Meditation. Meditasiya, düşüncə. Romançının üç çıxış imkanı: tarixçəni danışmaq (Fildinq), tarixçəni təsvir eləmək (Flober), tarixçəni təsəvvür eləmək (Müzil). XІX yüzildə roman təsviri ruhla (pozitiv, elmi) harmoniya təşkil eləyirdi. XX yüzildə romanı daimi düşüncəylə əsaslandırmaq dövrün daha fikirləşmək istəməyən ruhuyla ziddiyyətə girmək deməkdir…
Metaphore.Məcaz. Mən məcazı yalnız bəzək olduğu hallarda sevmirəm. Təkcə “çöllərin yaşıl xalısı” kimi çeynənmiş ifadələri nəzərdə tutmuram, həmçinin: “Gülüş onların ağzından yaralardan irin axan təki tökülürdü”(Rilke). Yaxud: “Dua artıq onun dodaqlarından quru ağac kimi çıxıb ətrafa yayılırdı” (Malta Lauridis Briggenin qeydləri). Məncə, Kafka məcazdan qəsdən imtina eləyib, özünü şüurlu surətdə Rilkeyə qarşı qoyurdu.Bununla belə, məcaz mənə əşyaların, hadisələrin gedişini, personajların mahiyyətini gözlənilmədən açmağa nail olmaq üçün əvəzolunmaz vasitə kimi görünür… Mənim qaydam: romanda çox az sayda məcaz işlətməli; amma elə işlətməli ki, onlar əsərin kulminasiya nöqtələri olsunlar.
