XƏZƏr universiteti humanitar və sosial elmlər faküLTƏSİ
p11 Naməlum Yüksək
Yüklə 1,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl.1.3.
- Cədvəl 1.4.
|
16p11 Yüksək
SHANK3 1%
FMR1 Kişilər arasında 25%, Qadınlar arasında 6% Rett sindromu MECP2 0.5% Fragile-x Xq27.3 FMR1 7-8% Joubert sindromu Xromosom 17p11 mövqeyi Naməlum
ABŞ-in Yale, Harvard, Vaşinqton Universitetləri tərəfindən həyata keçirilən üç ayrı araşdırmada 11 uşaqlarda bu xəstəliyin görülmə riskinin valideynlərin yaşı artdıqca artdığı və xüsusilə 35 yaşından yuxarı atalar üçün bu riskin daha yüksək olduğu ifadə edimişdir. Bu xəstəliklə bağlı araşdırmalarının dönüş nöqtəsi ola biləcək üç araşdırmada de novo mutasiyalar olaraq bilinən və nadir rast gəlinən genetik pozuntulara diqqət yetirilir. Valideynlərdə xəstəliyin əlamətinin olmamasına baxmayaraq, uşaqları autizm xəstəsi olan cütlərin qanlarındakı genetik materiallar analiz edildi. 11. Otizm çalışmalarındaki son gelişmeler.(türkcə) http//www.e-psikiyatri.com// 14
Beləliklə, ana və atadan keçmiş genetik xüsusiyyətlərin araşdırılması yerinə autizm xəstəliyinə səbəb ola biləcək ilk mutasiyaların araşdırılması planlaşdırıldı. De novo mutasiyalar irsi olmasada, hamiləliyin əvvəlində və ya hamiləlik müddətində təbii olaraq ortaya çıxır. İlk araşdırma Yale Universitetində genetik mühəndis və uşaq psixiatrı Dr.Matthew Sate tərəfindən aparıldı. Tədqiqatlarda bir-biri ilə qohumluğu olmayan autizm xəstəsi iki uşağın eyni genlərində de novo mutasiyalar aşkarlandı. Ikinci tədqiqat Vaşinqton Universitetində Dr.Evan Eichler tərəfindən aparıldı. Oxşar nəticə verən bu araşdırmadada eyni gendə genetik pozuntular təsbit edildi. Üçüncu və bənzər araşdırma Harvard Unviversitetində Mark Daly və qrupu tərəfindən reallaşdırıldı. Hər üç araşdırma autizm riskinin valideynlərin yaşının irəlilədikcə artdığını göstərirdi. Kişilərdəki DNT-in qadınlara nisbətən genetik pozuntuya səbəb olma ehtimalının dörd qat daha çox olduğu təsbit edilmişdir. Autizm xəstəsi bir uşağa sahib olma riskinin 25 yaşındakı kişilərə nisbətən 35 yaşındakı kişilərdə artması, yaş faktorunun təsiri tətbiq edilmişdir. ABŞ-ın Cold Spring Harbar Laboratoriyasında (CSHL) Amerikalı professor Michael Wigler 2007-ci ildə autizm xəstəsi uşaqlarda 16-cı xromosom üzərindəki bəzi genlərin kiçik bir hissəsinin “silindiyini” tədqiq etmişdir. 12 Bu hissə “16p11.2” adı verilən gen bölməsindəki 27 genə təsir edir. Həmin lobaratoriyada professor Aleo Mills və qrupu xromosom mühəndisliyi deyilən bir texnika ilə “autizm xəstəsi” edilən siçanlarla bir model meydana getirdiklərini və ilk dəfə bu genlərin daha az sayda surətinin genetik miras olaraq keçməsinin uşaqlardakı autizm xəstəliyinə bənzər simptomlara yol açdığını göstərdi. İnsanlardakına uyğun bir şəkildə gen qrupunun “silinməsinin” nəyə yol açdığını öyrənmək üçün 16p11.2 xromosom hissəsində eyni anomaliya yaratmaq məqsədi ilə siçanlarda edilən genetik dəyişiklik klinik olaraq heyvanlarda autizm xəstəsi insanlardakına bənzər davranışlara yol açdı. Tədqiqatçılar bu gen qruplarının alındığı siçanların normal 12.
Аутизм
: генетические причины.http//www.medici.ru//news
15
siçanlardan tamamilə fərqli davranışlar göstərdiklərini ifadə edərək bu siçanlarda autizm xəstəliyində görülən ətraf mühitə uyğunlaşmada çətinlik, yuxusuzluq və təkrar hərəkətlər kimi davranışlar müşahidə edilmişdir. Dünyanın böyük araşdırma proyekti olan Autizm Genom Layihəsi sayəsində aparılan tədqiqatlar autizmlə bağlı genlərin təsnifatlaşdırılması və genetik testlərin kompleks tətbiqi, autizm diaqnostika və müalicəsində mühüm vasitədir.
Autizm Genom Layihəsinə 11 ölkədən 50-dən çox elmi-tədqiqat mərkəzi daxildir. Bu xəstəliklə bağlı genetik istiqamətdə araşdırmalar hələ də davam etməkdədir. Əgər autizmə genetik faktorların səbəb olduğu sübut olunarsa, uşaqların autizm sindromlu xəstə olaraq dünyaya gələcəyi ana bətnində olarkən müəyyən ediləcək və müxtəlif dərmanlarla müalicəsi aparılacaq. 13
Autizmin yaranmasında ekoloji amillərin rolu. 80-ci illərdən etibarən ekoloji zərərli maddələrin autizm üzərində olan təsirləri daha geniş araşdırılmağa başlanılmışdır. Bu araşdırmalara görə autizmin genetik alt quruluşu olan infeksiyalar, zəhərli kimyəvi maddələr, qidaların tərkibinə daxil olan zülalar və peptitlər inkişaf pozuntularına gətirib çıxardan səbəblərdir. Kaliforniyada aparılan bir araşdırmada 14 uşaqların ən az biri autizm diaqnozu olmuş 200 əkiz uşaqlar tədqiqata cəlb edildi. Elmi olaraq autizmin tamamilə genetik olduğu nəticəsinə gəlmək üçün tək yumurta əkizlərinin hər ikisində autizmin inkişafı və ya inkişaf etməməsi lazımdır. Buradan yola çıxan tədqiqatçılar 4 il boyunca əkizləri izlədi və qiymətləndirmədə müasir, inkişaf etmiş üsullardan faydalandı. Nəticələr ekoloji faktorların autizmə təsir etmədə genetik faktorlardan daha güclü olduğunu müəyyən etdi. Genetik faktorların 37% , ekoloji faktorların isə 55% nisbətində təsiri müəyyən olundu. Autizmin yaranmasına ekoloji amillərə aşağıdakılar aid edilir: 1. Toksiki-kimyəvi maddələr 2.Ağır metallar 3.Viruslar və bakteriyalar 13.
Dr.Çetin Özbey.Otizm ve Otistik çocukların eğitimi. İnkilap Yayıncılık, İstanbul 2005.s28 14.
Prof.Dr.Ahmet Aydın,Uzm.Dr.Cem Kınacı.Otizme Çözm Var.Hayykitap,İstanbul2015.s18 16
4.Peyvəndlərə qarşı həssaslıq Bu xəstəliyin sürətlə artması antibiotiklərin istifadəsinə başlanan zaman ilə üst- üstə düşür. 1950-ci ildə ABŞ-da 200 ton olan antibiotik istehsalı 1990-cı ildə 20.000 tona çatmışdır, yəni təxminən 100 qat artmışdır. Bu gün tərkibi bilinməyən təxminən 80.000 sintetik kimyəvi maddələr dünyada istifadə olunmaqdadır. Həmçinin hər il 1500 yeni kimyəvi maddələr istehsal olunur. Bu gün orqanizmdə 60 il əvvəl bilinməyən təxminən 400-500 kimyəvi maddələr aşkarlanıb. Autizm sindromlu uşaqlarda bəzi minerallar, bəzi aminoasitlər lazımı qədər olmur. Xəstələrin böyük qismində ağır metallarla zəhərlənmə müşahidə olunur. Bu uşaqların 85%-indən çoxunda həzm sistemindəki sorulma patalogiyası ilə əlaqədar qidalanma probleminə rast gəlinir. 1980-ci ildə bir çox araşdırmalarda 15 bu xəstəlikdən əziyyət çəkən uşaqların sidik nümunələrində opioidə bənzər peptitlərə rat gəlinmişdir. Opioidlər insanda davranış dəyişikliklərinə yol açan maddələrdir. Opioid proteinləri beyində və bağırsaqlarda reseptorlara bağlanaraq davranış dəyişiklikləri, qəbizlik, şişkinlik və ishala səbəb olur. Ağır metalların neyrotoksik yəni sinir sisteminə zərər verəcək formada olması tibbə yaxşı məlumdur. Cədvəl 1.3-də ağır metal artıqlığının orqanizmdə yaratdığı fəsadlar qeyd olur. Cədvəl.1.3. Metallar Bu metal artıqlığının orqanizmdə yaratdığı fəsadlar Qurğuşun(Pb) Allergiyalar, ümumi inkişaf pozuntuları əlamaətləri, koordinasiya çətinliyi, qəbizlik, nitq geriliyi, baş ağrısı, hiperaktivlik, yuxusuzluq, əzələ zəifliyi. Kadmiyum (Cd)
Şəkər miqdarında disbalans, qripə oxşar əlamətlər, inkişaf geriliyi, hiperaktivlik, aqressiv davranışlar, öyrənmə çətinliyi, sümük əriməsi. Arsen(As) Anoreksiya, allergiyalar, qarında yandırıcı ağrılar, ishal, nəfəsdən sarmısaq iyinin gəlməsi, əzələ ağrıları, spazmalar, gücsuzlük, xoruldama, boğazda sıxılma hissi. Alminiyum (Al)
Anemiya, iştahsızlıq, davranış problemləri, qəbizlik, quru ağız,quru dəri, halsızlıq, hiperaktivlik, hafizə zəifliyi, reaksiyaların olmaması, 17
Ağır metallar xüsusilə yağla zəngin orqan və toxumaları seçir. Beynin təxminən 60-70%-i yağla əhatə olunmuşdur. Buna görədə beyin və sinir sistemi ağır metallardan daha çox zərər görür. Ağır metalların varlığını araşdırmaq üçün saç və sidikdən alınan nümunələrin xüsusi üsulla müayinəsi lazımdır. Normal uşaqlardan götürülmüş saç nümunələrindən normal miqdarda ağır metallara rast gəlinməsi müəyyən olunmuşdur. Autizm sindromlu uşaqlarda isə bu miqdar ya çox aşağıdır yada ağır metallara rast gəlinmir. Autizmli uşaqlarda aparılan araşdırmalarda bu xəstələrin çoxunda A, B1, B3 və B5 vitaminləri, selenyum, sink və maqneziyum aminoasitlər və omega-3 yağ asitləri əksisk olduğu müəyyən olunmuşdur. (Bax: Cədvəl 1.4.) 16 Cədvəl 1.4.
Autizm sindromlu uşaqlarda ən çox rast gəlimən mineral missdir. Orqanizmdə misin miqdarının yüksək olması davranış pozuntularına, hiperaktivlik, diqqət əksikliyi və göbələk xəstəliklərinə yol açır. Sink və molibdenin miqdarını aşağı salır. Əlavə olaraq yenidən qəbul olunması mövcud vəziyyəti daha da çətinləşdirir.Sinkin miqdarının yüksək olması immum sistemi əksikliyi, nitq geriliyi və diqqət əksikliyinə yol açır. Maqneziyum əksikliyi hiperaktivlik, əzələ spazmaları və enurezə yol aça bilər. Vitamin B6 ilə birlikdə istifadəsi autizmdə 15.
16. Otizmin nedenleri.(türkcə) htpp://www.otizm-autism.tr// Autizmli xəstələrdə görülən başlıca vitamin və mineral əksikliyi C vitamini K vitamini B1 vitamini(tiamin) Selenyum B3 vitamini(niasin) Magnezyum B6 vitamini Fol turşusu B12 vitamini(metilkobalamin) Sink Biyotin Lityum A vitamini Omega-3 yağ asitləri D vitamini Kalsiyum
18
müalicə edici təsirə malik olduğu güman edilir. Autizmli uşaqlarla aparılmış 18 tədqiqatda B6 vitaminin xüsusilə maqneziyum ilə birlikdə təsiri xəstələrin ən az 50%-ində müsbət təsirlər göstərmişdir. Bir çox araşdırmalar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, 17 peyvəndlərin tərkibinə daxil olan thimerosal adlı civə və alüminiyum kimi metallar autizmə səbəb olan faktorlardır. Thimerosal (metilcivə) peyvəndlərin tərkibinə daxil olan qoruyuculardır, onların mikroba yoluxmasının qarşısını alır. Thimerosalın (metilcivə) 49.6%-ni civə təşkil edir. Kəskin civə zəhərlənməsi ölümə yol açarkən, xroniki civə zəhərlənməsi ürək- damar xəstəlikləri, autizm, nitq pozuntusu, hiperaktivlik və.s xəstəliklərə səbəb olur. Xroniki civə zəhərlənməsində rast gəlinən sensor, nevroloji, motor davranış pozuntuları və biokimyəvi pozuntular autizm xəstələrindədə görülməkdədir. Civə birləşmələrinin yağda ərimə xüsusiyyətləri çoxdur. Beyin və sinir sistemi hüceyrələrinin böyük bir hissəsi yağlardan meydana gəldiyi üçün civədən daha çox zərər görür. Civə xüsusilə membran quruluşundakı zülallara bağlanaraq hüceyrə pərdələrinin funksiyalarını pozur və membran sərtləşərək hüceyrənin tez yaşlanmasına səbəb olur. Araşdırmalar autistik uşaqların müəyyən bir hissəsində qan və toxumalarda yüksək civə miqdarının olmasını göstərir. Lakin bu vəziyyət hər autistik uşaq üçün keçərli deyil. Civəyə məruz qalan hər bir uşaqda autizmin görülməməsi genetik, immunitet və qida faktorlarının təsiri ilə bağlıdır. 7 iyul 1999-cu ildə Amerika Pediatriya Təşkilatı (AAP) və Amerika Birləşmiş Ştatları Xalq Sağlamlığı Təşkilatı (PHS) timerosalın (civə) peyvəndlərin tərkibindən çıxarılmasına qərar verdilər. Lakin bəzi peyvəndlərin və müxtəlif qidaların autizmə yol açdığı qeyd edilsədə elmi araşdırmalar bu fərziyyəni təkzib etmişdir. 17
Autizmə sosial faktorların da səbəb olması fərziyyəsi irəli sürülür. Sosial faktorların autizmə səbəb olmasına sübut olaraq, tək yumurta əkizlərindən biri autist, digərinin sağlam olmasını göstərmək olar. 17.
Prof.Dr.A. Aydın, Uzm.Dr.Cem Kınacı. Otizme Çözm Var. Hayykitap, İstanbul 2015.səh271 203-207
19
Bəzi araşdırmalara görə beynin bəzi hissələrindəki struktur fərqlərinin autizmə səbəb ola biləcəyini təsdiqləyir. Autizm xəstələrində beynin ön və yan hissələrində qan axınında fərqlilik təyin olunmuşdur. Autizdən əziyyət çəkən uşaqların baş beyni normal uşaqlarla müqayisədə 13% daha böyükdür. Hamiləlik, prinatal və postnatal travmaların autizmə səbəb olduğunu qeyd edən mütəxəssislərdə vardır. Genetik olaraq autizmə meyilliliyi olan uşaqların doğum zamanı beyinə oksigen getməməsi və doğumdan sonra yüngül beyin travması keçirməyin də autizmə yol açdığı vurğulanır. Lakin bütün bu fərziyyələri sübut edəcək kifayət qədər məlumat yoxdur.
20
II FƏSİL. AUTİZMİN DİAQNOSTİKASI VƏ KORREKSİYA ÜSULLARI 2.1. Autizmin ümumi əlamətləri və diaqnostikası. Autizm erkən yaş dövrlərindən başlayaraq sosial münasibətlər və ünsiyyət sferasında problemlərin olması ilə özünü göstərən ümumi inkişaf problemidir. Autizmin əlamətləri əsasən iki yaşından etibarən özünü göstərməyə başlayır, lakin autizm diaqnozu üç yaşından etibarən qoyulur. Autizmin əlamətlərini müəyyən etmək çətindir, çünki bu xəstəlikdən əziyyət çəkən hər bir uşaq özünəməxsus əlamətlərə malikdir. Bu uşaqların əlamətləri yaş dövrlərinə görə aşağıdakı kimi qruplaşdırılır: 19
dövründəki fiziki inkşafı yaşıdlarından fərqli deyildir. Yuxu və qidalanma problemlərinin görülməsinə baxmayaraq ümumi inkişafları normaldır. Bununla yanaşı bu uşaqların 30%-ində 12-24 aylar arasında inkişaf geriliyi müşahidə olunur. Hələ tam olaraq açıqlanmamış bu gerilik bəzi uşaqlarda ani bir şəkildə autizm əlamətlərinin meydana çıxması ilə, bəzi uşaqlarda isə yüngül autizm əlamətlərinin daha da ağırlaşması şəklində özünü büruzə verir. Autizm əlamətləri müşahidə olunan körpələrdə iki tip davranış forması özünü göstərir. Bunlardan birincisi: fasiləsiz ağlamaq, narahatlıq, yuxu pozuntuları və uyğun olmayan davranışlar aiddir. Onlar adətən nadinc olaraq adlandırılan körpələrdir. İkinci qrupa daxil olanlar isə sakit, dinc, bütün gününü yataqda keçirən körpələrdir. Ac olanda belə ağlamamaları səbəbi ilə onlara baxmaq asan olsada anadan heç bir qayğı görməmələri, ətrafına qarşı laqeyd olmaları valideynləri narahat edən xüsusiyyətlərdir. Bir yaşın sonlarında onları qucaqlamaq istədikdə reaksiyasız qalmaları, ətrafdakı səslərə, cisimlərə və insanlara qarşı maraqsız olmaları ailənin diqqətini çəkməyə başlayır. Körpələrdə müşahidə olunan bu davranış valideynlərdə uşaqların əqli geri olduğunu düşündürür. Bu əlamətlərə əlavə olaraq autizm əlamətləri göstərən körpələrin göz qabağında itən əşyaları və istəklərini ifadə etmək üçün işarə barmaqlarından istifadə etməmələri müşahidə olunmuşdur. 19.
A.Kandır.Gelişimde 3-6 yaş:çocuğum büyüyor. Morpa Kültür İstanbul 2003 s110,s43-46
21
Normal inkişaf dövrü keçən körpələr ilk üç ayından etibarən anasına baxar, anası onunla danışarkən gülümsəyər, qucağa alınmaq üçün qollarını qaldırar, insanlarla ünsiyyətə girməkdən xoşlanar. Lakin bu xəstəliyə düçar olmuş uşaqlarda bu davranışlara əks olan davranışlar müşahidə olunur.
çəkən uşaqlar normal populyasiyaya nisbətən daha qısa boylu olmağa meyillidirlər. Məktəbəqədər dövrdə bu uşaqlar aktiv dəyişikliklərə qarşı həddindən artıq tez reaksiya verirlər. Xəstəliyin əlamətləri bu dövrdə daha da diqqətə çarpır. Oyun qurmaqda, həmyaşıdları ilə əməkdaşlıq etməkdə yetərsizliklər olduğu nəzərə çarpmaqdadır. Hərəkətləri təqlid etmək, kiçik motor bacarıqları tələb edən kəsmək, yazı yazmaq bacarıqları məhdud dərəcədədir. Oyuncaqlarla məqsədli şəkildə oynamağı bacarmırlar. Məsələn: oyuncaq maşını sürmək əvəzinə onu tərsinə çevirib saatlarla təkərlərini fırlada bilərlər. Körpəlik dövründə müşahidə olunan sosial yetərsizliklər, ətraf mühitə qarşı maraqsız olmaları bu dövrdə daha nəzərəçarpan dərəcədə özünü büruzə verir. İnsanlarla göz kontaktı qurmamaları və anlıq deyilə biləcək dərəcədə qısa baxışlardan sonra dərhal gözlərini qaçırmaları diqqəti çəkir. Məktəbəqədər dövr uşaqların xəyali gücü və yaradıcılıqların ən yüksək səviyyədə olduğu dövrdür. Lakin bu uşaqlarda xəyal gücünün yetərsizliyi ilə bağlı olaraq yaradıcı və sosial oyunlar oynamaq bacarığının olmadığı müşahidə edilir. 3-5 yaş dövrü autizm əlamətlərinin ən diqqətə çarpan dövrüdür. Buna görədə autizm diaqnozunun qoyulması üçün bu dövr çox əhəmiyyətlidir.
şəkildə olsada ətrafına və yaşıdlarına maraq göstərməyə başlaya bilər. Üç yaşında bənzər xüsusiyyətlərə malik iki autizm sindromlu uşaqda məktəb dövrünə gəldikdə fərqli xüsusiyyətlər müşahidə etmək olar. Belə ki, məktəb dövründə bu uşaqlardan biri dili ünsiyyət vasitəsi kimi heç istifadə etmədiyi halda, digəri danışmağa başlaya bilər. Lakin bu nitq məqsədli şəkildə olmaz və uşaqlar bu nitqdən istifadə edərək ətrafdakı insanlarla sosial ünsiyyətə girməzlər. Onların nitqi məqsədsiz şəkildə olar, əksər hallarda isə exolaliya şəklində təzahür edilir. Bu xəstəlikdən əziyyət çəkən uşaqların əksəriyyəti şəxs əvəzliklərindən düzgün istifadə etmirlər,
22
onlar üçüncü şəxsin dilindən çıxış edirlər. Yeniyetməlik dövrü. Bu uşaqlar yeniyetməlik dövrünü yaşıdları kimi keçirirlər. Bu dövrün bəzi uşaqların inkişafına müsbət təsir etdiyi halda bəzi uşaqların inkişafına mənfi təsir etdiyi müşahidə edilmişdir. Belə ki, bəzi uşaqlarda ağırlaşmalar yəni, inkişafda gerilik müşahidə edilir. Bu geriləmə sosial münasibətlərə təsir etməklə yanaşı, bəzi hallarda nitqin itməsi və akademik bacarıqlarda nəzərəçarpan geriliklə təzahür edilir. Bəzi hallarda bu dövrdə yeniyetmələr öz vəziyyətlərini dərk edirlər və bunun nəticəsində onlarda depressiya halı müşahidə olunur. Yeniyetməlik dövründə fiziki cəhətdən güclənən bu uşaqlar nisbətən aqressiv olurlar, istəklərini və ya onları narahat edən hər hansı bir halı fiziki şiddət göstərməklə ifadə edirlər. Bu dövrdə qızların oğlanlara nisbətən daha aqressiv olduğu müşahidə edilir. Həmçinin əks cinsə maraq göstərə bilərlər, lakin bunu ifadə etmək tərzləri yaşıdlarından fərqlidir. Yetkinlik dövrü. Autizm sindromlu insanların çox az bir qismi yetkinlik dövrünü normal insanlar kimi keçirirlər. Əksər hissəsi isə ağır şəkildə həyatlarına davam edirlər. Bu dövrdə autizm sindromlu insanların bəziləri özlərini ətraf mühitdən izolyasiya edirlər. Bəziləri isə sosial fəaliyyətlərdə iştirak edə bilərlər. Lakin sosial bərabərliyi şəxsi həyatlarında yaşaya bilməzlər. Yeniyetməlik dövründən etibarən bu insanların bir peşəyə yönləndirilməsi və sosial həyata daxil edilməsi çox vacibdir. Peşə fəaliyyəti autizm sindromundan əziyyət çəkən insanların rahat bir yetkinlik dövrü keçirtmələrini asanlaşdırır. Fiziki inkişafı və motorika bacarıqları. Autizmli uşaqların fiziki inkişaflarında və xarici görnüşlərində hər hansı anormallıq görülməz, lakin motorika bacarıqlarında normal uşaqlara nisbətən gecikmələr olur. Oturma, iməkləmə və qaçma bacarıqlarını normadan gec qazanırlar. Sağlam körpə ətrafında gördüyü hər şeyi ağzına salır, yerə vurur, qırmağa çalışır. Danışmağa başlamazdan əvvəl ağlayaraq, mənasız səslər çıxararaq, gülərək danışmadan əvvəlki hazırlığı tamamlayır. On ikinci aya qədər bir çox bacarıqlarını təqlid yolu ilə qazanır. Beləliklə, həm böyük həm də kiçik əzələləri inkişaf edir. Lakin bu uşaqların ətrafına olan marağı çox az olduğuna görə böyük əzələləri, əsasən isə kiçik
23
əzələləri lazimi inkişaf səviyyəsinə çatmır. Bu səbəblə autizm sindromu ilə doğulan uşaqlar kifayət qədər bacarıqlı olmurlar. Yazı yazmaq, verilmiş sərhəddin içini rəngləmək, qayçı ilə kağız kəsmək, ipə muncuq düzmək kimi kiçik motorika qabiliyyətləri lazımi səviyyədə inkişaf etməz.
Qaçma, yerimə və topa vurmaq kimi böyük motorika bacarıqlarında sağlam uşaqlar kimi davranırlar. Məsələn, ya çox cəld ya da çox yavaş qaçırlar, bəziləri yüngül yana meyilli gəzdiyi halda, digərləri önə doğru əyilmiş vəziyyətdə gəzir. Bəziləri həyatlarının ilk illərində, bəziləri isə həyatlarının sonuna kimi ayaqlarının ucuna basaraq gəzir, lakin bu gəziş forması çox nadir hallarda təsadüf olunur. Bir qismi gəzərkən və ya qaçarkən qollarını çarpaz qoymağı bacarmaz və yaxud gec öyrənər. Uşaqların bir qismi tutarsız əzələ bacarıqlarına malikdir. Məsələn, çox yaxşı qaçan və gəzən uşaq nərdivanlara yaxşı çıxa və tullana bilməz, gözəl yazı yazan uşaq böyük muncuqları belə ipə düzə bilməz, əl qabiliyyətləri yaxşı olduqda belə düzgün gəzə bilməz və s. Təkrarlayıcı davranışlara görə əzələlərin bir qismi çox güclü olsada digər qismi zəif qala bilər. Duyğular. Hər bir insanda eşitmə duyğuları hələ ana bətnində olarkən inkişaf edir. Yüksək səsələrə qarşı əl, ayaq və qollarda hərəkətlilik olur, bir neçə dəfə dinlənilən musiqi və ananın səsinə qarşı ürək döyüntülərində dəyişikliklər görünür. Anadan olduqdan sonra anasının səsini digər səslərdən ayır edərkən, üçüncü və dördüncü aydan etibarən motorika bacarıqları ilə bağlı səsin mənbəyinə yönəlirlər. Lakin Autizm sindromuna malik uşaqlar səslərə qarşı adətən heç bir reaksiya göstərmirlər, hətta səsləri eşitdikləri halda belə eşitmədikləri kimi davranırlar. Belə ki, çağalıq dövründə səsə qarşı reaksiya vermədiklərinə görə valideynlər uşaqlarda eşitmə probleminin olduğunu düşünürlər. Bu uşaqların səslərə reaksiyaları ünsiyyət bacarıqları ilə eyni səviyyədədir. Ünsiyyət qurmağı bacaran uşaqlar səslərə qarşı mənalı reaksiya verdiyi halda, ünsiyyət qurmaqda çətinlik çəkən uşaqlar reaksiyasız qalır və yaxud mənasız reaksiyalar verirlər. Bəzi uşaqlar əlindəki əşya ilə ətrafdakı cisimlərə vuraraq çıxan səsi həzz ilə dinləyir. Uşaqların bir qismi isə musiqiyə qarşı olduqca emosional yanaşır və musiqiyə qulaq asmaqdan böyük həzz alır. Hətta ana və atasının qayğısından imtina edə bilər, sevilməkdən, qucağa
24
alınmaqdan və oxşanmaqdan xoşları gəlməz. Sosial mühitdə heç kimin olmadığı kimi hərəkət edir və insanlara baxmaq ehtiyacı duymur. İnsanlara obyekt kimi baxırlar. Tanımadığı insanlara qarşı maraqsız və ya qorxmuş kimi davrana bilərlər. Göz təması yoxdur və yaxud çox zəifdir, baxışları isə donuqdur. Danışıqlara və mimikalara reaksiya vermirlər. Valideynlərə bağlılıq yoxdur. İfrat sevinc, əsəbilik və sıxıntı hisslərindən başqa duyğusuz üz ifadəsi vardır. Bir qisminin duyğu orqanları ətraf mühitə qarşı həddindən artıq həssasdır. Məsələn: səs, işıq, qoxu və taktil qıcıqlandırıcılara qarşı həddindən artıq həssasdır. Bu xəstəlikdən əziyyət çəkən uşaqların bir çoxu hissiyat orqanları vasitəsi ilə qəbul etdikləri məlumatları qəbul etməkdə və onları təhlil etməkdə çətinlik çəkirlər. Eyni uşaq müxtəlif vaxtlarda eyni bir qıcığa qarşı hiper və ya hiporeaksiyalar verə bilər . 20
Yüklə 1,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|