş, sürmə, civə, arsen, qalay, flyorit, barit, siderit, 
maqnezit, volfram, molibden, uran daxildir. Belə yataqlar geofiziki 
xassələrinə görə bir-birinə çox yaxındır. Bu yataqlar üçün əlverişli 
sahələr vulkanogen çökmə massivləridir. Burada üstünlük əsasi və 
turş vulkanogen formasiyalara verilir. Buraya süxurların 
hidrotermal metamorfikləşmə zonası dərin qırışıqları olan 
ərazi,tektonik pozulmuş və çatlarla səciyyələnən ərazilər daxildir. 
Tektonik dağılmış zonalarda maqnit sahəsi pirrotinləşmənin 
nəticəsində artır. Yatağı özündə yerləşdirən süxurlarda hidrotermal 
dəyişmələr baş verir (varslaşma, serpentinləşmə, karbodatlaşma və 
downloaded from KitabYurdu.org

---

333 
pritləşmə). Belə süxurların sıxlığı süxurun yaşı artdıqca artır. Bütün 
bu süxurlar elektrik və maqnit xassələrinə görə bir-birindən yaxşı 
ayrılırlar. 
Çatlı metsamotik və damar yataqlarının axtarışında geofiziklər 
qarşısında aşağıdakı məsələlər durur: 1) yataq saxlayan ərazinin 
quruluşunun və xüsusiyyətlərinin aşkar edilməsi; 2) süxurların təmas 
sərhədinin xəritəyə alınması və petroqrafik növlərə ayrılması; 3) 
dəyişmiş süxurların xəritəyə alınması. Bu məsələlərin həlli üçün ilk 
növbədə aeroqamma-planalma və aeromaqnit axtarışları üsulu 
istifadə olunur. Yerüstü tədqiqatlar maqnit kəşfiyyatı üsulu ilə 
başlayır və qravi, elektrik kəşfiyyatı üsullarından istifadə olunaraq 
davam etdirilir.
Qızıl kvars damarlarını, sulfid formasiyalarını kompleks 
geofiziki elektromaqnit quyu elektrik kəşfiyyat üsulları ilə aparırlar. 
Bilavasitə qızıl yataqlarının axtarışı aparılmır.
Uran yataqlarının axtarışı kompleks üsullarla aparılır. Birinci 
mərhələdə ərazinin morfologiyasının aşkar edilməsi və öyrənilməsi 
ilə məşğul olurlar. Bu işləri aparmaq üçün maqnit və qravi kəşfiyyat 
üsulundan və dərin seysmik zondlama üsulundan istifadə olunur. 
İkinci mərhələdə yüksək radioaktivlikli intruziyalar ayrılır və böyük 
qırışıqlı ərazilər qeyd olunur, demək olar ki, sənaye əhəmiyyətli 
yataqların hamısı buradan başlayır. Bu tədqiqatlarla 1:50 000 
miqyasıida xüsusi geoloji xəritə qurulur. bu isə bilavasitə axtarış 
aparmaq üçün sahələrin seçilməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
Metamorfogen yataqlar. Bu yataqlar metamorfikləşmə prosesləri 
ilə əlaqədardır və əsasən, dəmir filizi, marqans yatağı, titan filizi, 
qrafit, kianit, silimanit, floqopit, korund və s. ehtiyatları burada 
cəmləşir. 
Dəmir filizi yataqları qırışıq quruluşlu ərazilərldə nəzarət olunur 
və kəskin olaraq maqnit və qravi tasiya sahələri artır. Bu imkan verir 
ki, belə yataqların axtarılmasına, maqnit və qravikəşfiyyat üsulları 
cəlb olunsun, birinci mərhələdə aeromaqnit planalma, ikinci 
mərhələdə qravimaqnit, elektrik seysmik kəşfiyyatlar üsulundan 
istifadə olunur. Adları çəkilən kompleks üsullarla çökmə, 
downloaded from KitabYurdu.org

---

334 
metamorfik kompleksləri bir-birindən ayırırlar, qırışıqlı ərazilər 
öyrənilir, sonra dəmirli kvarsitlər xəritəyə alınır, onların yatım 
elementləri bu əraziləri örtən süxurların qalınlığı təyin edilir. 
Gilli şistlər titanlı metamorfogen yataqların axtarışı pis keçirici 
metamorfik süxurlara nisbətən yüksək elektrik keçiriciliyinə malik 
olmasına əsaslanıb. Bunun axtarışı üçün şaquli elektrik 
zondlamasından və elektrik profilləməsindən istifadə olunur. 
Qrafitli süxurların xəritəyə alınmasında əsasən təbii sahələrdən is-
tifadə olunur, korund axtarışında kompleks üsullarla, maqnit 
kəşfiyyat üsulundan yaxud simmetrik elektrik profilləmə üsulundan 
istifadə olunur və dəqiq qravi kəşfiyyat üsulu ilə tamamlanır.