XəZƏR 2014, №2 bu sayda güMÜŞ DÖVRÜN ŞAİRLƏRİ

XİLAS YOLUNUN YOLÇULARI

İBN ƏL-ƏRƏBİ

Çevirdi: Afaq Məsud

“Günahkar və naqislərə acıqlı görünərəm,

Saf qəlblilər üçünsə, mərhəmətliyəm…”

Mirzə xan Ənsari*(Hacı Mirzə xan Cabiri-Ənsari (1870-1957) – İran tarixçisi)

Dünya fəlsəfəsinə, müqəddəs sufilik yoluna qədəm qoyduğu andan bu günümüzəcən “Qüdrətli Şeyx” ləqəbini qazanmış böyük sufi İbn əl-Ərəbi varlığı və bəşəriyyətə miras qoyub getdiyi əsərlərilə istər müsəlman, istər xristian aləminə ən güclü metafizik təsir göstərənlərdən olub.

İbn əl-Ərəbi, bu günəcən ərəblər arasında ən səxavətli adam hesab edilən Hətimi ət-Tayinin nəslindəndir. O, 1165-ci ildə Mursiyada doğulan zaman İspaniya artıq 400 ildən çox idi ki, ərəb sülalələrinin hakimiyyəti altında idi. Bəzi tarixi mənbələrdə Ərəbinin “Əndəlüs” adlandırılmağının bir səbəbi də, doğulduğu bu yerlərin o dövrlərdəki coğrafi vəziyyətilə əlaqədardır.

Cəsarətlə demək olar ki, yaşadığı dövrdə İbn əl-Ərəbi nəinki İspaniyanın, yaxud Ərəbistanın, ümumiyyətlə, bütün ölkələrin və xalqların tanınmış simaları arasında qüdrətlilərin ən qüdrətlisindən olub.

Bir çox ədəbi məxəzlərə əsasən, belə hesab edilir ki, o, dünya poeziyası tarixinə məhəbbət poeziyasının misilsiz nümunələrini bəxş edib. Əsərlərinin daxili gücü və şəxsi həyat nümunəsilə ortodoksal ilahiyyatçılara Ərəbi qədər təsir edən ikinci bir sufi olmayıb.

Həyatının otuz ilə yaxın bir müddətini Ərəbi Sevilyada yaşayıb və bu illər ərzində incə poeziyası və gözəl natiqlik qabiliyyətilə özünə, nəinki İspaniyada, o dövrlər dünya mədəni həyatının mərkəzi sayılan Mərakeşdə də böyük nüfuz qazanıb.

İbn əl-Ərəbini bütün sufilər sevir. Tarixin bütün mərhələlərində onun həddindən çox ardıcılları olub və bu gün də var.

Ərəbi kifayət qədər ibrətamiz həyat yaşadı və bununla bərabər, öz varlığı ilə formal cəmiyyətə təhlükə olaraq qaldı.

Bir çox məqamlarda İbn əl-Ərəbiylə böyük sufi əl-Qəzali arasında oxşarlıqlar var. Ərəbi də əl-Qəzali kimi sufi ailəsində dünyaya göz açıb. O da Qəzali kimi seçdiyi həyat yolu ilə Qərb düşüncəsinə təsir göstərməyə çalışıb, İslam dininin parlaq bilicisi olub. Lakin əl-Qəzali sufiliyə, artıq şöhrətinin zirvəsində ikən ilahiyyat elmilə məşğul olduğu dövrdə, bu elmin onun daxili ehtiyaclarını ödəmək iqtidarında olmadığı səbəbindən müraciət edibsə, İbn əl-Ərəbi insanlarla, poeziya ilə münasibətlərini, bilavasitə, sufiliyin əsasında qurub.

Əl-Qəzali sufiliyi İslamla barışdıraraq, sufiliyin küfr yox, etiqadın iç mənası olduğunu sübuta yetirib. İbn əl-Ərəbinin missiyası isə sufi ədəbiyyatını yaratmaq və bu ədəbiyyatın öyrənilməsinə, tədris edilməsinə insanlarda maraq oyatmaq olub. Ərəbiyə görə, bu ədəbiyyat insanlara sufi ruhunun duyulmasında, onların mövcudluğunun, davranışlarının və fəaliyyətlərinin sufi baxışlarıyla izahına köməklik göstərməli idi.

Əl-Qəzali kimi İbn əl-Ərəbi də, müasirlərindən çox-çox üstün intellektual qabiliyyətlərə malik idi. Lakin bu qabiliyyətlərindən istifadə edib, ilahiyyat sferasında özünə yüksək mövqe qazanmaq əvəzinə, Ərəbi də, o biri sufilər kimi belə bir bəyanat verdi: “Əgər insan güclü intellektə malikdirsə, o, bu intellektin əsas vəzifəsinin, hansısa, ayrı tərəfə keçməsinə ilkin pillə olduğunu dərk etməlidi”.

İbn əl-Ərəbinin bir sıra bəyanatlarının alt mənasının izahı insanda sarsıdıcı təəssüratlar yaradır. “Müdrikliyin sədləri” əsərində o yazır ki, Allahı hər hansı qeyri-maddi sima quruluşunda görmək üçün əziyyət çəkmək lazım deyil: “Allahı qadında görmək, bu görümün ən kamil həddidi”.

Ərəbi, həmçinin, dinə aidiyyəti olan hər bir şeyi hərfi səviyyədə təhlil etməyə öyrəşmiş ilahiyyatçılara müraciət edərək, mələklərin insan xislətli, insanın bədən üzvlərində olan qüvvələr olduğunu birbaşa deyir. Sufiliyin məqsədi isə, həmin bu qüvvələrin, insan mahiyyətində fəallaşdırılmasından ibarətdi.

İspaniyalı sufi Fatimə bint Valiyənin rəhbərliyi altında təhsil alan İbn əl-Ərəbi, şəksiz ki, sufilərin uzun illər üzərində işləyib mükəmməlləşdirdiyi xüsusi psixoloji hallara çatırdı. Bunu o, dəfələrlə öz əsərlərində də qeyd edir. Bəzi əsərlərinin məhz trans vəziyyətində yazıldığından, mənası İbn əl-Ərəbinin özünə, yalnız əsər üzərində iş başa çatdıqdan bir xeyli sonra açıldığını qeyd edir.

Ərəbinin ilham qaynağı xəyallar idi. Buna baxmayaraq, onun şüuru həmin bu xəyallar aləmində öz sayıqlığını bircə anlığa belə itirmirdi. O, öz unikal sufi qabiliyyətlərinin köməyi ilə intellektinin ən gizli dərinlikləri və tanıdığımız bu dünyanın bütün görünənlərinin mahiyyətini müəyyənləşdirən faktor kimi xarakterizə etdiyi ən ali reallıqları arasında əlaqə yarada bilirdi.

Onun əsərləri insanların əksər hissəsinə məlum olmayan və çoxları tərəfindən “fövqəltəbii” kimi qəbul olunan həmin o qabiliyyətlərin həyata keçirilməsinin vacibliyini bildirir.

Ərəbi yazır: “İnsan öz fikirlərini yuxuda da nəzarəti altında saxlamalıdı. Bu sayıqlığın inkişaf etdirilməsi insana, aralıq dünyalarla – fövqəldünyalarla tanış olmaq imkanı yaradacaq və ona misilsiz faydalar gətirəcək. Bu fövqəladə qabiliyyəti qazanmaqdan ötrü isə hər bir kəsin öz üzərində səylə çalışması gərəkdir”.

Bütün sufilər kimi, İbn əl-Ərəbi də, Məhəmməd (s.a.v.) peyğəmbəri kamil insan idealı hesab edirdi. “Mühəmməd” sözünün mənasının dəqiqləşdirilməsi barədə isə o, digərlərindən daha açıq danışır.

Məhəmməd (s.a.v.) barədə iki rəvayət mövcuddur. Rəvayətlərdən biri Məkkədə və Mədinədə yaşamış insanı nəzərdə tutur, o biri isə əbədi Məhəmmədi (s.a.v.). Ərəbi məhz ikincisi barədə danışır, bu Məhəmmədi (s.a.v.) bütün peyğəmbərlərlə, həmçinin, İsa peyğəmbərlə eyniləşdirir. Digər sufilərə görə də, daxili dünyada müəyyən funksiyaları həyata keçirən Məhəmməd (s.a.v.) peyğəmbər də, digər peyğəmbərlər də, hansısa mənada, eyni bir adam olmuşlar. Onlar bu eyniliyi ərəb dilində: “Həqiqət əl-Mühəmmədiyə” (“Məhəmməd reallığı”) adlandırır və bu adı müxtəlif dövrlərə və zümrələrə aid insanlara da şamil edirlər.

Ərəbinin yaşadığı dövrdə də, indiki kimi, çox az qisim adam anlayırdı ki, eyni bir hadisə, yaxud fakt eyni zamanda, müxtəlif əhəmiyyətlər kəsb edə bilər. Məsələn, ən yaxşı halda, adi insan “gözəl qadının İlahinin sənət əsəri” olduğunu anlaya bilər, lakin həmin adam qadın gözəlliyilə İlahiyyatın eyni bir şey olduğunu qəbul etmək iqtidarında deyil. Sufi baxışları ilə görünən reallığa əsaslananlar arasında yaranan anlaşılmazlığın mahiyyəti burdan yaranır. Məhz bunun nəticəsində İbn əl-Ərəbinin məşhur “Arzular təsnifatı” əsəri, zahirən, erotik poeziya təsiri bağışlasa da, sufilər bu əsərin o biri üzünü və tərəflərini görürlər.

Əsərlərində ənənəvi terminologiyanı tətbiq etsə də, İbn əl-Ərəbi həm də onu sübuta yetirirdi ki, görünən nə varsa həqiqi ola bilər və insan sevgisinin fiziki qüvvəyə malik olduğu üzə çıxar. Lakin, əslində, həmin bu görünənlərin əsl reallığın yalnız örtüyü, yaxud, bu reallığa əlavə olmaqdan savayı, ayrı bir qüvvəsi yoxdur.

Ərəbiyə görə əsl reallıq, məhz həmin o gizli reallıqdır ki, aşkar olanlardan kənarda, onların fövqündədir.

Mənim qəlbim qəlibdi

Ayin – dualar üçün;

Kilsədi kahinlərə,

Bütpərəstə məbəddi,

Möminlərə Kəbədi.

Quran, İncil vərəqi...

Etiqadım – Məhəbbət…

Bu nə gözəl səadət?!

Romantik təbiətli insanlar böyük Şeyxin bu kiçicik bənddə yer almış “məhəbbət” dediyini məlum məhəbbət kimi, insanın insana olan məhəbbəti kimi qəbul edəcək. Sufilər üçün isə Ərəbinin dediyi bu məlum məhəbbət o məhəbbətdi ki, insan onun sədlərini aşıb, o biri üzə keçə bilmir…