XƏZƏr universiteti humanitar və sosial elmlər faküLTƏSİ
Yüklə 1,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III FƏSİL. AZƏRBAYCANDA AUTİZM PROBLEMİ
- IV. FƏSİL. AUTİZMİN KLİNİKASI VƏ KORREKSİYASI .
|
Cədvəl.2.1.
Hissiyat Hiperreaksiya Hiporeaksiya
Vestibulyar hissiyat Uşaq sakit olur, sensor hisslərdən çəkinir, hərəkətdən qorxur. Nəqliyyatda ürəkbulanma hissi keçirir
Uşaq öz yerində fırlanmağı, yellənməyi sevir. Uşaqda hərəkət edən eksperimentə qarşı qorxu hissi olmur.
Taktil hissiyat Yüngül toxunmaları, qucaqlanmağı, qıcıqlandırıcı geyimləri xoşlamır, oyanıq olur. Ağrı hissi yüksək olur.
Ağrı hissiyatı aşağı olur, uşaq hər şeyə toxunmağa cəhd edir. Daim ağrı qıcıqlarını axtarır.
Propriosepsiya Bədən üçün yumşaq və rahat vəziyyət axtarır. Uşağın bədəni daim gərgin olur, daima qəribə vəziyyətlər almağa çalışır. Barmaqlarının ucunda gəzir.
Görmə hissi Gur işıqdan çəkinir, gözünü qıyır, qaranlığa üstünlük verir Barmaqlarını daim göz önündə hərəkət etdirir. Gözlərini qırpmadan işığa baxır.
25
Eşitmə hissi
Səs-küydən çəkinir. Elektrik cihazlarının səsindən qorxur. Çox vaxt ətrafdakı səsləri üstələmək üçün səsələr çıxarır.
Öz şəxsi səslərini çıxarır. Müxtəlif yüksək səs çoxluğuna daim ehtiyac duyur.
Qoxu hissi Qoxu hissiyatı yüksək olur. Uşaq qoxulardan çəkinir Uşaq daim ətrafdakı qoxuları iyləyir. Ətrafdakı əşyaları iyləməyə çalışır.
Dadbilmə hissi Uşaq yumşaq qidalara üstünlük verir Eynitipli qidaları yeyir Uşaq daim yeni qeyri-adi qidalar arzusunda olur. Autizm və nitq. Bir ünsiyyət problemi olaraq təyin olunan autizmin ən əsas xüsusiyyətlərindən biri də ünsiyyətin təməl elementi olan əlaqə qurmaqda yaşanan çətinlikdir. Bu xəstəlikdən əziyyət çəkən uşaqların ətraf mühitlə ünsiyyəti öz istəkləri istiqamətindədir. Uşaqlarda normal dil inkşafını izləyərkən, meydana gələn çatışmazlıq bu problemin ilk əlaməti olmaqdadır. Həyatın birinci ilində diqqətə çarpan ilk əlamətlər şifahi olmayan ünsiyyətə, gülümsəmə, əl yelləmə, qucağa alma, qucağa almaq istədiyində qolunu qaldırmaq kimi təməl bəzi hərəkətlər və jestlərin istifadə edilməsi nitqin başlanması olaraq qəbul edilməkdədir. Normal inkşaf edən uşaqlarda bu bacarıqlar reallaşdığı halda, autizm sindromulu uşaqlarda bu bacarıqlar inkişaf etmir. Bu xəstəliyə düçar olmuş uşaqların ən diqqətə çarpan xüsusiyyət dil inkşafında olan yetərsizlikdir. Müəyyən bir dövrə qədər danışan uşaqların müəyyən bir müddətdən sonra danışmadıqları müəyyən olunmuşdur. Təxminən 25-30% heç zaman danışmır.
Bu uşaqlarda nitq inkişaf etsədə, dilin funksional olaraq istifadəsi çox azdır və yaxud yoxdur. Musiqi və hərəkətləri təqlid etmə bacarığı zəifdir.
Thimann və Goldsteine görə 21 autizm sindromlu uşaqların sosial ünsiyyət 20. Dr.Çetin Özbey. Dünden Bu Güne Otizm. Yuva Kids,s232,s128 21. Altunel M.Otistik özellikler gösteren öğrencilere sorucevaplama becerilerinin öğretiminde küçük qrup düzenlemesi ile sunulan öğretimin etkinliyi.Anadolu Universitesi,Eskişehir 2007
26
bacarıqları, qarşılıqlı ünsiyyət qurmaq, böyüklərlə müxtəlif məqsədlər üçün ünsiyyət qurmaq, şifahi olmayan dili istifadə, məzmunu və uyğun davranışları anlama və şərh davranışlarından ibarətdir.
Nitqin inkşafı əslində zehni inkşafın bir hissəsidir. Uşağın nitqi inkişaf etdikcə özünənəzarət qabiliyyətidə artır, davranışların təşkili və başqalarına təsir etmədən sözlərin gücünü kəşf edir. Ətrafına diqqət yetirməyən bu uşaqlar valideynlərinin və digər ətraf insanların laqeyd olması onların hər istiqamətdə inkişafadan geri qalmasına səbəb olur. Nitq qabiliyyətlərini qazana bilməyən bir çox uşaqlar öz istəklərini qışqıraraq, aqressiv şəkildə bildirir. Bəzi uşaqlar isəistəklərini bildirmək üçün valideynlərinin əlindən tutaraq istəklərinə istiqamətləndirmə edərək izah yolunu seçir. Məsələn: qapının açılmasını istədikdə valideynlərinin əlini qapının qoluna götürməyə çalışır. Uzun və qayda-qanunlu cümlə qura bilməmə, müəyyən bir mözu üzərində dayana bilməmək, söhbət məqsədi ilə danışmağa başlamamaq, nitqdə intonasiya və duyğunun olmaması bu uşaqların nitqində nəzərə çarpan xüsusiyyətlərdir. Uşaqlar 12 aylıq inkişafa çatdıqları zaman digər insanların maraqlarını və diqqətini çəkmək üçün göz və sadə bədən hərəkətlərindən istifadə edir. autizm əlamətləri olan uşaqlarda bu üsullardan istifadə qeyri-kafidir. Autizm sindromlu uşaqların nitq inkişafları aşağıdakı şəkildə açıqlanmışdır: normal nitq ikişaf xüsusiyyətlərinə bənzərlik olduğu qədər fərqliliklərdə görülür, fonetik, sintaktik inkişaf yavaşdır. Həmçinin özlərinə məxsus sözlərdən (neologizm) istifadə edirlər. Eyni zamanda bir sıra uşaqlarda öyrənilən nitq qabiliyyətinin müəyyən bir müddət sonra yox olduğu görülmüşdür. 5 yaşından əvvəl təhsilə başlayan autist uşaqların 85-90%-ində şifahi nitqin bir ünsiyyət vasitəsi olaraq təkrar qazanılığı qeyd olunmuşdur. 22
Autizmin diaqnostikası. Tibb elmində erkən diaqnozun müalicənin müsbət nəticə verməsi üçün nə qədər vacibdirsə, autizmdə də erkən diaqnoz o qədər mühümdür. Çünki erkən diaqnoz ilə uşağa lazımlı təhsil verilməyə başlanılır. Uşaqlarda əqli inkişafın ən yüksək olduğu, başqa sözlə beynin ən intensiv inkişaf 22. Karacan E.Bebeklerde ve Çocuklarda Dil Gelişimi,Klinik Psikiyatri3,2000. s263 27
etdiyi dövr ilk 5 ildir. Uşaqlarda ilk 5 illik dövr öyrənmə qabiliyyətinin inkşafına ciddi mənada təsir göstərir. Şəxsiyyət inkşafının əsasları bu dövrdə qoyulur. Autizmdən əziyyət çəkən uşaqların bu dövrdə aldıqalrı təhsil qalıcı olur. Həmçinin bəzi qabiliyyətlərin öyrənilməsi yaş dövrləri ilə də bağlıdır. Məsələn: üç yaş ətrafı autizm diaqnozu qoyulmuş uşaqlar danışa bilmək üçün verilən təlimə müsbət reaksiya verərkən, beş yaşdan yuxarı uşaqlarda elə də çox təsir görülmür. İnkişaf prosesi normal gedən uşaqlar ilk beş il ətraf mühitlə davamlı münasibət qurur və ətrafında gördükləri hər şeyi araşdırırlar, insanları təqlid edirlər. Həyatı boyu istifadə edəcəkləri bacarıqların əsasını ilk beş il ərzində əldə edirlər, lakin autizmli uşaqlarda öyrənmə bacarığı olmadığına görə mövcud olan “bacarıq əldə etməyə meyillilik” və digər potensiallarını da itirirlər. Möhkəmlənmiş və sonradan bərpası çətinləşən vərdişlər və davranış problemləri yaranır həmçinin sonradan təhsil alması çətinləşir. Erkən təlim ilə autizmli uşaqlarda həm qalıcı davranışlar qazandırılır, həm də mövcud olan mənfi davranışların aradan qaldırılması asanlaşır. Autizmlə bağlı ilk diaqnostik əlamətləri Kanner müəyyən etmişdir. Kanner bu uşaqlarda gördüyü 9 xüsusiyyəti nəzərə alaraq, xəstəliyi diaqnostikasında aşağıdakı əlamətlərin meyar olaraq istifadə olunması təklif etmişdir:
1. Başqaları ilə qarşılıqlı münasibətdə olmurlar 2.Nitq gec inkişaf edir və nitqdə ləngimələr yaranır 3.Nitqdən ünsiyyət məqsədi ilə istifadə edilmir 4.Exolaliya(təkrarlama) mövcutdur 5.Şəxs əvəzliklərindən düzgün istifadə edilmir 6. Dəyişkənlikləri qəbul etmirlər 7.Təkrarlayıcı, məqsədsiz davranışlar müşahidə edirlər 8.Normal əqli inkşafa və yaxşı hafizəyə sahibdirlər 9. Xarici görünüşləri normaldır. Autizmin diaqnostikasında Autizm Spektr Pozuntularına diqqət yetirilir. Xəstəliklərin Beynəlxalq Təsnifatında (XBT-10) 23 Autizm Spektr Pozuntusu 23.
XBT-10, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı, Cenevrə, 2012. Səh. 256-257 28
aşağıdakı formada təsnif edilir:
1. F.84.0. Autizm 2. F.84.1. Atipik autizm 3. F.84.2. Retta sindromu 4. F.84.3.Uşaqlıq dezinteqrativ pozuntusu 5. F.84.5.Asperger sindromu Atipik autizm. Atipik autizm “Məşhur İnkişaf Pozuntusu” olaraq da adlandırılan, eyni zamanda autizm xəstəliyinin əlamətlərini özündə əks etdirən bir xəstəlikdir. Göstərilən statistikalara 24 əsasən 2000-ci ildə 150 uşaqdan bir görülürdüsə, indi hər 100 uşaqdan birində rast gəlinir. Atipik autizm dil və ictimai ünsiyyətlə əlaqədar problemlər, həddindən artıq utancaqlıq, gündəlik həyatında müəyyən prinsiplərə həddindən artıq bağlılıq kimi özünü göstərir. Bu əlamətlər zamanla, yaxşı təhsil və əlverişli şəraitdə tamamilə normal vəziyyətə qayıda bilər. Bu səbəbdən erkən diaqnoz və müalicəyə sürətli keçid əhəmiyyət daşır. Əsas əlamətlər isə aşağıdakılar kimi sıralanır:
Xarici görünüşlərində narahatlıq hiss olunur.
Verbal və qeyri-verbal kommunikasiyaya qarşı reaksiyasız qalmaq
Təhlükə və qorxu duyğusu hiss etmirlər. Atipik autizm ilə Asperger sindromu arasında eyni zamanda oxşar və fərqli xüsussiyyətlər mövcuddur. Bu sindromların ən əsas fərqli xüsusittətləri ondan ibarətdir ki, Asperger sindromlu uşaqlarda nitq qabilliyətlərinin qüsurlu olmamasıdır. Lakin atipik autizm diaqnozu qoyulmuş uşaqlarda ilk yaşlarında qüsurlu nitq müşahidə olunur. Buna baxmayaraq, uzun müddət aparılan təhsil proqramları ilə bu problemi aradan qaldırmaq mümkündür. Atipik autizm sindromu 3 yaşından etibarən uşaqlarda müşahidə olunur, Asperger sindromu isə 3 yaşından sonra uşaqlarda müşahidə edilir. 24. Prf.Dr.Nahid Motavalli Mukaddes.Otizm Spectrum Bozuklukları Tanı ve Tkip Et. Nobel Kitab Evi-2013.s196
29
Retta sindromu. İlk dəfə 1964-cü ildə Dr.Andreas Rett tərəfindən təyin edilmişdir. Dünya səviyyəsində tanınması isə Dr.Bengt Hagbergin mövzuyla əlaqədar yayınından sonra reallaşmışdır. 25 X xromosomu üzərində olan MECP2 geninin qüsurlu olması ilə bağlı meydana gelir. Xüsusi ilə qız uşaqlarında rast gəlinir. Bunun səbəbi kişilərin bir ədəd X xromosomu, bir ədəd Y xromosomu daşımaları, yaranmada qüsurlu olanının kompensasiya edə biləcək ehtiyatı olmaması və beləcə MECP2 mutasiyasını edərək fetusun ölümünə yol açmasıdır. Bu əl hərəkətləri, əl yuma, əl bükmə, əl çırpma, əli ağıza aparmaq kimi şəkillərdə özünü təkrar edər və zamanla dəyişə bilər. Tutma, nəfəs alma pozuntuları, diş qıcama, bel sümüyünün S şəklini alması (skolioz) kimi problemləri ortaya çıxara bilər.Bu sindromun bir ailədə yalnız bir dəfə ortaya çıxma vəziyyəti 99.5%-dir. Xəstəliyə və ya komplikasiyaya qarşı alınacaq tədbirlər, uşağın yetkin yaşlara qədər həyatda qalmasını təmin edir.Tipik xüsusiyyətləri arasında gözlənilildiyi kimi barmaqlarını gəmirmə də sayıla bilər. Bəzi uşaqlar danışma qabiliyyətlərini itirmədən əvvəl tək-tək sözlər istifadə etməyə başlaya bilər. Apraxia (tarazlıq pozuntusu), ən təməl bədən hərəkətlərinin yerinə yətirilməsində çatışmazlıq və Rett sindromunu səbəb olduğu bütün maneəli davranışların müşahidə olunduğu vəziyyətdir. Skolioz Rett sindromunun nəzərə çarpan xüsusiyyətləri arasındadır.Rett sindromunda inkişaf ümumiyyətlə yavaşdır. Bir çox Rett sindromlu qadınlar yaşına görə olduqca kiçik görünürlər. Güclü iştahları varmış kimi görünmələrinə baxmayaraq böyük nisbətlərdə qeyri-kafi qidalanma problemi ilə qarşı-qarşıya olduqları görülür. Bunun səbəblərini aşağıdakı kimi sıralana bilər: çeynəmə çətinlikləri, udma çətinlikləri, qidaları geri çıxarmaq, dişlərini sıxmaq, qidaları ağıza apara bilməmə, dəstəyə möhtac olması, enerji istifadəsində disbalans. Erkən başlanğıc:6 aydan 1.5 yaşa kimi müddəti əhatə edir. Bu mərhələ ümumiyyətlə, Rett sindromunun görünən və şübhələnilən simptomlarının araşdırma mərhələsidir. 25. Prf.Dr.Gönül Kırcaali İftar,Prf.Dr.Bulud Sucuoğlu,Otizm SpectrumBozukluğu ve Eğitim s122 30
Körpə çox az göz kontaktı qura bilir və oyuncaqlara qarşı əlaqəsi azalmışdır. Ümumiyyətlə “yaxşı”, sakit və itaətli bir körpə olaraq təyin olunur. Əsas motorikanın fəaliyyətində gecikmələr ola bilər.Spesifik olmayan əl bükmələri və baş böyüməsində yavaşlama müşahidə oluna bilər.
Sürətli destruksiya: 1.5-4 yaşa kimi müddəti əhatə edir. Bu mərhələ sürətli bir başlanğıca malikdir və ya mənalı əl hərəkətlərinin başlaması və dil istifadəsində itki kimi daha pilləli ola bilər. Şablon əl hərəkətləri ortaya çıxmağa başlayır və bunun ilk ifadəsi də tez-tez əlin ağıza müraciətidir. Hərəkətlər ən tez bədənin orta hissələrinə bərabər gələn bölgədə əl bükmə yada əl yuma hərəkətləri şəklindədir və bunu israrla oyaq olduqları vaxtlar edirlər, yatdıqları zaman bu tip hərəkətlər müşahidə olunmur. Bu hərəkətlərin xaricində digər əl hərəkətləri əl çırpma və əli yüngülcə bir yerə vurma şəklindədir. Əllər, bəzən bədənin arxa tərəfində möhkəm kilidlənir yada təsadüfi toxunuş, anlayışa, sərbəst buraxma kimi spesifik pozlarda bədənin yan tərəflərində dayanır. Bu mərhələdə tənəffüsdə nizamsızlıqlar müəyyən oluna bilir. Nəfəs tutma və boş öskürək böhranı ilə birləşən çox nəfəs alma vəziyyəti kimi. Tənəffüs, yuxu əsnasında ümumiyyətlə normaldır. Bəzi uşaqlar ictimai ünsiyyət və qarşılıqlı təsiri itirməklə birlikdə autistik görünüş sərgiləyirlər. Ümumi küsəyənlik vəziyyəti və yuxu nizamsızlığı görünür. Xüsusilə həyəcanlananda açıq-aşkar titrəmə, yellənmə tutmalarına girə bilər. Plato mərhələsi: Məktəb illərindən sonuna kimi. Bu mərhələ, sürətli desktruksiya mərhələsinin ardınca 2 ilə 10 yaşlar arasında yaşanır. Apraxia, mühərrik problemləri və tutmalar nəzərə çarpır. Bu vaxt daha az küsəyənlik, səbilik, daha az ağlama, daha az autistik xüsusiyyətlərin görülməsi kimi davranışlarda inkişaf qeydə alınır. Ətrafına daha çox maraq göstərir və diqqət dağınıqlığı olur, əlaqəsi, ünsiyyət bacarığı inkişaf edir. Bir çox Rett sindromlu insanlar həyatının çoxunu 3-cü mərhələdə qalaraq keçirir.
ümumiyyətlə 10 yaşından sonra başlayır və mobilitenin azalması ilə xarakterizə olunur. Bəziləri heç vaxt gəzmir, bəziləri gəzməyi buraxırlar. İdrak qabiliyyətində, ünsiyyətdə və ya əl qabiliyyətində hər hansı bir eniş olmaz. Təkrar edilən əl
31
hərəkətlərində azalma ola bilər. Skolioz ən nəzərə çarpan xüsusiyyətdir. Gözünü dikib baxma xüsusiyyəti yaranır. Sərtlik və dystonia (patoloji səviyyədə əzələ uyğunlaşmasının və ya gövdə mövqelərinin azalması) xarakteristikdir. Uşaqlıq dezinteqrativ pozuntusu. Dezinteqrativ pozuntu, digər adı ilə desək Heller sindromu 3 yaşından sonra uşaqlarda yaranır. Bunun nəticəsində uşaqların nitqində, motorikasında, sosial həyatında geriləmə baş verir. Yaranma səbəbləri isə hələ məlum deyil. Heller sindromu ilk dəfə 1908-ci ildə Avstralyalı Theodor Heller tərəfindən aşkar edilib. O, 3-4 yaşlarına qədər normal inkişaf etmiş və sonradan ciddi inkişafdan qalma əlamətləri göstərən 6 uşağı müşahidə edib. Bu uşaqlar 3-4 yaşlarına qədər sakit, daha sonra isə sözə qulaq asmayan, qapalı, səbəbsiz əsəbləşən, mızıldayan uşaqlara çevrilmişdilər. Bu mərhələdə streotip hərəkətlər artmış, tək başına yemək yeye bilməmişlər və getdikçə geriyə doğru inkişaf başlamışdır. Klinik göstəricilərə əsasən oğlanlar arasında qızlara nisbətən 4-8 dəfə çox yayıldığı göstərilib. Dezinteqrativ pozuntunun yaranma səbəbi tam dəqiq olmasa da bəzən onun yaranmasında dərman preparatlarının və psixososial hadisənin rolunu göstərirlər. Psixososial hadisələrə isə bunlar aid edilir: ayrılıq, ölüm, ailədaxili davalar, yeni bir uşağın doğumu, məktəbə başlamaq, yaşadığı evdən köçmək və s. Tibbi səbəblərə isə: qızılca, yüksək dərəcəli qızdırma, hepatit və s aiddir. Xəstəlikdən əziyyət çəkən uşaqlar üçün müalicə zamanı terapiyalardan istifadə edilir. Davranış terapiyasının məqsədi uşaqlarda yenidən dil vərdişlərinin, özünə baxmaq bacarığının və sosial bacarıqların qazandırılmasına xidmət edir. Bəzən autizmlə səhv salınır, lakin bunu autizmlə səhv salmaq olmaz. Uşaqlığın
dezinteqrativ pozuntusundan əziyyət çəkən bir uşaq adətən iki yaşına qədər norma bir inkişafda olur və hər şey o zamana qədər qaydasında olur. Ancaq iki yaşından on yaşına qədər qazandığı bacarıqlar aşağıdakı sahələrin ən az ikisində tamamilə itirilir: Oyun bacarıqları, Dil bacarıqları (danışıq) Tualet ehtiyacını saxlaya bilmək bacarığı, Sosial bacarıqlar və özünə baxa bilmək bacarığı. Heller sindromu fərqli formada irəliləyir.Belə ki, bəzən xəstəliyin əlamətləri yavaş- yavaş özünü göstərsə də bəzən isə tez bir zamanda ortaya çıxır. Heller sindromunun inkişaf mərələləri:
32
1. 2 il içərisində nitq, insanlarla əlaqə,oyunlar formalaşır 2. 3 yaşdan 10 yaşa qədər isə oyun, nitq, davranış, matorika qabiliyyətlərinin böyük hissəsi itirilir. 3. Yaşıdları ilə oynamaq, əlaqə saxlamaq itir. 4. Nitq bacarıqları itir. 5. Nitqdən sonra motorika bacarıqlarıda itir.
Asperger tərəfindən 1944-cü ildə kəşf edilmişdir. Hans Asperger daha böyük yaşdakı uşaq və yeniyetmələrdən ibarət bir qrupda gördüyü bəzi davranış pozuntularını “Autist Psixopatiya” olaraq qeyd etmişdir. Hans Asperger bu izahını müharibə illərində və alman dilində verdiyinə görə beynəlxalq miqyasda geniş tanınmamışdır. Daha sonra aparılan araşdırmalarda Kanner və Aspergerin eyni xəstəlikləri müəyyən etdikləri ortaya çıxmışdır. Asperger sindromlu insanlar normal və yüksək intelektə malik olsalar da, lakin onların sosial qabiliyyətləri və vərdişləri zəif inkişaf etmiş olur. Onların emosional və sosial inkişafı ləngidiyindən həmçinin inteqrasiyası da gecikmiş olur. Asperger sindromu təxminən 200 yeniyetmədən birində görünə bilər. Oğlan uşaqlarında qızlara nisbətən 8 dəfə daha çox rast gəlinir. Autizmdə olan bir sıra xüsusiyyətlər Asperger sindromunda da görülməkdədir: əlaqə qurmaqda çətinlik, ictimai əlaqələrdə çətinlik, xəyal gücündə və yaradıcı oyunlarda əksiklik. Asperger sindromu olan insanlar orta və ya üstün orta zəkaya malikdirlər. Buna görə də bu sindromdan əziyyət çəkən uşaqlar normal uşaqlarla eyni məktəbdə təhsil ala bilər. Eyni zamanda düzgün dəstək və cəsarətlə doğru bir şəkildə irəliləyib, daha yüksək səviyyədə təhsillərinə davam edə bilər və iş sahibi ola bilərlər. Asperger sindromunun səbəbləri dəqiq olaraq öyrənilməmişdir, lakin Asperger sindromun beyin inkişafına təsir edən dəyişik fiziki təsirlərdən qaynaqlandığını göstərən dəlillər vardır. Asperger sindromunun xarakterik xüsusiyyətləri. Asperger sindromunun əsas üç diqqəti çəkən xüsusiyyəti vardır: 33
Duyğuların ifadəsində çətinlik
Empatiya qurmaqda çətinlik
Sözlərin məcazi mənasını anlamaqda yaranan çətinliklər Asperger sindromunun autizmlə bir çox ortaq xüsusiyyətləri vardır. Asperger sindromu olan insanlar üçün bəzi xüsusiyyətlər, ictimai əlaqələrdə bəzi çətinliklər, ümumiyyətlə qapalı və ətraflarındakı dünyaya laqeydmiş kimi görünən klassik autizmli insanlardan fərqli olaraq, Asperger sindromu olan bir çox insan ictimailəşmək üçün çox çalışırlar və insanlarla ünsiyyətə girməkdən məmnunluq duyurlar. Lakin, üz ifadələri kimi şifahi ola bilməyən siqnalları anlamaqda çətinliklərlə üzləşirlər. Belə uşaqlar ətrafdakı insanlarla münasibət qurmaqda çətinlik çəkir, sözlərin yalnızca birbaşa mənasını anlayırlar, zarafatları başa düşə bilmirlər, ünsiyyət bacarıqlarında isə jestlərdən, mikadan istifadə etmirlər. İnsanlarla göz təması qurmaqdan qaçırlar. Qarşısındakı insanı dinləmək əvəzinə öz maraq dairələrində olan mözudan danışa bilirlər. Çox zaman kolleksiya toplamağa meyilli olurlar. Texniki sahədə, riyaziyyatda xüsusi istedadlı olurlar,ümumiyyətlə uşaqların əksəriyyətində hər hansı bir xüsusi qabiliyyət, istedad olur. Yaddaşları olduqca güclüdür, belə uşaqlar hətta bir il əvvəl danışılan söhbəti olduğu kimi xatırlayıb ən xırda detallarına qədər nəql edə bilərlər. 2.2. Autizmlə bağlı dünya təcrübəsində aparılan korreksiya üsulları Autizmin intensiv öyrənilməsi müalicənin iqtisadi və effektiv metodlarının tətbiq edilməsini tələb edir. İntensiv tədqiqatlara baxmayaraq hələdə autizmin müalicəsində müvəffəqiyyət əldə olunmayıb. Bunun səbəbi xəstəliyin etiologiyasının hələ tam məlum olmaması ilə əlaqəlidir. 26 Autizmlə bağlı həyata keçirilən müalicə metodlarına aşağıdakı tendensiyalar aiddir. 1.
Autizmin bioloji təbiəti haqqında biliklərin azlığı onun psixodinamik 26.
Хельмут Ремшмидт. Аутизм-Клиничиские проявления,причины,лечение.Москва2003 34
nəzəriyyəsinin və müalicə metodlarının əhəmiyyətini itirir. 2.
ətrafdakıların münasibəti vacibdir. 3.
Autizm sindromlu uşaqların şəxsi xüsusiyyətlərinin tədqiqatı terapiya üçün vacib şərtdir. 4.
zəruridir. 5.
Müalicənin aparılmasında maxsimal erkən terapiya çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. 6.
birliyi orqanizasiyaları oynayır ki, onlar valideynlərə mənəvi dəstək olmaqla uşaqların müalicəsinə yardımçı olur. Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, autizm müalicə olunmayan xəstəlikdir. Buna görədə xəstəliyin “Autizmin müalicəsi” anlayışı birmənalı qarşılanmır. “Autizmli İnsanların Ümumdünya Təşkilatı” belə hesab edir ki, autizmi “müalicə etmək” deyil “dəyişmək” yaxud “normal vəziyyətə” gətirmək onları olduğu kimi qəbul etmək lazımdır. Autizmin müalicəsində onlarla metodlar vardır ki, onlarında hər birini tərəfdarları və əlehdarları vardır. Bir çox metodların effektiv təsirinə baxmayaraq elmi ədəbiyyatlarda onlar öz təsdiqini tapmamaışdır. Lakin elmi ədəbiyyatlarda öz təsdiqini tapan metodlar praktikada geniş tətbiq olunmur. Valideynlər isə eyni zamanda bir neçə metodları tətbiq etməklə tez nəticəyə nail olmaq istəyirlər. Autizmin müalicəsində istifadə olunan terapiya üsulları aşağıdakı kimi qruplaşdırılmışdır: 27
Davranış terapiyası. 1.
Tətbiqi davranış analizi- Applied Behavior Analysis(ABA) 2. Evdə intensiv davranış terapiyası- Home-based İntensive Behavioral Treatment. 27.
http://autism-aba.blogspot.com 35
3.
Məktəbdə intensiv davranış terapiyası- School-based İntensive Behavioral Treatment. 4.
5.
Təbbi öyrənmə paradiqması- Natural Learning Paradigm(NLP) 6.
Pozitiv davranış terapiyası- Positive Behavior Therapy 7.
Verbal davranış terapiyası- Verbal Behavior Therapy Qeyd etmək lazımdır ki, davranış terapiyalarının müxtəlifliyi müxtəlif təhsil metodlarına əsəslanır. Məsələn: evdə davranış terapiyası özündə təbbi öyrətmə paradiqması metodunu əks etdirir. O, kommunikasiya vərdişlərinin və tez reaksiya vermək qabiliyyətini korreksiya edir. Uşağın “aparıcı rol”oynadığı terapiyalar. 1.
Qrinşpana modeli- Greenspan “floor-time”(DİR) 2.
Son-Rise proqramı- Options İnstitute/ Son-Rise proqram 3.
Qarşılıqlı münasibətin inkişafı- Relationship Development İnterventions 4.
“Danışmağın öyrənilməsi” proqramı- Learning to speak program Bio-tibbi terapiyalar: Kazein və Gluten dietası, “Qidalı maddələrin çatışmazlığı” dietası, Katagenik dieta, Venadaxili imunoqlobin müalicəsi, Vitamin B6 dəstəyi, Magnezium dəstəyi, Ağır metalların təmizlənməsi və.s. Ağır metalların təmizlənməsi terapiyasından başqa terapiyaların əks göstəriciləri yoxdur.
Assised Therapy (DAT), Sensor inteqrasiya, Vizual terapiya, Musiqi terapiyası, Art terapiya, Heyvanlarla terapiya, Əmək terapiyası və.s Davranış terapiyaları içərisində ən geniş istifadə olunan terapiya üsulu ABA (Applied Behavioral Analysis -Tətbiqi Davranış Analizi) terapiyadır.
Bu proqram vasitəsi ilə autizmdən əziyyət çəkən uşağın yüksək səviyyədə sərbəstliyinə və cəmiyyətdə inteqrasiyasına nail olmaq mümkündür. Bu proqramda valideynlərin dəstəyi mütləqdir. 36
Proqram həftədə 40 saat olmaqla həyata keçirilir. Valideynlər bu sistemə həm psixoloji, həm də fiziki hazır olmalıdır. TEACCH 1970-ci ildə Eric Schopler tərəfindən ABŞ-ın Şimali Karolina əyalətində inkişaf etdirilmişdir. Bu proqram autizmi fərqli bir düşüncə tərzi olaraq şərh edir. Bu proqrama görə insanlarda iki dəyişik mədəniyyət vardır. Yeni bir mədəniyyətlə tanış olan şəxs köhnə mədəniyyətinə görə düşünüb qiymətləndirmə edərsə yeni mədəniyyəti anlamaz və onun kənarında qalar. Bu iki mədəniyyət arasındakı əlaqəni valideynlər və müəllimlər yaradır. 28
TEACCH proqramının əsas məqsədi autizmli uşaqların mədəniyyətinə yəni düşüncə və həyat tərzinə hörmət göstərərək onlara olduqları yerdə təhsil təqdim etmək və bu uşaqların mümkün olduğu qədər müstəqil ola bilməsi üçün çalışmaqdır. Bu proqramda əsasən 3 istiqamətdə çalışırlar: 1.
Uşaq-uşağı anlamaq, fərdi öyrənmə proqramını ortaya çıxarmaq, fərdi təhsil proqramını hazırlamaq. 2.
tövsiyyələr və kömək təklifləri etmək. 3.
Məktəb-məktəbə məlumat vermək, məktəbə tövsiyyələr vermək. Proqrama görə aparılan testlərlə əvvəlcə uşaqların zəif və qüvvətli tərəfləri, maraq dairələri müəyyənləşdirilir. Uşağın ailəsindən, müəllimindən məlumatlar alınır, müşahidə edilir və reaksiyalar qiymətləndirilir. Edilən müşahidələr aşağıdakılardan ibarətdir: uşaq nəyi edir, nəyi edə bilmir, nəyi etməyə meyillidir, fiziki köməyə ehtiyac duyurmu, jestlərlə, sözlərə yoxsa göstərərək kömək istəyir, maraq dairələri hansılardır, davranışları necədir və.s. Burada əsas məqsəd uşaqları asılılıqdan qurtarmaq, mümkün qədər müstəqil bir yetişkin olaraq formalaşdırmaqdır. Müşahidələrə əsasən zaman və məkan müəyyən edilir.
Zamanın müəyyənləşdirilməsi. Burada xüsusi otaq seçilir, fərdi iş və oyun üçün yer ayrılır. Stol pəncərədən çölü görə bilməyəcək yerə qoyulmalı,divarlar boş olmalıdır. 28. Dr.Selvi Bozzancı Persson.Otizm El Rehberi(TEACCH proqramı),Yuva Kids Yayınları,s168 37
Günlük sxem həyata keçirilir. Bu sxemdə ne ediləcəyi, nə zaman ediləcəyi müəyyənləşdirilir. Bu sxemə uşaqların nə xoşladığı, etməyə meyilli olduğu davranışlar qeyd olunur.
ərzində ediləcəyi və nə zaman bitiriləcəyi daxildir. Glutein və kazein dietası. Glutein taxıllarda, kazein isə süddə olan proteinlərdir. Autizmli uşaqların bağırsaqları həddidən artıq keçirici olduğundan bu maddələr həzm olunmur. Keçirici bağırsaq qida allergiyaları, soya, qlutein və kazeinə qarşı həssaslığın yaranmasında önəmli rol oynayır. Beləliklə, qlutein və kazein keçirici bağırsaqdan keçerək qan dövranına qatılır və beyinə çatır. Buda beyində sinir oyanıqlığının yaranmasına səbəb olur. 29
uşaqlarda tətbiq olunmaqdadır. Bu dietada buğda unu əvəzinə düyü unu, süd məhsullarına alternativ olaraq soya südü istifadə olunur. Bəzi valideynlər və həkimlərin müşahidələrinə görə bu dietaya riayət edən uşaqların bəzilərində hiperaktivlikdə azalma, qavrayış və göz kontaktında artım, həzm və immunitet sistemində problemlərin azalmasını görmək mümkündür. Lakin bu dieta ciddi zülal, vitamin və mineral çatışmazlıqlarına yol açdığı unudulmamalıdır. Bu səbəbdəndə ilk öncə uşaqlarda glutein-kazein tolerantlığının olub-olmaması araşdırılmalıdır.
olduğundan onlarda bir çox vitamin və mineral çatışmazlığı güman edilir. Bu vitamin və minerallar arasında ən əhəmiyyətlisi vitamin B6 və maqnezium mineralıdır. B6 vitamin əksikliyi uşaqlarda mərkəzi sinir sisteminin işinin ləngiməsinə səbəb olur. Maqnezium isə sümüklərin, sinir və əzələ hüceyrələrinin inkşafına təsir edən bədəndəki fermentlərin işini artıran bir maddədir. Autizmlə bağlı aparılan 18 tədqiqatda 30 B6 vitaminin xüsusilə maqneziyum ilə istifadəsi xəstələri ən az 50%-ində müsbət təsir göstərmişdir. Bu uşaqlarda həmçinin C vitamini əksikliyi müşahidə olunur. Vitamin C orqanizmdə artıq 29. Prf.Dr.Ahmet Aydın,Uz.Dr.Cem Kınacı.Otizme Çözm Var.Hayykitab 2015. S271 s76 30. Otizmde beslenme ve vitaminler.http//www.otizmdunyasi.com// 38
miqdarda olan civə, qurğuşun, arsen və bəzi metalların atılmasına kömək edir. Autizmli uşaqlar gün ərzində 25-100 mg C vitamini verilməsi tövsiyye edilir. C vitaminin 46% xəstələrdə faydalı, 52% xəstələrdə təsirsiz, 2% xəstələrdə isə zərərli olduğu ifadə edilmişdir.
otağında xəstəyə 100% saf oksigen verməklə tətbiq olunan bir müalicə üsuludur. Bu müalicədə məqsəd tənəffüs yolu ilə ağciyərlərə ötürülən oksigen vasitəsi ilə bütün bədən hüceyrələrinin vəzifələrini icra edə biləcək vəziyyətə gətirməkdir. Bu müalicə üsulu bütün dünyada beyin yarımkürələrinin və yanıqların müalicəsində geniş istifadə olunur. Autizm sahəsində istifadə son illər geniş yayılmışdır, lakin onun təsiri ilə bağlı təcrübi araşdırmalar yoxdur. Delfinlərlə müalicə( DAT-Dolphin Asissted Therapy). ABŞ, İsrail, Rusiya və Meksika başda olmaqla Türkiyədədə geniş istifadə olunan terapiya üsuludur. Delfinlərlə müalicənin autizmli uşaqlar üzərində müsbət təsirləri olduğu istiqamətində müxtəlif araşdırmalar aparılmışdır. Bu məqsədlə açılan müalicə mərkəzlərinin sayı olduqca artmaqdadır. Delfinlər təbii ultrasəs “şüalandırıcısıdır”. Ultrasəs dalğalarının təsiri ilə hüceyrə mayesinin səthində yaranan xüsusi zonalarda diametri təxminən 100 mikron olan mikroqabarcıqlar yaranır. Hər bir qabarcıq mikrosaniyə ərzində mövcud olur. Onların partlaması nəticəsində ayrılan yüksək enerji konsentrasiyasının hesabına mikromolekulların depolimerizasiya yaxşılaşır, buda öz növbesində hüceyrəarası maddələr mübadiləsini tənzimləyir, mayenin sirkulyasiyasını yaxşılaşdırır. Musiqi və rəqs terapiyası. Musiqi terapiyası sayəsində duyğusal əlaqələrin qurulması, davranış problemlərinin azaldıması, müvəffəqiyyət duyğusunun yaradılmasına nail olunur.
qaydada iş aparması ilə yanaşı valideynlərlə də psixoloji işin aparılması nəzərdə tutulur. Tətbiq olunan üsulun köməyi ilə uşaq qapalı vəziyyətdən çıxarılır.
göstərir. Aromaterapiya və musiqi terapiyası ilə gücləndirildikdə isə daha böyük 39
imkanlar tətbiq edir. Qumla məşğələlər, xüsusi seçilmiş musiqi parçalarının eləcə də təbiət səslərinin sədası altında daha effektli təsir edir. Emosianal vəziyyəti tənzimləyir. Holding terapiya. 1938-ci ildə həkim M.Welch tərəfindən yaradılmış sadə psixoterapevtik texnikadır. Bu terapiya autizm xəstəliyindən əziyyət çəkən uşaqları olan ailələrə psixoloji kömək forması kimi tətbiq olunur. Holding üsulu 3 hissədən ibarətdir: konfrontasiya, müqavimət və icazə üsulu.
2.3. Autizmə məruz qalmış uşaqların ailələrinin keçirtdiyi sosial-psixoloji mərhələlər və maarifləndirmə işləri. Ailə insan növünün davamlılığını təmin edən, ilk ictimailəşdirmə müddətini meydana gətirən, qarşılıqlı əlaqələri müəyyən qaydalarla bağlayan, cəmiyyətin mədəniyyətini nəsildən-nəsilə ötürən, bioloji, sosial, psixolji, iqtisadi, hüquqi və.s istiqamətləri olan ictimai bir qrumdur. Ailə həmdud bir böyüklüyə sahibdir və sosial varlıqların ən kiçiyidir. Ailənin bir çox funksiyaları mövcutdur: bioloji, iqtisadi, psixolji, status təmin etmək, təlim funksiyası, sosial funksiya və s. Uşaqların ailəyə gəlişi isə ailənin həyatında ən əhəmiyyətli keçid dövrlərindən biridir. Ailə üçün bir uşaq dünyaya gətirmək qərarı ilə başlayan müddət doğumla birlikdə ailədə rolların yenidən təşkil edilməsini, yeni şablonların yaradılmasını və daha bir çox sahədə meydana gələcək dəyişikliklərə uyğunlaşmağı tələb edir. Uşağın mənliyi ailədə formalaşır və ilk davranışlar ailədə qazanılır. Valideynlər uşaqların həyatında ən güclü təsirə malik insanlardır. Uşaqlar doğulduqları ilk gündən bir çox bacarıqları anaları, ataları və digər ailə üzvlərindən öyrənirlər. Uşaqları sağlam dünyaya gələn valideynlərin cəmiyyətdəki ana-ata rolunu mənimsəyərək uşaq böyütmələri daha məqsədəuyğundur. Lakin övladlarının problemli olaraq dünyaya gəlməsi, uşaqlardakı qalıcı sağlamlıq problemləri, ana- ata rollarında dəyişikliklər yaratmaqdadır. Bu zaman valideynlərin şəxsi həyatlarında, sosial münasibətlərində, arzularında, planlarında, iş həyatlarında, ailə funksiyalarında dəyişikliklər müşahidə olunur. Bir ailə üçün ən çətin və ən stressli 40
anlardan biri övladlarının autizm xəstəliyinə sahib olduqlarını öyrəndikləri ilk andır. Problemli bir uşağa sahib olduğunu öyrənən ailələrdə fərqli emosianal reaksiyalar müşahidə olunur. Bu ailələrin göstərdikləri emosianal reaksiyaları araşdıran müxtəlif modellər qarşıya qoyulmuşdur. Mərhələ modeli. Ailənin müxtəlif mərhələlərdən keçərək qəbul və uyğunlaşma mərhələsinə gəldiyini fərz edən modeldir. Bu mərhələ şokla başlayıb qəbul etmə mərhələsinə qədər uzanan emosional bir müddəti özündə ehtiva edir. Şok mərhələsi. Övladlarının problemli olduğunu öyrənən ailələrdə müşahidə edilən reaksiyalardan ilkidir. Ümumiyyətlə bu vəziyyət ağlamaq, reaksiyasız qalmaq, çarəsiz qalmaq şəklində özünü göstərir.
istəmirlər. Bəzi valideynlər bu problemi inkar etmək, uşaqda sadəcə müəyyən çatışmazlıq olduğunu fikirləşərək olan reallıqdan qaçmağa çalışırlar. Valideynlərin əksəriyyəti isə diaqnozun səhv qoyulmuş ola biləcəyini düşünərək reallığı inkar edirlər. Bəzi valideynlər isə ümumiyyətlə uşaqları inkar edirlər. Övladlarının gələcəkdə nə edə biləcəyinə istiqamətlənmiş narahatlıqlar, qəbul edilməsi lazım olan məsuliyyətlər, “uşağın halı necə oldacaq” sualına verilən qeyri-kafi cavablar ailənin bu vəziyyəti rədd etməsinə səbəb olan göstəricilərdir. Qəzəb və depressiya. Bir çox ailələr diaqnozu qoyan və uşağı müalicə edə bilməyən mütəxəssislərə qəzəblənirlər. Lakin qəzəbin əsas hədəfi uşağın özüdür. Valideynlərin uşağa istiqamətlənmiş “niyə sən də hər kəs kimi normal bir uşaq olaraq doğulmadın” kimi açıq ifadə edə bilmədiyi gizli düşüncələri vardır. Bəzi ailələr isə belə bir uşağa sahib olduqları üçün özlərinə və bir-birlərinə həddindən artıq qəzəbli olurlar. Bu qəzəbin ən fundamental səbəbi fərdin özünün və ya yoldaşının normal uşaq dünyaya gətirəcək qədər yetərli olmadığını düşünməsidir. Qəzəb çox güclü mənfi təsirə malikdir və çox vaxt valideynlərin problemin fərqinə varıb onun vaxtında qəbul etməməsinə səbəb ola bilər.Qəzəb hissi zamanla depressiyay çevrilə bilir. Depressiya qəzəbin daxilə yönəlmiş halıdır. Ailənin autizmə düçar bir uşağa sahib olduğu üçün yaşadığı depressiya demək olar ki qaçılmaz bir haldır və bəzi ailələrdə bu depressiya ömür boyu davam etməkdədir. 41
Valideynlər övladlarının inkişafı üçün çox çalışırlar, lakin övladlarındahər hansı bir dəyişikliklər görmədikdə bütün ümidlərini itirirlər. Bu hal onlarda depressiya ilə nəticələnə bilər. Günahkarılq hissi. Günahkarlıq hissi valideynlərin öhdəsindən gəlməli olduqları ən çətin mərhələlərdən biridir. Bu duyğunu ən çox analar yaşayırlar. Günah hissi bir neçə formada təzahür edə bilər: bəzi valideynlər uşaqların autizm olmalarına özlərinin səbəb olduqlarını, yaxud keçmişdə işlətdikləri hər hansı bir günahlarına görə cəzalandırıldıqlarına inana bilərlər. Bir çox hallarda isə valideynlər bir-birlərini günahlandırırlar. Valideynlər bu müddətdə bir-birlərini günahlandırmaları, günahı digərində və onun ailəsində axtarışları və mühakimə etmələri problemin həllini daha da çətinləşdirir. Utanc hissi. Autizmli uşaqların cəmiyyət tərəfindən birmənalı qarşılanmamasından qaynaqlanan bir hissdir. Hər bir valideyn uşaqlarının müvəffəqiyyətli olmasını arzulayar və bundan son dərəcə qürür duyurlar. Lakin belə uşaqların valideynləri uşaqlarına qarşı cəmiyyətdəki digər fərdlərin hiss etdikləri ,uşağa qarşı yazığı gəlmək və yaxud uşağı qəbul etməmək kimi mənfi duyğu və düşüncələrlə qarşı-qarşıya qalırlar. Bir çox hallarda valideynlərin övladlarına qarşı hiss etdiyi utanc hissi onları evdən çıxmamağa belə təhrik edəcək qədər böyük ola bilər.
çatmaq kimi davranışların müşahidə edildiyi bu dövr ailənin xəstəliyi qəbul etmək müddətinə doğru irəlilədiklərinin göstərən mərhələdir.
valideynlərdə əvvəlki mənfi hisslər heç vaxt tam olaraq aradan götürülə bilmir. Onlar övladlarındakı bu problemi heç vaxt qəbul etmirlər. Əvvəlki mərhələləri müvəffəqiyyətlə keçmiş valideynlər isə artıq yüksək qayğı hissinə baxmayaraq həyat tərzlərini və dəyər sistemlətini yenidən nəzərdən keçirməyə başlayırlar. Valideynlərdə uşaqların problemlərini açıq müzakirə etmək, problemlə bağlı məlumatlar toplamaq, müdaxilə müddətinə qoşulmaq, övladları ilə birlikdə cəmiyyət içərisində daha çox zaman keçirtmək kimi davranışlar müşahidə edilir. 42
Valideynlər artıq bu xəstəliyin yaranmasına heç kəsin günahkar olmadığını, xəstəliyin valideynlərin davranışlarına görə ortaya çıxan bir pozuntu olmadığını qəbul edirlər. Autizmli uşaqların valideynləri yaşadıqları çətinliklər qarşısında təbii olaraq müxtəlif reaksiyalar verirlər. Bu reaksiyalar valideynlərin şəxsi xüsusiyyətləri, mövcud vəziyyəti dərk etmək tərzləri və öz aralarındakı şəxsi münasibətlərin keyfiyyətindən asılı olaraq dəyişir. Bu uşaqlara mütəmadi baxım, ehtiyaclarının qarşılanması və gələcəyinin zəmanət altına alınacaq olması ailədə narahatlığın yaranması və bu vəziyyətə adaptasiya olmaqlarında çətinliklər törədir. Autizmli uşağa sahib olmaq ailəyə bəzi məsuliyyətlərlə birlikdə bir sıra problemlər gətirir. Ailənin yaşadığı problemlər aşağıdakı şəkildə sıralana bilər: İqtisadi problemlər. Ailələr uşaqların müalicə, xüsusi təhsil, baxım və.s kimi xərclərini qarşılamaqda çətinliklərlə qarşılaşırlar. Azərbaycanda bu xəstəlikdən əziyyət çəkən şəxslərin əksəriyyətinin ailəsi az təminatlı olduğundan ciddi problemlərlə üzləşirlər. Sağlamlıq problemləri. Yaşanılan bu stressə görə ailə üzvlərində bəzi sağlamlıq problemləridə ortaya çıxa bilər. Artan əzələ gərginliyi, qan təzyiqinin yüksək olması, iştahdakı ani dəyişikliklər, sinir sistemində pozuntular, xroniki mədə ağrıları, baş ağrıları, yuxusuzluq kimi fiziki problemlər, bir işə diqqəti cəmləyə bilməmək, dalğınlıq, unutqanlıq, həddindən artıq xəyal görmək kimi zehni problemlər, qəzəb, səbəbsiz ağlamaq, qorxular, geri çəkilmək, təcavüzkarlıq, depressiya kimi emosianal və psixoloji pozuntular yaşana bilməkdədir.
uşaqların autizmli bacı və qardaşlarından utanması, qəzalardan qorxmaq və ailənin sosial hərəkətliliyinin azalması qarşılaşan çətinliklər arasındadır. Həddindən artıq qorumaq, digər ailə üzvlərinə zaman ayırmamaq, uşağı günahlandırmaq, uşağa qarşı məsul olduğuna inanaraq günahkarlıq hissi keçrmək kimi psixoloji problemlər ailə daxili gərginlik və qarşıdurmanı artıra bilər. Beləliklə , ailə daxili əlaqələrin təşkil edilməsimdə çətinliklər yaşanır. Bu vəziyyət bəzən evliliklərdə ciddi problemlər və cütlərin boşanması ilə nəticələnə bilər 43
III FƏSİL. AZƏRBAYCANDA AUTİZM PROBLEMİ 3.1. Azərbaycanda autizm səviyyəsi XXI əsrin qlobal problemi hesab olunan autizm xəstəliyi Azərbaycandada öz aktuallığı ilə diqqət mərkəzindədir. Aparılmış tədqiqatlara əsasən dünya əhalisinin 1%-i yəni yetmiş milyon əhali autizm xəstəliyinin qurbanıdır. Qeyri-rəsmi statistikaya əsasən Azərbaycanda təxminən dörd minə yaxın autizm sindromundan əziyyət çəkən uşaqlar qeydiyyata alınmışdır. Dəqiq rəqəmlərin olmaması ailələrin bu xəstəliyi gizlətmələri, onların bu xəstəliklə bağlı məlumatlarının olmamasıdır. Digər məqam isə onların müxtəlif adlarla qeydiyyata düşmələri, kömək üçün yanlış yerlərə müraciət etmələri və xəstəliyin başqa xəstəliklər adı altında qeydiyyata alınmasıdır. Azərbaycan autizm sindromlu uşaqların artımına görə 2014-cü ildə dünya ölkələri sırasında 3-cü yeri tutmuşdur. Hesablamalara görə uşaqlarda aşkar edilən autizm xəstəliyi QİÇS, şəkərli diabed və xərçəng xəstəliklərinin ümumi sayından çoxdur. 31 Əvvəlki illərlə müqayisədə son illər autizm problemi Azərbaycanda daha çox tanınır. Lakin Azərbaycanda xəstəlik sadəcə olaraq tanınır. Bu barədə qanun layihəsi və həmin uşaqlar üçün reabilitasiya mərkəzləri yoxdur. Qanunda xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların sırasında autizmli uşaqlar yoxdur. Autizm xəstəliyindən əziyyət çəkən uşaqların digər problemlərindən biri də onlar üçün xüsusi məktəblərin olmamasıdır. Bu uşaqlar daun və digər sindromlu uşaqlarla birlikdə onların təhsil proqramlarına uyğun şəkildə təhsil alırlar. Lakin onlar üçün xüsusi təhsil proqramı hazırlanmalıdır. Autizm yüksək davranış pozuntusu olduğuna görə ənənəvi tədris aparılan məktəblərdə təhsil ala bilməz. Azərbaycanda autizmli uşaqlar və onların ailələrinin əsas problemlərinin biri də bu xəstəlikdən əziyyət çəkənlərə təlim keçəcək peşakar kadrların az olmasıdır. Azərbaycanda autizmin maarifləndirilməsi ilə bağlı bir çox tədbirlər planı həyata keçirilməkdədir. 32 2010-cu ildə ABŞ-da başladılan və indiyədək 6 qitə 136 ölkə və 31. Azərbaycan Respublikası“Autizm”Defektoloji və Psixoloji Yardım Mərkəzi İctimai Birliyi. http//www.autizm.az
44
keçirilməkdədir. 32 2010-cu ildə ABŞ-da başladılan və indiyədək 6 qitə 136 ölkə və 600 şəhərdə icra edilən “Mavi İşıqlarla İşıqlandır” layihəsinə 2012-ci ildə Azərbaycan dövlətin ən üst səviyyədə dəstəyi ilə qoşulmuşdur. 2 Aprel Dünya Autizm Məlumatlandırma Günü BMT-nin 18 dekabr 2007-ci il 62,139 qərarı ilə Qatar dövlətinin təklifi əsasında təsis olunmuşdur. 2012-ci ildə Heydər Əliyev Fondunun və UNİCEF-in dəstəyi ilə Bakı aprelin 2- sində Beynəlxalq miqyasda qeyd olunan “Mavi İşıqla İşıqlandır” aksiyasını həyata keçirmək üçün dünyanın digər şəhərlərinə qoşulmuş və Milli parkdakı binalardan biri Bakı Biznes Mərkəzi mavi işıqla işıqlandırılmışdır. 2013-cü ildə isə Heydər Əliyev Fondu UNİCEF və Autizm Defoktoloji və Psixoloji Yardım Mərkəzi İctimai Birliyinin birgə layihəsi əsasında Baki Four Seasons oteli mavi işıqlandırıldı. Artıq bir neçə ildir ki, həyata keçirilən “Mavi İşıqla İşıqlandır” layihəsi getdikcə yayılmaqda olan autizm xəstəliyi haqqında insanların məlumatlarını artırmaqa yönəldilmiş nadir qlobal təşəbbüsdür. Həmin gün Yer kürəsinin müxtəlif ölkələri öz dəstəklərini göstərmək üçün şəhərlərinin ən nəzərə çarpan binalarının birini mavi işıqla işıqlandırılır. 3.2. Azərbaycanda autizm xəstəliyinin müayinə və müalicə profilli müəsissələri Azərbaycanda autizmin kooreksiyası ilə bağlı bir sıra özəl müəsissələr fəaliyyət göstərir. Mərkəzlərin əsas məqsədi autizm və cəmiyyət, cəmiyyətin bu uşaqlara münasibəti, autizm sindromlu uşaqları olan valideynləri xüsusi treninqlərə cəlb edərək valideynlərin öz uşaqlarına yanaşma tərzinin dəyişdirilməsi sayəsində maarifləndirmə, autizmli uşaqlara xüsusi iştirakçılar tərəfindən defektoloji, psixoloji məşğələrlə yardım etmək, ölkəmizin bütün regionlarında geniş autizm maarifləndirmə layihələri həyata keçirtmək, autizmlə bağlı müsbət beynəlxalq təcrübələrin öyrənilməsi və ölkəmizə tətbiqindən ibarətdir. Bu müəsissələrdə bir çox layihə və tədbirlər planı həyata keçirilir: “Autizm stiqma” layihəsi, “Autizm maarifləndirmə”, “Regionlarda Autizm Maarifləndirmə” 32.
Əlil Təşkilatlar İttifaqı,Autizm Günü Layihəsi.http://www.udpo.az 45
“Autizmlə mübarizə - imkansız ailələrə dəstək” layihəsi, “Autizmli ailələrə dəstək - valideyn treningləri”, “Fevral-Mart- Aprel Autizm Ayları” layihəsi və.s
Azərbaycanda fəaliyyət göstərən müəsissələr və ictimai birliklər: 1. Memoria Center. Uşaq Reabilitasiya Mərkəzi 2. Peşakar Psixologiya Mərkəzi 3. Mədinə Tibb Mərkəzi 4. Müasir Psixologiya Mərkəzi 5. Sosial Xidmətlər Təşəbbüsü İctimai Birliyi 6. “Autist Uşaqların Reabilitasiyasına Kömək” İctimai Birliyi 7. Müşfiq Adına Əlil Uşaqlara Yardım İctimai Birliyi 8. Sumqayıt Uşaq İnkişaf Mərkəzi 9. Azərbaycana Birgə Yardım - UAFA 10. “Oriqami” Uşaq Reabilitasiya Mərkəzi 11. Loqos Psixoloji və Nitq İnkişaf Mərkəzi 12. “Autizm” Defektoloji və Psixoloji Yardım Mərkəzi İctimai Birliyi 13. Narinc Uşaq Psixologiya Mərkəzi Bu mərkəzlərin autizmin müalicəsi ilə bağlı müxtəlif terapiya üsullarından istifadə olunur; ABA (Applied Behavioral Analysis) terapiya, PECS (Picture Exchange Communication System) , Qum terapiyası, Musiqi və rəqs terapiyası, Qrup terapiyası və.s Bu korreksiya üsulları autizm xəstəliyindən əziyyət çəkən uşaqların müxtəlif sahələrdə inkşafına müsbət təsirlərini göstərir. Eyni zamanda mərkəzlərdə valideynlərlə bir sıra maarifləndirmə işləri aparılır. Burada məqsdə valideynlərin autizm xəstəliyinə düçar olmuş övladları ilə nece davranacaqlarını, onlarla necə münasibət quracaqları haqqında məlumatlar verməkdir. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən belə mərkəzlərin cəmiyyətdə autizm xəstəliyinin tanınmasında müsbət təsirləri vardır. Müxtəlif təhsil ocaqlarında, məktəblərdə, universitetlərdə aparılan maarifləndirmə işləri cəmiyyətin autizmə düçar olmuş uşaqlarla münasibətini nisbətən dəyişmişdir. Bu mərkəzlərini sayının artırılması və maarifləndirmə işlərinin genişləndirilməsi vacib hesab olunur.
46
3.3. Autizmlə bağlı aparılan kooreksiya üsullarının Azərbaycan nümunələri. Azərbaycanda autizmin korreksiyası ilə bağlı bir çox üsullarından istifadə olunur: ABA (Applied Behavioral Analysis) terapiya, PECS(Picture Exchange Communication System) , Qum terapiyası, Musiqi və rəqs terapiyası, Qrup terapiyası və.s ABA(Applied Behavioral Analysis) terapiya. İntensiv strukturlaşdırıcı metoddur. Uşağın maraqlarından istifadə etməklə, uşağın etdiyi hər yeni uğura görə mükafatlandırma ilə səhvləri aradan qaldırmaqla təkrarlandırıcı metoddur. Uşaq bu proqram vasitəsi ilə davranışları təkrarlamır, əksinə müxtəlif situasiyalarda müvafiq davranış göstərməyi anlayır. Terapiyanın əsas məqsədi 9 vacib sferada inkişafa nail olmaqdır: imitasiya, qəbuletmə, əllərin incə və böyük motorikası, əllərin və gözlərin iradi koordinasiyası, elementar fəaliyyətlərin qavranılması, nitq, özünəqulluq və sosial münasibətlər. Bu terapiyanın əsası bir elmi araşdırmaya söykənir. Dr.İvar Lovaas və həmkarları 1987-ci ildə 19 autist uşaqlarla həftədə 40 saat olmaqla həm ev həm də məktəb mühitində davranış terapiyası tətbiq etmişlər. Digər bir qrupda isə 21 uşaq olmaqla həftədə 10 saat müalicəyə vaxt ayırırlar. Hər iki qrupdakı uşaqların stereotip bacarıqları, niqi, inkişaf səviyyəsi və oyun bacarıqları eyni səviyyədədir. Alınan nəticələrə əsasən birinci qrupdaki 19 uşaqdan 9-u(47%) normal məktəblərə gedirlər və İQ səviyyələrində irəliləyiş müşahidə olunur (İQ= 94-120). 8 uşaq(42%) birinci sinfi bitirir, nitqdə ləngimə və orta dərəcədə İQ səviyyəsinə malik əqli geri uşaqlarla olan qrupda yer alır. Digər iki uşaqda isə inkişaf müşahidə olunmur. İkinci kontrol qrupda isə yalnız bir uşaq ibtidai məktəbi bitirir və normal İQ səviyyəsi göstərir. 33
Hər iki qrupda yer alan və müalicə nəticəsində normal funksiya göstərən uşaqlar 13 yaşlarında təkrar müşahidələr zamanı qazandıqları dəyərləri qoruduqları müşahidə edilmişdir. ABA geniş bir terapiya üsuludur. Lakin ən bilinən müalicə yuxarıda qeyd edilən Lovaas metodudur. 33. Tohum Otizim Vakfı. Otizmde Eğitim, Terapi ve Tedavi Yöntemleri 2003, Otizimle ilgili araşdırmalar.
47
ABA terapiya özündə müxtəlif metodları cəmləşdirir: Fərdi bloklarla təlim. Bu metodun əsasını praktika nəticəsində uşaqlarda vərdişlərin formalaşdırılması təşkil edir. Bu terapiyanın strukturu individual metodlardan və intensiv təlimdən ibarətdir. Bu metodun köməyi ilə çoxsaylı təkrarlarla müəyyən bacarıqlarformalaşdırılır.Təkrarlar uzunmüddətli yaddaşın möhkəmləndirilməsinə kömək edir. Xüsusi davranış formaları (göz kontaktı, diqqət, əlləri yumaq və.s) təlimatçı tərəfindən təlimatlandırılır və hər birinə fərdi yanaşılır. Uşaqlarda müsbət davranışlar müşahidə olunduqda onları mükafatlandırmaq tələb olunur. Təsadüfi təlim. Bu metoddan istifadə qazanılmış bacarıqların artırılmasına kömək edir. Bu təlimdən istifadə edərək təlimatçılar təbii imkanlar hesabına uşaqlarda nitqi formalaşdırmağa çalışırlar.
bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi. Bu terapiyada əsasən mükafatlandırma və cəzalandırma mexanizmlərindən istifadə etməklə uşaqlarda müəyyən davranışları artırmaq, arzuolunmaz davranışları isə azaltmağa çalışırlar. Autist fərdlərdə artırılması hədəflənən davranışlara nümunə olaraq təqlid bacarıqları, oyun bacarıqları, ictimai və ünsiyyət bacarıqları, özünəqulluq və.s, azaldılması hədəflənən davranışlar isə aqressiv və sterotipik davranışlar aiddir. Bu davranışlar sistemli müşahidələr nəticəsində müəyyən olunur və qeydə alınır. Daha sonra xüsusi hazırlanmış texnikalar vasitəsi ilə korreksiya edilir. Tətbiqi davranış analizi autizmə tətbiq olunan digər üsullarla müqayisədə müvəffəqiyyətini təcrübi araşdırmalarda sübut etmişdir. Aparılmış tədqiqatlarda uşaqların 90%-ində əqli və sosial inkişaf sferalarında yüksək irəliləyişlər müəyyən olunub. PECS(Picture Exchange Communication System) terapiya üsulu. Bu üsul Amerikalı psixoloq Andy Bondy və Lori Frost tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Autizmli uşaqlarla aparılan korreksiya üsullarından biridir, uşağın ətraf mühitlə olan ünsiyyətini və əlaqəsini artırmağa istiqamətlənmiş sistemli bir üsuldur. 48
Burada məqsəd danışmayan və məhdud söz ehtiyacı olan uşaqlarda ünsiyyətin inkişafı və istəklərini şəkillər vasitəsi ilə istifadə etməklə bacarıqların artırılmasıdır. Terapiya üsulunun əsas məqsədlərindən biridə müəyyən zaman içərisində uşaqlarda şəkillərlə ünsiyyəti sözlərlə əvəz etməkdir. 34
Aparılan araşdırmalar PECS üsulu ilə təhsil alan autist uşaqların ünsiyyətə başladığını, istəklərini ifadə etdiklərini və şifahi bacarıqların artdığını müəyyənləşdırmişdi. PECS terapiyaya uşağın çox sevdiyi və sevmədiyi yemək, oyun və tədbirlərin siyahısı hazırlanaraq başlanılır. Daha sonra bu siyahıda qeyd olunanlara uyğun olaraq şəkilli kartlar hazırlanır. Metodu mütləq ailə üzvləridə tətbiq etməlidir. PECS üsulu 6 mərhələdən ibarətdir və hər mərhələdə fərqli öyrənmə üsulları həyata keçirilir. 1.
uşaqların şəkilli kartları pedaqoqa uzadaraq, pedaqoqda olan hər hansı bir əşyanı almaqdır. Bu mərhələdə diqqət yetirilməsi lazım olan ən əhəmiyyətli xüsusiyyət uşaqların şifahi ifadələrlə yönləndirilməsidi. 2.
Təbiiliyin və davamlılığın təmin edilməsi. Burada uşaq şəkilli kartları özü seçir və ünsiyyət ortağına verir. Bu mərhələdə diqqət uşağın tək pedaqoqla və məhdud mühitlərdə çalışmamasına yetirilməlidir. 3.
Rəsmləri ayır etmək. Birdən çox şəkilli kartlar arasında seçim etməyi öyrətməkdir. 4.
5.
Nə istəyirsən? sualına cavab. İstək bildirməyi öyrətmək. 6.
Obyekt və fəaliyətlərlə əlaqəli fikir bildirməyi öyrətmək. Uşaqlar nə istəyirsən, nə görürsən, nə eşidirsən, burda nə var və.s kimi sualları cavablandırı və öz fikirlərini bildiri. Amerika Birləşmiş Ştatlarının Autizm Layihəsinin tədqiqqtlarına əsasən PECS sistemi ilə bir ildən çox təhsil görən uşaqların 76%-ində ünsiyyət bacarıqlarının Inkişafı müşahidə olunub. 34.
PECS sistemi.(türkce) htpp://www.otizm-autism.tr
49
Musiqi və rəqs terapiyası. Musiqi terapiyası sayəsində duyğusal əlaqələrin qurulması, davranış problemlərinin azaldıması, müvəffəqiyyət duyğusunun yaradılmasına nail olunur.
Aromaterapiya və musiqi terapiyası ilə gücləndirildikdə isə daha böyük imkanlar tətbiq edir. Qumla məşğələlər, xüsusi seçilmiş musiqi parçalarının eləcə də təbiət səslərinin sədası altında daha effektli təsir edir. Emosianal vəziyyəti tənzimləyir. Qrup terapiyası. Qrup terapiyası Kitahara metodikasına əsaslanaraq Tokio şəhərində xüsusi məktəbdə tətbiq olunmuş sonra isə Boston məktəbində hansı ki, autik uşaqların normal uşaqlarla birlikdə təhsil aldığı məktəbdə tətbiq olunmuşdur. Əsas prinsip: uşaqda “həyat ritminin” qrup prosesləri əsasında formalaşması. Əsas məqsəd: uşaqlarda emosional sferanı stabilləşdirmək, fiziki inkşafın və uşaqların özünəxidmət vərdişlərini intellektual inkişafını qrup normaları çərçivəsində təmin etməkdir.
|