Xi-xix əsrlərdə geyim formalarının analizi” mövzusunda magistr dissertasiyasi

2.3 Milli geyimlərdə baş örtükləri və ayaq geyimləri.

Zaman keçdikcə Azərbaycan milli geyimləri öz tamlığını qoruyub saxlamağı bacarmışdır. Milli geyimlərin tamamlanmasında baş geyimləri də xüsusi əhəmiyət kəsbedir. XVI əsrdə Azərbaycan milli geyimləri içərisində ən maraqlısı və diqqət cəlb edəni baş geyimləri hesab edilir. XVI-əsrdə Azərbaycanda yaşayan əhali qızılbaşlılar adlanırdı, bunun əsas səbəbi onların başlarına təpəsi nazik və hündür, qırmızı papaq qoyub onunda ətrafına sarıq dolamasıidi. O dövrə və islam dininə görə baş geyimləri əsrlərdən bəri xalqımızın geyimində ən vacib geyim elementlərdən biri hesab olunurdu. Baş geyimlərindən kişilərlə yanaşı qadınlarda istifadə edirdilər.

XVIII-XIX əsrlərə məxsus qadın baş geyimləri əvvəlki dövrlərdəki kimi öz çeşid müxtəlifliyi ilə diqqəti cəlb edirdi. Qadınların baş geyimləri əsasən iki hissədən ibarət olub, baş örtükləri və baş bəzəklərini özündə birləşdirirdi. Baş örtüklərin bəziləri tərgötürən rolunu oynayaraq gigiyenik əhəmiyyət kəsb edirdi. Qadın baş geyimləri geyimə (qoyma) və bağlama (örtmə) olmaqla iki qrupa ayrılır. Birinci qrupa təsək (çəpcik), çutqu, araqçın, dingə, ikinci qrup isə baş geyimlərinə isə müxtəlif ölçülü və adlı ləçəklər, çalmalar, kəlağayılar, şallar, örpəklər eləcə də niqab, rübənd, çutquqabağı, çadra, çarşab, duvaq və s. baş geyimləri aiddir. Bunlardan əsasən şal, yaylıq, örpək cuna (çikila), qıyqac, kəlağayıdan(çarqat) daha çox istifadə olunurdu. Təsək (çəpçik) növlü baş geyimləri XIX-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın Şəki-Zaqatala, Şirvan, Qarabağ və Qərb bölgələri üçün daha xarakterik hesab olunur. Qərb bölgəsində istifadə edilən qadın təsəkləri biçim üsuluna, formasına, başa geyilmə tərzinə və parça materialına görə fərqlənən üç növə (saya, inci və qaysava təsəklər) ayrılır. Saya təsək ağ və ya rəngli pambıq parçadan kəsmə biçim üsulu ilə hazırlanırdı. İki yan (qulaqcıq) və kəlləlikdən ibarət olan təsək tərs üzünə tikildikdən sonra çevrilir və tikişlər içəridə qalırdı. Təsəyi başa elə geyinərdilər ki, o həm boynun ardını, həm də qulaqların üstünü örtməli idi. Başda möhkəm qalması üçün təsəyin sağ qulaqcığına ucuna ilgəkli qaytan (qatma) tikilirdi və çənənin altından keçirilərək sol qulaqcığa bənd edilmiş düyməylə bağlanırdı. Saya təsəyin daha mükəmməl forması inci və qaysava adlanan üstü bəzəkli təsəklər hesab olunur. İnci təsək bir qayda olaraq yekrəng ipək parçadan hazırlanırdı, yan dairəsinə və mərkəzinə ''buta'', ''sarma'', ''güləbətin'', ''əşrəfi'' və s., bəzəklər tikilirdi. İnci təsəyin alın dövrəsinə üstü baftalı bəzəklərlə örtülmüş ''qəfəsə'' adlanan qabaqlıq tutulurdu. Qaysava təsəyin üstünə müxtəlif naxışlar işlənirdi. Qaysava təsək əsas etibarı ilə qırmızı və yaşıl məxmərdən tikilirdi və yanları ensiz, tərki isə yastı olurdu. Qaysava təsəyə gənclərin xüsusilə də gəlin köçən qızların geyim dəstinə tez-tez təsadüf etmək olar. Buna görə də belə təsəyin qız üçün gələn nişan boğçası içərisində olması vacib şərt sayılırdı. Geyinmə və sarınma görə baş geyimləri çutqu (tülü), təsək, araxçın, külah (səbkülah), çalma, dingə, düyməçə və s növləri vardır.

Geymə növlü qadın baş geyimi olan çutqudan (tülü) Şəki, Quba, Şamaxı və Bakıda geniş istifadə edilirdi. Çutqu qadın saçlarını yığcam saxlayan xüsusi saç torbası idi. Bu səbəbdən də onun ölçüsü hər kəsin başının dövrəsinə çata biləcək şəkildə hazırlanırdı. Düz- 63 bucaqlı formada biçilib tikilən çutqunun eni 20-30 sm, uzunluğu isə 50-60 sm olurdu. Şəki bölgəsində daha çox ''tülü'' adı ilə istifadə olunan çutqunun hər iki ucu açıq torbanı xatırladırdı. Tünd rəngli ipək parçalardan həm də astarlı tikilən çutqunun hər iki ucuna bəzək vurulurdu. Çutqunun kənarları bəzəkli olsa da, başa geyilərkən onun önünə ''çutquqabağı'' və ya ''alınqabağı'' adlanan baş bəzəyi tutulurdu.

Araqçın tərgötürən vasitə kimi əhəmiyyət daşıyırdı. Ona müxtəlif rəngli ipək və ya güləbətin sapla al əlvan bəzək vurulardı. Araqçın adətən ''boğazaltı'' və ya ''zəncirəli'' qızıl yaxud gümüş qarmaq vasitəsilə başa bəndlənib bərkidilirdi. Daha sonra bəzəkli baş sancaqları vasitəsilə örpək kəlağayı və s ona bənd edilirdi. Geymə (qoyma) növlü qadın baş geyimlərinin digər bir qismini də mürəkkəb quruluşlu ''dingə'' və ''çalma''lar təşkil edirdi. Naxçıvan, Şirvan və Qərb bölgələrində qadın geyim dəstində dingədən istifadə edilirdi. Dingə söyüd və ya tənək çubuqlarından hörülmüş çənbər adlanan dingə səbətinin üzərinə şal sarmaqla qurulurdu. Başda möhkəm dayanması üçün adətən dingəyə qızıl qarmaq bənd edilirdi, üstündən isə örpəklə bağlayardılar. Dingənin üzərinə zinət əşyaları vurulurdu və bu onun sahibin maddi vəziyyətini əks etdirirdi. Şirvan bölgəsində dingə digər bölgələrdən fərqli olaraq çubuqlardan deyil, birbaşa baş şalını dingə səbəti formasında bağlamaqla qurulurdu.

Dingə bütün Cənubi Qafqaz üçün xarakterik baş geyimi hesab edilir. Bağlama (örtmə) baş geyimləri sərbəst halda istifadə olunmaqdan başqa, çox vaxt tikili baş geyimlərinin üstündən də örtülürdü. Bu qrup baş geyimləri Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində müxtəlif cür bağlanırdı. Çalmanı başa müxtəlif üsullarla bağlayırdılar. Adətən ipək yaylığı qıyqac (üçkünc) edərək başa salır, sonra onun qulaqlarını - sağ qulağı sol çiyin, sol qulağı isə sağ çiyin üstündən aşırmaqla, boynun arxasında çarpazlayıb qabağa gətirirdilər. Yenidən çənənin altında keçirdikdən sonra, boynun arxasında düyünləyirdilər. Çalma bağlamağın başqa bir üsuluda var idi.Bu başa salınmış yaylığın uclarını boğazın altında çalkeçir etdikdən sonra bir ucunu sinə üstünə sərbəst buraxır, digər ucunu isə boyuna dolayıb kürəyə atırdılar. Çox vaxt çalmanın sərbəst ucu yaşmaq rolunu oynayırdı.

Şəkil.3 Qadın geyimi. Şamaxı.

Çalmanı başda möhkəm saxlamaq və yaraşıqlı görünməsini təmin etmək üçün, əsasən, ərli qadınlar onun üstündən qarmaq vururdular. Azərbaycanın bir çox bölgələrində (Qarabağ, Lənkəran-Astara, Quba-Xaçmaz, Naxçıvan və s.) çalmanı başda saxlamaq üçün onun üstündən başın dairəsi boyunca kiçik ləçək bağlamaq da adət idi. Azərbaycan qadınlarını bağlama (örtmə) baş geyimlərinin əsasının''kəlağayı'' təşkil edirdi.Yaşa və zövqə uyğun olaraq qırmızı, qara, ağ, palıdı yerli, yelənli kəlağayılar daha geniş istifadə edilirdi. Həm yerli kustar istehsala məxsus Gəncə, Şəki, Şamaxı, Basqal kəlağayıları həm də idxal kəlağayılar (''qonşuçatladan'', ''heratı'', ''saçaqlı kəlağayı'', ''bağdatı'', hələbi və s) varlı qadınlarının geyim dəstində, kasıb təbəqənin isə bayramlıq (boğçalıq) paltarları içərisində əsas yer tuturdu. Adətən təsəyin üstündən örtülən kəlağayını başa bağlamaq üçün onu diaqonal boyunca qıyqac edir, uclarından birini sinə üstünə sərbəst buraxıb, digər ucunu sərbəst qalan qanadın üstündən kürəyə atardılar. Qarabağda araqçının üstündən örtülən kəlağayı qıyğacı qatlanandan sonra ortası alının üstünə düşmək şərtilə, onun hər iki ucu boğaz altında qarşı-qarşıya gətirilərək sağ ucu sol çiyindən arxaya atılır, sol ucu isə sağ çiyindən geri qatlanır.

Qadın baş geyimləri içərisində kustar üsulla toxunan və fabrik istehsalı olan örpəklər də xüsusi yer tuturdu (şək.3). Şirvanda belə örpəklərin ''sərəndaz'', ''naz-nazı'', ''bəlalə'', ''xaralı'', ''alafa'', ''bənarə'', Lənkaran-Astara bölgəsində ''qaragilə'', ''paxlava'', ''Yusif-Züleyxa'', ''Zəkiyyə'', Quba-Xaçmazda ''Zəkəriyyə'', Naxçıvanda isə ''toksin'', ''zərli örpək'', '' baftalı örpək'', ''bağdatı kəlağayı'' və s. kimi növləri əhali arasında geniş istifadə olunurdu. Digər bağlama baş geyimi olan şal (şəddə) yerli karxanalarda kustar üsulla hazırlanırdı. Şəddədən əsasən Lənkaranın dağ kəndlərində istifadə olunurdu. Şəddə dörd ədəd müxtəlif rəngli yaylığın birləşməsindən düzəldilirdi. Bunun üçün əvvəlcə kiçik ölçülü birinci yaylıq qıyqacı dollanıb əllə alın üstə tutulurdu, ikinci böyük ölçülü yaylıq onun üstündən çalma sayağı bağlanırdı. Sonra üçüncü yaylıq qıyqacı qollanaraq bir hissəsi alın üstünə düşməklə, ucları çal-çapraz birinci yaylığın düyünləri arasında bağlanırdı. Bu cür yaylıqlardan şəhərlərdə istifadə olunmurdu. Şəhər qadınları əsasən iki yaylıq bağlayardılar.

Şəkil.4 Qadın geyimi.

XIX əsrdə qadınların geyim tərzində çadra da mühüm yer tuturdu. Bu dövrlərdə qadınlar xüsusilə də şəhər qadınları küçəyə çıxarkən geyim dəstinin üstündən, başlarına çadra örtürdülər. Çadra qadının təkcə başını və sifətini deyil, bütün bədənini örtürdü. İslam dini ehkamlarına əsasən, müsəlman qadınlarının, əl, üz və ayaqdan əlavə, həm də bədənlərini örtmələri müsbət əməl sayılır. Məhz bu səbəblərdən dövrün qadınları yaşmaq, çadra, rübənd, niqab və s.dən istifadə edirdilər. Çadralar adətən yarımdairə və düzbucaqlı formada olmaqla, iki cür biçilirdi. Lənkəran-Astara və Naxçıvan bölgələri üçün xarakterik olan yarımdairəvi-oval, çarşab başa salındıqdan sonra boğazın altından keçirilən qaytanla bağlanırdı. Ordubad bölgəsində belə çarşab ''yapıncı çarşab'' adı ilə tanınırdı. Şəki-Zaqatala, Abşeron, Qarabağ və Naxçıvan, xüsusilə Ordubad etnoqrafik bölgələrində düzbucaqlı biçimli çarşaba üstünlük verilirdi. Qadın çarşabının rənginə görə onun sahibinin yaşını, sosial-iqtisadi vəziyyətini müəyyənləşdirmək mümkün idi. Belə ki cavan qadınlar ağ (bəyaz), ahıl yaşlı qadınlar isə tünd rəngli çarşabdan istifadə edirdilər.

XX əsrin 30-50 ci illərindən başlayaraq rübənd, niqab, tor, tül və s. üz örtükləri kimi, çarşab və çadra da qadın geyiminin tərkibindən çıxmağa başladı. Lakin Azərbaycanın bir sıra bölgələrində ən çox da Abşeron kəndlərində yaşlı qadınlar arasında mərasim geyimi kimi çadra və çarşab bu gündə istifadə edilir.

Milli geyim dəstində baş geyimləri ilə yanaşı ayaq geyimlərindən də istifadə olunurdu. Ayaq geyimləri milli geyim dəstinin sonuncu elementi kimi onun tamamlanmasında əhəmiyyət kəsb edir. XIX-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan qadınlarının ənənəvi ayaq geyimlərinə yun və ya ipək corab, çarıq, badış, şətəl, başmaq, çust, dabanlı uzunboğaz və yarımboğaz çəkmə və s. daxil idi (şək.5). Qış aylarında ayaq geyimləri içərisində yundan toxunma corablar əsas yer tuturdu. Qış corabları bəzən dizə qədər olurdu.Bəzi hallarda isə dizdən bir qarış aşağıyadək uzanırdı. Bu corabların naxışları adətən istifadə olunduğu bölgənin xalça və tikmə naxışları ilə oxşarlıq təşkil edirdi. Corabın ölçüsü hər kəsin ayağının üstündən təyin olunurdu.

Şəkil.5 Kişi geyimi.

Üzərində xalça ornamentləri salınmış bəzəkli corablar Qarabağda ''gəbə corab'', Astara bölgəsində isə ''şal corab'' adlanırdı. Ənənəvi ayaq geyimlərindən biri də badış hesab olunur. O, ayaqlığı olmayan corab kimi toxunurdu, topuqdan yuxarı və dizdən aşağı qatma ilə baldıra bağlanırdı. Bu corablar əsasən köçmə maldarlıqla məşğul olan əhali arasında geniş yayılmışdı. Azərbaycanın şimal və şimal şərq rayonlarında xüsusilə də şəhər əhalisi ''şətəl'' adlanan gödəkboğaz hörmə ayaqqabıdan istifadə edərdilər. Bu ayaq geyimləri qalın yun iplərdən toxunardı, altına keçədən və ya aşılanmış dəridən altlıq salınırdı. Qalın pəncəli şətəlin burnu şiş olurdu,yuxarı qatlanmış formada toxunurdu.

XIX əsrdə daha qadınlar üçün xarakterik ayaq geyim növü başmaq hesab olunurdu. Arxası açıq, hündür dabanlı, altlığı isə aşılanmış göndən hazırlanan qadın başmaqları ''zənanə'', ''miyanə'' və ''qız başmağı'' olmaqla üç ölçüdə tikilirdi. XX əsrdən başlayaraq iqtisadi-ticarət əlaqələrinin güclənməsi ilə, əhalinin maddi mədəni həyat səviyyəsi də nisbətən yüksəlməyə başaldı. Bununla əlaqəli olaraq ayaq geyimləridə əsaslı dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Milli qadın geyim dəstlərindəinkişafı və yenilənməsinəticəsində ayaq geyimləridə öz əhəmiyyətini itirmiş, müasir növ ayaqqabılardan istifadə edilməyə başlanmışdır.

2.4 Bədii tikmələr.

Azərbaycan xalqının zəngin və özünəməxsus mədəniyyət tarixi vardır. Mədəniyyətin inkişaf etmiş növlərindən biri də dekorativ-tətbiqi incəsənətdir. Bu istiqamət qədim dövrlərdən mövcuddur. Dekorativ-tətbiqi incəsənət bədii sənətin müxtəlif növlərini əhatə edir. Bunlara nümunə olaraq döymə sənəti və zərgərlik, metal üzərində işləmələr, ağac, daş və sümük üzərində oyma naxış, xalçaçılıq, hörmə sənəti, ornamental toxuculuq və basmanaxış, toxuma və bədii tikmələr və bir çoxlarını göstərə bilərik. Azərbaycan xalqının zəngin keçmişindən xəbər verən bu bədii yaradıcılıq növlərindən bu gün də istifadə olunur.

Azərbaycan bədii tikmələrinin texnika və kompozisiyasının yaranma tarixi qədim dövrlərə təsadüf edir. Bu da xalqın mədəniyyətinin varisliyini sübut edən bir vasitədir. Azərbaycanda naxış salmanın müxtəlif növlərinin yayılmağa başlamasını arxeoloji materiallar əsasında müəyyənləşdirmək mümkün olmuşdur. Bədii tikmələrdəki ornamentlərin ilkin nümunəsi kimi sadə elementləri - düz və sınıq xətləri, ziqzaqları, nöqtəvi ornamentləri, dairəcikləri, üçbucaqları, rombları erkən bürünc dövrünün (Azərbaycanda eramızdan öncə III minilliyə aid) saxsı qablardakı təsvirləri göstərmək olar.

Azərbaycanda sənətkarlığın inkişafı haqqında tacirlər, səyyahlar və diplomatlar öz qeydlərində çox maraqlı fikirlər bildiriblər. İtalyan səyyahı Marko Polo (XIII yüzil) Şamaxıda və Bərdədə yerli ipək məmulatlarının gözəlliyini qeyd edir. İngilis səyyahı - Antoni Cenkinson (XVI əsr) yay sarayının dəbdəbəsini, gözəlliyini təsvir edərək yazırdı: "Kral ipək və qızılla bəzədilmiş zəngin bir çadırda oturmuşdu, onun paltarı mirvari və qiymətli daşlarla örtülmüşdü"

XIX - XX əsrin əvvəllərində bədii tikmələrdə əsasən material olaraq yerli istehsal olan qonovuz, darai və məxmərdən istifadə edilirdi. Bu materiallar Şamaxıda, Basqalda, Şəkidə, Gəncədə, Şuşada və Azərbaycanın digər şəhərlərində hazırlanırdı. Bədii tikmə üçün yerli ipək və yun saplardan istifadə olunurdu. Həmçinin yerli basma qəliblərdən istifadə bədii tikmə sənətinin inkişafına təsir etmişdir. Boyamada bitkilərdən əldə olunan təbii boyalardan daha çox istifadə edilirdi.

Bədii tikmə ilə işlənən əşyalar ornamental motivlərin zənginliyi və müxtəlifliyi ilə seçilirdi. Azərbaycanda bədii tikmələrində ən çox işlədilən bitki motivləri qızılgül, nərgiz, qərənfil, lalə, zanbaq, meyvə ağaclarının yarpaqları- nar, heyva, alça çiçəkləri, eləcə də sünbül və müxtəlif formalı yarpaqlar idi.

Bədii tikmələrdə həmçinin həndəsi naxışları düz və sınıq xətlərdən, ziqzaqlardan, üçbucaqlardan, dördbucaqlardan, altı və səkkizguşəli ulduzlardan, romblardan, ulduzcuqlardan və günəşin rəmzi təsvirlərindən də geniş istifadə olunmuşdur.

Bədii tikmələrdə əsasən bu quşları: bülbül, tovuz quşu, göyərçin, tutu quşu, hophop (şanapipik), sərçə, qırqovul, bildirçin, kəklik və digərlərini təsvir etməyə çalışırdılar. Cüt quş təsvirlərinədə bədii tikmələrdə çox sıx rast gəlinir. Bu təsvir dekorativ-tətbiqi incəsənət sahəsinin ən qədim motivi hesab edilir. Belə təsvirlər xalq arasında sevgi və ayrılığın simvolu kimi izah edilirdi. Heyvanlar aləmindən ən çox bədii tikmələrdə ceyranlar, tısbağalar, ilanlar, əjdahalar, atlar və s. təsvir edilirdilər.

Məişət predmetləri üzərində də bədii tikmələrdən istifadə edilirdi. Bunlar gülab suyu üçün sürahilər, daraq üçün futlyar, kosmetika üçün flakonlar, kuzələr və s. kimi əşyalar üzərində edilirdi.

Azərbaycanda geniş yayılmış bədii tikmə növləri: güləbətin, saya naxışlı bədii tikmə, təkəlduz, "quş gözü" texnikasında tikmə, metal muncuqlu tikiş, muncuqlu tikiş, basmanaxış, "düymələmə", qurama, spiral şəkilli tikiş və file üzərində işdir.

Tikmə növlərini arasında ən qədim - qızılı və gümüşü saplarla işlənən bədii tikmələrdir. Bu tikmələrdə əsasən çox sıx parçalardan istifadə edilirdi. Qırmızı, tünd qırmızı, bənövşəyi və yaşıl rəngli bir rəngli məxmər parçalar ən yaxşı material sayılırdı. Müxtəlif çalarlı incə mahud, parça, tirmə, atlas, tumac dəri üzərində də bədii tikmələr salınırdı. Qızılı və gümüşü saplarla yanaşı, tikiş üçün fabrik istehsalı olan qızıl və gümüş saplardan istifadə olunurdu. Bu bədii tikmə növü güləbətin adlanırdı. Güləbətinlə daha çox qadın üst geyimlərinə, baş geyimlərinə, ev məişət əşyalarına, at yəhərinə və daha xırda məmulatlara bəzək vurulurdu. Adət-ənənəyə görə gəlinlərin cehizinə mütləq qızılı tikməylə edilmiş müxtəlif əl işi olan əşyalar daxil edilirdi. Təkəlduz tikmələri rəngli ipək saplarla işlənirdi və bədii tikmələr arasında daha geniş yayılmışdı.

XIX əsrdə təkəlduzçuluğun mərkəzi Şəki şəhəri hesab olunurdu. Təkəlduzçuluq üçün əsas material yerli və ya xaricdə istehsal olunan qırmızı, qara və tünd göy rəngli məxmər və mahud parçalar hesab olunurdu. Bu bədii tikmə növü ilə yalnız qadınların məşğul olmurdular. Bir çox kişilər də bu növdə təqdirə layiq işlər görürdülər. Təkəlduz bədii tikmələri ilə qadın geyimlərinə, böyük yastıqların üzlüklərinə, mütəkkələrə, hamamda işlədilən ayaqaltı xalçalara, örtüklərə bəzəklər vurulurdu.

Bədii tikmələrdə geniş tətbiq edilən digər texnika saya tikmə növü hesab edilir. Bu növ bədii tikmələrdə adətən parlaq olmayan, pastel çalarlardan istifadə edilirdi. Həmçinin tikmədə bəzən rəngli ipək və yun saplardan da istifadə olunurdu. Saya bədii tikmənin iki növü vardır: ikitərəfli və birtərəfli. Saya bədii tikmə üsulu ilə geyimlərə, divar bəzəklərinə, üz örtüyünə, pərdələrə və s. naxışlar vurulurdu. Bədii tikmələrin geniş yayılmış növlərindən biri "quş gözü" - ağ və ya rəngli ipəklə vurulan bəzəklər hesab olunur.

"Düymələmə" bədii tikmələrinə araqçının, şəbkülahın (gecə baş geyimi), canamazın, eləcə də yun geyimlərin bəzəklərində rast gəlinir. Bu növdən adi və su tikişi, astar və üz arasında nazik yun və ya pambıq təbəqəsi qoymaqla icra edirdilər. Mirvari və muncuqlardan bədii tikmələrdən geniş istifadə edilirdi. Parıltılı bəzək-düzəklərlə, muncuqlarla bədii tikmə dedikdə parçaya rəngli ipək saplarla çəkilmiş rəsmin konturları boyunca tikmə nəzərdə tutulur. Qurama və spiral bədii tikmənin nisbətən gənc üsulları hesab edilir. Həmçinin file üzərində iş və merejka da çox gec yayılmış və dar çərçivədə tətbiq olunurdu. Bu əl işi növü dəsmal, üz örtüyünün bəzəkləri üçün daha xarakterik hesab edilir. Bədii tikmə məktəbinin elementləri bügünə qədər qorunub saxlanılır. Sənətkarlar öz əl işlərində bədii tikmələrin müxtəlif növlərindən yeri gəldikcə istifadə edirlər.

III FƏSİL. AZƏRBAYCAN GEYİM XÜSUSİYYƏTLƏRİ.

3.1 Azərbaycan geyim materiallarının istehsalı və əldə olunması.
Orta yüzilliklər Azərbaycanda geyim material istehsalı yüksək səviyyədə inkişaf etmiş, burada istehsal olunan parçalar nəinki təkcə yerli tələbatı ödəmiş, həmçinin, öz gözəlliyi və keyfiyyəti ilə avropalıları heyran qoyaraq, ticarət və mübadilə vasitəsi olmaqla bir çox xarici ölkələrdə geniş iqtisadi münasibətlərin yaradılması üçün zəmin olmuşdur. Son orta yüzilliklərdə dəbin dəyişməsi başlıca olaraq geyim materiallarında və onların rənglərinin dəyişilməsində özünü göstərir. Dəbdə bu meyl o həddə çatır ki, yerli məhsullar sarayda gedən dəb yarışması üçün azlıq edir, yeni parçalara təlabat yaranır. Xaricdə istehsal olunan parçalar bu tələbatı təmin etməyə xidmət edir və xarici ölkələrlə geyim materiallarının intensiv ticarəti inkişaf edir.

Milli geyimlərimiz özünün kaloriti, rəng çaları, parçaların gözəlliyi, biçim tərzi ilə hamını valeh edir və Azərbaycan mədəniyyətinin ayrılmaz bir parçasına çevrilmişdir. Bu cür gözəl geyimlərin ərsəyə gəlməsində əlbəttə ki, əsas yeri parçalar tutur. Bəllidir ki, hələ qədim dövrlərdən bəri aşılanmış dəridən geyim hazırlanması insanların əsas məşguliyyətlərindən biri idi. İnsanlar müxtəlif heyvanların dərisindən (samur, aslan, buğa, dəvə və s) özlərinə fərqli geyimlər hazırlayırdılar. Azərbaycan torpaqlarının münbitliyi və zənginliyi bir sıra sahələrin inkişafına təkan vermişdir. Zaman keçdikcə əkinçiliyin inkişafı pambıq, kətan, ipək və s kimi parçaların meydana gəlməsinə səbəb oldu. Parça istehsalı ilə paralel geyim istehsalı da inkişaf etməyə başladı. Azərbaycanda pambıq, ipək, kətan geyim materialları istehsalında başlıca xammal idi. Parça istehsalında ən çox istifadə edilən naxış stilizə olunmuş tovuzquşu rəsmi idi. Araşdırmalar göstərir ki, əsrlər keçdikcə tovuzquşu rəsmləri öz keçmiş mənasını itirmiş və nəhayət sadələşərək Şərq aləmində ən geniş yayılmış '' buta '' ornamentinə çevrilməşdir. Bu dövrlərdə səyyahların qeyd etdikləri qızılı tikməli parçalar çox qiymətli hesab edilir, şahlara hədiyyə kimi qiymətləndirilirdi.

Qadın geyimləri müxtəlif materiallardan, əsasən də ipəkdən tikilirdi. (şəkil.6) İpək 29 zərlə qarışıq toxunur və çox zərif olurdu. XV əsrdə Azərbaycanda çoxlu miqdarda ucuz xammal mənbələrinin olması bir sıra sahələrdə ipək və yun parça istehsalı sənətkarlığının inkişafına təkan verdi. Bu dövrdə geyim materialları başlıca olaraq yenə də yun, pambıq, kətan və ipəkdən hazırlanırdı. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində istehsal olunan bu parçaların gözəlliyi xarici səyyahların heyrətini daha da artırmış, onları valeh etmişdır. Onlar öz əsərlərində və şəxsi gündəliklərində bu gözəllikləri qələmə almışlar. R.Q. Klavixo gündəliyində yazırdı ki, Gilanda emal edilmiş ipəyin çox hissəsi Sultaniyyəyə açılır, Gilan ipəyi Dəməşqə, Türkiyəyə və başqa yerlərə aparılır.

XIV-XV əsrlərdə Azərbaycan ərazisində belə yüksək keyfiyyətli parça istehsalı, təbii ki, geyimlərə də müsbət təsir göstərmişdir. XV əsrin miniatürlərinə nəzər saldıqda qadın geyimlərində əsasən qırmızı, yaşıl, mavi, yasəməni, şabalıdı və s rənglərdən istifadə olunduğunu görmək mümkün olur. Üst geyimlərində istifadə olunan parçalar sadə olub, üst geyimi olan çuxa və cübbə astarlı tikilirdi.

Şəkil.6 Qız geyimi. Bakı.

Şəkil.7 Qadın geyimi. Şuşa.

Hər birinin üz və astarı müxtəlif rənglərdə olur, elə bu səbəbdən də bir geyim dəstində bir neçə rəng görünürdü. Geyim materialı kimi rəngli parçalardan istifadə olunması geyimlərə daha da gözəl estetik görkəm verirdi. Bir dəst geyimində bir neçə rəng materialından istifadə olunurdu ki, sanki bu rəng bolluğunu göstərmək məqsədi daşıyırdı. Əsas fərqləndirici xüsusiyyət ondan ibarət olurdu ki, üst-üstə geyinilmiş geyimlərin yaxasına xeyli bəzək vurulurdu və elə tikilirdi ki, hər bir geyimin altından digər geyimin yaxası görünsün. Həmin geyimlərin forması eyni olsa da, yaxa kəsiyi müxtəlif olurdu. Maraqlıdır ki, bu geyimlər birdən ancaq rəng çalarlarına görə birbirindən fərqlənirdilər XVI əsrdən başlayaraq saray mühütündə al qırmızı, ləl rəngli, yaşıl, qara və digər rənglərdə parçalar istifadə olunurdu ki, bu da saray həyatının rəngarəngliyindən geyimə nə qədər önəm verdiyinidə xəbər verirdi. Xüsusi sifarişlə saraya gətirilən parçalar al-qırmzı, bənövşəyi, innabı, şabalıdı və s olurdu ki, bunlardan ancaq yüksək mənşəli adamlar (şah ailəsi,vəzirlər və s) istifadə edərdilər. Qalanları isə başqa açıq rənglərdən məsələn, kürən, yaşıl, açıq yaşıl və s 35 istifadə edərmişlər.

Bu dövrdə Azərbaycanda hazırlanan geyimlər müxtəlif rənglərdən ibarət olurdu. Qadınlar tünd zeytuni, qırmızı, sarı rəngli paltarlar geyinir, lakin al qırmızı rəngi daha çox sevirdilər. Bu dövrdə Azərbaycanda bütün bu şux rənglər istifadə edilsə də əsasən dəbdə olan rəng al qırmızı və onun çalarları idi. Bu dövrdə al yaşıl rənglərdən istifadə edilməsi Azərbaycanın miniatürlərində də görünürdü.

XVI-XVII yüzillərə aid Azərbaycan miniatürlərinə baxdıqda isə qadının alt köynəyinin ağ parçadan ibarət olduğunu görmək mümkündür. Beləliklə müxtəlif dövrlərdə çəkilmiş miniatürlərə nəzər saldıqca milli geyimlərimizin müxtəlif xüsusiyyətlərində olan fərqlər asanlıqla nəzərə çarpır.

XVII əsrdə Azərbaycan Yaxın Şərqin ipəkçilik zonası, Şirvan əyaləti isə Azərbaycanın əsas ipəkçilik rayonu idi. Şirvanla birlikdə Şamaxı, Şabran, Ərəş, Qəbələ, Cavad, Ağdaş və s. Azərbaycanın mühüm toxuculuq mərkəzləri idi. Bu haqqda məşhur səyyah Adam Oleari yazırdı ki, onların (şirvanlıların) əsas məşğələsini iplik, ipək və yun toxuma və müxtəlif tikmə işləri təşkil edir. Şamaxıda istehsal olunmuş tafta və darayı parçaları xüsusi şöhrət tapmışdır. Azərbaycanda həmçinin Gəncə, Şəki, Marağa, Mərənd, Ərəş və Ordubad da mühüm toxuculuq mərkəzləri hesab olunurdu. Bunların sırasında ipək parça sənətkarlığının görkəmli mərkəzlərindən biri olan Gəncəni xüsusi qeyd etmək lazımdır. Evliyə Çələbi (XVII əsr) yazırdı ki, Gəncə ipəyi çox məşhur idi. Gəncə şəhərində mövcud olan sənətkarlır içərisində pambıq parça istehslı da böyük yer tuturdu. Eynilə Təbriz şəhərində də ən müxtəlif növlü parça istehsalı sahələri mərkəzləşmişdi. Bu şəhər yüksək keyfiyyətli məxmər, atlas, qumaş və s istehsalı ilə xüsusilə məşhur idi. Adları çəkilən parçaların bir hissəsi hətta başqa ölkələrə də ixrac olunurdu. Qərbi Avropa ölkəri arasında Azərbaycan ipəyi daha çox İtalyada məşhur idi.

Naxçıvanın mahir toxucu sənətkarları çoxlu miqdarda ucuz, lakin gözəl və yüksək keyfiyyətli pambıq parça istehsal edirdilər. Onların istehsal etdikləri rəngarəng çit parçalara böyük tələbat var idi. Beləliklə XVII əsrdə Azərbaycan şəhərlərində parça istehsalı sahəsində meydan gələn müəyyən ixtisaslaşma sonrakı əsrlərdə də davam edirdi. Azərbaycanda istehsal olunub geniş işlənən və xarici ölkələrə ixrac olunan parçalar sırasında zərbaft, ipək, xara, atlas, tafta, qanovuz, kəmxa, məxmər, darayı, mahud, şal, tirmə, midqal, bez və s qeyd etmək lazımdır. Bu parçalardan Azərbaycanda əhali arasında mahud, ipək, pambıq, qanovuz, atlas, məxmər, tafta və s geniş istifadə olunurdu. Qadın paltarı əsas etibarilə ipək parça və məxmərdən tikilirdi. İstər qadın və istərsə də kişi alt paltarları kətan və pambıq parçalardan tikilirdi. Lakin çox zaman varlı ailələrdə alt köynəyi ipək parçadan tikilirdi. Bu cür gözəl parçaların (tirməşal, kiseyə, xara, zərbəft, atlas, kəmxa və s.) istehsalı Azərbaycan milli geyimlərinin zənginliyini, gözəlliyini daha da artırdı. Bu parçalar üzərində əsasən gül, quş, heyvan rəsmləri və bəzi fantastik heyvan fiqurları əks olunurdu bu da öz növbəsində Şərq mədəniyyətinin təsirini göstərirdi.

XVI-XVII yüzillklərdə Azərbaycan parçaları içərisində ən görkəmli yeri ali və zərli adlı parçalar tuturdu. Bu tipli parçalar qızıl və gümüş saplarla tikilirdi və tərkibinin on beş faizini xalis qızıl olurdu. Milli naxış və təbii boyalarla bəzənən parçaların üzərində klassik şairlərin xüsusilə Nizami Gəncəvinin əsərlərindən götürülmüş obrazlar təsvir olunur. XVI əsrdə Səfəvi hakimiyyəti dövrü içtimai, siyasi, hərbi sahələrdə olduğu kimi, özünün iqtisadi qüdrəti və ticarət münasibətləri ilə də Azərbaycan tarixinin zəngin səhifələrini təşkil edir. Bu dövrün xarici ticarəti əsasən xam ipək və ipək sap üzərində qurulmuşdur. Azərbaycandan ixrac olunan bu məhsulların müqabilində Avropadan müxtəlif rəngli, müxtəlif toxunuşlu məxmər, mahud, kamzol, karazey, atlas alınır. Yüksək zövqə malik olan Şah Təhmasib xarici ölkələrdən alacağı məhsulun keyfiyyəti, estetik gözəlliyi, rəng seçimi ilə şəxsən maraqlanırmış. Bu parçalardan istifadə edərək saray hakimlərinə tayı-bənzəri olmayan libaslar tikilirdi. Hətta azərbaycanın ipəkçilik mərkəzi olmasına baxmayaraq xaricdən mavi rəngdə ipək də gətirilirdi. Bu dövrdə sadalanan parçalardan daha çox yerli əhali mahuda üstünlük verirdi. Səyyahlardan biri öz qedlərində yazır ki, xalq mahudu çox xoşlayır. Qara camaat adi karazeyi, imkanlılar isə nazik mahuda alırdılar. Burada London mahudu daha yüksək qiymətləndirilirdi. London mahudundan paltar geyərdilər. Müxtəlif 31 rəngli mahuddan hazırlanan paltarların tikilişində əsasən zərif mahududa üstünlük verərdilər.

Ümumilikdə arşdırmalar göstərir ki, XVI əsr Azərbaycan geyim mədəniyyətinin yüksək bir səviyyəyə çatdığı dövrdü. Bu dövrdə Azərbaycanda hətta milli geyim məktəblərinin yaradılması da araşdırmalarda öz əksini tapmışdır. 1561-1563-cü illərdə Təbrizdə olmuş Antoni Cenkinson şahın almaq istədiyi malların adlarını geniş siyahıda göstərir. Saray mühitində ən çox tələbat olan mallar gümüşü parça və ya qızılı işlənmiş (güləbətin tikməli) məxmər, al qırmızı, ləl rəngli, yaşıl və qara məxmərlər, yaxşı komnov, kamlot və atlasın bütün növləri idi. Azərbaycan yüksək ipək istehsal edən toxuculuq mərkəzlərindən olmasına baxmayaraq xaricdən gümüşü, qızılı işlənmiş, al qırmızı, ləl rəngli, yaşıl, qara həmçinin, mavi rəngdə ipəklər də gətirilirdi.

Cenkinson öz qeydlərində göstərirdi ki, yüksək mənsəbli adamların papağı üçün qalın və sıx toxunuşlu, al qırmızı rəngli karazey adlanan mahud növü də xaricdən gətirilirdi. Şahın sifariş etdiyi mallar içərisində Holland parçası və London mahudunun bütün növ və rəngləri də var idi. Bu rənglər al qırmızı, bənövşəyi, innabı, qara, şabalıdı rənglər idi və bunlardan ancaq yüksək mənsəbli adamlar öz geyimlərində istifadə edirmişlər. Qalanları isə başqa açıq rənglərdə,məsələn, Londondan gətirilən kürən-tünd qırmızı, şir rəngi, yaşıl, açıq yaşıl və.s rənglərdən istifadə edirmişlər.

Mahud və karazeyi burada daimi yaşayan türklər, bir qismini isə təbrizlilər özləri Venesiyadan gətirirlərmiş.

Tacirlər tez –tez qeyd edirdiler ki, Azərbaycanda ipək çoxdur, keyfiyyətlidir və başqa ölkələrindəkindən ucuzdur.

A.Eduards ve L.Çepmen (1568-1569) Azərbaycana ixrac edilə biləsi mallar sadalayirlar: İrandan bizim mallarin əvəzinə ala biləcəyimiz məhsullar bütün rənglərdə olan ipək ola bilər ki, onu da həm xam, həm də hazir məhsul şəklində ala bilərik. Həmçinin, mirvari və başqa qiymətli daşlar almaq olar. İranın istənilən şəhərində Londonda istehsal edilən mahuddan çox ipək istifadə edilir.

Mənbələrdə göstərilir ki, xarici tacirlər tək ipəklə deyil həm də Azərbaycanda bitən və istehsal olunan pambıq bitkisi ilə də maraqlanmışlar. Vinçento Alessandri (1571) yazırdi ki, İranda çoxlu və eyni zamanda yaxşı pambıq parça var. O kiçik agacda və ya hündürlüyü adamın çənəsinə qədər, bəzən də daha hündür olan kolda bitir – deye məlumat verir. Sonra o pambiq kolunu, məhsulunu və toxunuşunu təsvir edir. Bununla yanaşı ipək hələ də diqqəti cəlb edən əsas xammal sayılırdı. 1569-cu ildə Şamaxıda olmuş D.Deket yazırdı ki: Şamaxı bütün Midiyada ən gözəl şəhərdir. Bu ölkənin əsas məhsulu xam ipəkdir.

1578-1581-ci illərdə Azərbaycanda olmuş T.Benister və X.Berrou yazırdılar ki,“Bizim tacirlərimiz Midiyanın bütün şəhərlərində oldular və əmin oldular ki, burada xam ipəkdən başqa heç bir qiymətə heç bir şey almaq mümkün deyil və onu da ancaq paşanın vasitəsi ilə almaq olar”.

İpəyin istehsalı kəndlərdə, boyama işi isə mərkəzi şəhərlərdə aparılırdı. Bu barədə mənbələrdə qeyd edilirdi ki,“Şamaxıda çox məhsul, həmçinin çoxlu boyanmış və xam ipək var. İpəyi Şamaxıda rəngləyirlər, xam ipəyi isə Şamaxı ətrafı kəndlərdə hazırlayırlar”.

Şamaxıda iplik və ipək parça istehsalı ilə yanaşı, tikmə sənəti də geniş yayılmışdı. Tikmələrdə əsasən ipək və pambıq saplar istifadə olunurmuş. 1636- 1639-cu illərdə Şamaxıda olmuş alman səyyahı A.Oleariy yazırdı: “…onların əsas məşğuliyyəti –ip əyirmək, ipək tikmə tikməkdən ibarətdir. Orada böyük bazar var. Çoxlu köşklərdə müxtəlif mallar-güllü, rəngli pambıq parçalar, ipək, gümüşlü-qızıllı parçalar, xəz, ipək, pambıq, qızıl-gümüşlə toxunmuş baş yaylıqları satılır. Buraya yəhudilər gəlir və çoxlu şal və pambıq yaylıqlar satırlar”.

1602-1605-ci illərdə Azərbaycanda olmuş Tektander yazırdı ki, qadınların paltarları, geyimləri müxtəlif rənglərdən ibarətdir. Onlar tünd abı, zeytuni, qırmızı, sarı rəngli paltarlar geyinir, al qırmızı rəngi daha çox sevirlər.

Bu dövr Azərbaycanda bütün şux rənglər istifadə edilsə də əsas dəbdə olan rəng al qırmızı və onun çalarları idi. Al və yaşıl rənglər Azərbaycan xalqının geyimində uğurla işlədilən əsas rənglər olub. Yaşıl rəng təbiətin canlanmasının başlanğıc-bünövrə rəngidir.

XVI yüzil geyimlərini, bədii parçalarını və ümumiyyətlə geyim mədəniyyətini müfəssəl təsvir və tədqiq edən R.S.Əfəndiyev həmin yüzilliyi “feodal Azərbaycanı mədəniyyət və incəsənətinin ən çox çiçəkləndiyi dövr” hesab edir. O göstərir ki, tətbiqi incəsənətin yüksək səviyyəsi heç şübhəsiz dəbin inkişafına da öz təsirini göstərməli idi. O, həmçinin qeyd edirdi ki, Təbriz məktəbinə aid çoxsaylı miniatürlərdə təsvir olunmuş surətlərin geyimləri müxtəlif tikiliş formalarını nümayiş etdirir. Eyni zamanda bu dövrdə geyim mədəniyyətinin səviyyəsinə təsir göstərən əlamətlərdən biri də qızıl, gümüş, mis və.s materiallardan hazırlanmış xüsusi sənətkarlıq nümunələri olan bəzəklərdir ki, bunlarsız XVI yüzil, yəni orta yüzilliklərin sonu Azərbaycan geyim mədəniyyətinin səviyyəsini müəyyən etmək mümkün deyil.

Haqqında söhbət gedən miniatürlər və bədii parçaları da o dövrün moda nümayişi kimi qəbul etmək olar. Belə ki, Moskvada, Silah palatasında saxlanılan XVI yüzilliyə aid bədii parça nümunəsi, Budapeşt dekorativ sənətlər muzeyində saxlanılan XVI yüzilliyə aid süjetli tikmə, Nyu-Yorkda cənab Morun şəxsi kolleksiyasında saxlanılan, Təbrizdə istehsal olunmuş, XVI yüzilliyə aid süjetli parça, Boston incəsənət muzeyində saxlanılan Təbrizdə istehsal olunmuş, XVI yüziliyə aid süjetli məxmər çətirstü, Londonda, Viktoriya və Albert muzeyində saxlanılan, Təbrizdə istehsal olunmuş, olunmuş süjetli parçalar, Parisdə cənab Levenin şəxsi kolleksiyasında saxlanılan, Təbrizdə istehsal olunmuş, XVI yüziliyə aid bədii məxmər, Parisdə dekorativ sənətlər muzeyində saxlanılan, Təbrizdə istehsal olunmuş, XVI yüziliyə aid bədii parçalar öz dövründə olduğu kimi bu gün də Azərbaycanın zəngin geyim mədəniyyətini bütün dünyaya nümayiş etdirir.

Ümumilikdə arşdırmalar göstərir ki, XVI əsr Azərbaycan geyim mədəniyyətinin yüksək bir səviyyəyə çatdığı dövrdü. Bu dövrdə Azərbaycanda hətta milli geyim məktəblərinin yaradılması da araşdırmalarda öz əksini tapmışdır. XVII əsrdə Səfəvi dövlətinin zəifləməsi daha sonra xanlıqların meydana gəlməsi ticarətdə də durğunluq yaratdı. Parça istehsalı zəiflədi. XVIII əsrdən başlayaraq ölkəyə ticarətlə məşğul olan əcnəbilərin gəlməsi, bazarda pambığa tələbatın artması ilə əlaqədar toxuculuq sənayesinin qiymətli xammalın istehsalını genişləndirmək zərurəti yaratdı. Azərbaycan parçalarının bədii xüsusiyyətlərini araşdıran R.Əfəndi qeyd edir ki, bu dövrdən başlayaraq burada toxunan parçalarda Qərbi Avropa ünsürlərinə rast gəlinir. Bu dövrdə müxtəlif məzmuna malik süjetli parça naxışları bütünlükdə sıradan çıxır, nəbati və həndəsi formalı naxışlarla əvəz olunudu.

Parçalarda olan bu dəyişikliklərlə meydana gələn yeniliklərə baxmayaraq geyim dəstinin forma və rəng seçimi əvvəlki dövrlərin davamı olaraq inkişaf edir və daha da sabitləşirdi. Əmələ gələn cüzi fərqlər xanlıqların hər birinin ayrı bir coğrafi bölgədə yerləşməsilə əlaqədar olub, özünü ancaq geyimin materialında və geyim bəzəklərində göstərirdi.

XVII əsrdə Azərbaycan yaxın şərqin böyük ipəkçilik zonası Şirvan əyaləti isə Azərbaycanın əsas ipəkçilik rayonu idi.Bu dövrdə Azərbaycan şəhərlərində parça istehsalı sahəsində meydana gələn dəyişiklik sonrakı əsrlərdədə davam edirdi. Azərbaycanda istehsal olunub geniş işlənən və başqa yerlərə ixrac olunan parçalar sırasında: xara, atlas, tafta, kəmxa, kiseyə, qanovuz, şal, tirmə, midqal, məxmər. darayı, bez və.s

Parça xalqın mədəniyyətini əks etdirən elementlərdən biridir. Parçaların naxışı və rəngələri həm bir xalqı başqasından ayırmağa və həm də eyni xalqın içərisində müxtəlif sinfi təbəqələrin nümayəndələrini fərqləndirməyə imkan verirdi. Qadın parçaları əsas etibarilə ipək parça və məxmərdən tikildiyi halda kişi geyimləri əksər hallarda mahmuddan və evdə toxunan şal parçadan hazırlanırdı. İstər qadın və istərsə də kişi alt paltarları kətan və pambıq parçalardan tikilirdi.

XVII əsrdə Azərbaycan Yaxın Şərqin ipəkçilik zonası, Şirvan əyaləti isə Azərbaycanın əsas ipəkçilik rayonu idi. Şirvanla birlikdə Şamaxı, Şabran, Ərəş, Qəbələ, Cavad, Ağdaş və s. Azərbaycanın mühüm toxuculuq mərkəzləri idi. Bu haqqda məşhur səyyah Adam Oleari yazırdı ki, onların (şirvanlıların) əsas məşğələsini iplik, ipək və yun toxuma və müxtəlif tikmə işləri təşkil edir. Şamaxıda istehsal olunmuş tafta və darayı parçaları xüsusi şöhrət tapmışdır. Azərbaycanda həmçinin Gəncə, Şəki, Marağa, Mərənd, Ərəş və Ordubad da mühüm toxuculuq mərkəzləri hesab olunurdu. Bunların sırasında ipək parça sənətkarlığının görkəmli mərkəzlərindən biri olan Gəncəni xüsusi qeyd etmək lazımdır. Evliyə Çələbi (XVII əsr) yazırdı ki, Gəncə ipəyi çox məşhur idi. Gəncə şəhərində mövcud olan sənətkarlır içərisində pambıq parça istehslı da böyük yer tuturdu. Eynilə Təbriz şəhərində də ən müxtəlif növlü parça istehsalı sahələri mərkəzləşmişdi. Bu şəhər yüksək keyfiyyətli məxmər, atlas, qumaş və s istehsalı ilə xüsusilə məşhur idi. Adları çəkilən parçaların bir hissəsi hətta başqa ölkələrə də ixrac olunurdu.

Qərbi Avropa ölkəri arasında Azərbaycan ipəyi daha çox İtalyada məşhur idi.

Naxçıvanın mahir toxucu sənətkarları çoxlu miqdarda ucuz, lakin gözəl və yüksək keyfiyyətli pambıq parça istehsal edirdilər. Onların istehsal etdikləri rəngarəng çit parçalara böyük tələbat var idi. Beləliklə XVII əsrdə Azərbaycan şəhərlərində parça istehsalı sahəsində meydan gələn müəyyən ixtisaslaşma sonrakı əsrlərdə də davam edirdi. Azərbaycanda istehsal olunub geniş işlənən və xarici ölkələrə ixrac olunan parçalar sırasında zərbaft, ipək, xara, atlas, tafta, qanovuz, kəmxa, məxmər, darayı, mahud, şal, tirmə, midqal, bez və s qeyd etmək lazımdır. Bu parçalardan Azərbaycanda əhali arasında mahud, ipək, pambıq, qanovuz, atlas, məxmər, tafta və s geniş istifadə olunurdu.

Qadın paltarı əsas etibarilə ipək parça və məxmərdən tikilirdi. İstər qadın və istərsə də kişi alt paltarları kətan və pambıq parçalardan tikilirdi. Lakin çox zaman varlı ailələrdə alt köynəyi ipək parçadan tikilirdi. Bu cür gözəl parçaların (tirməşal, kiseyə, xara, zərbəft, atlas, kəmxa və s.) istehsalı Azərbaycan milli geyimlərinin zənginliyini, gözəlliyini daha da artırdı. Bu parçalar üzərində əsasən gül, quş, heyvan rəsmləri və bəzi fantastik heyvan fiqurları əks olunurdu bu da öz növbəsində Şərq mədəniyyətinin təsirini göstərirdi.

XVI-XVII yüzillklərdə Azərbaycan parçaları içərisində ən görkəmli yeri ali və zərli adlı parçalar tuturdu. Bu tipli parçalar qızıl və gümüş saplarla tikilirdi və tərkibinin on beş faizini xalis qızıl olurdu. Milli naxış və təbii boyalarla bəzənən parçaların üzərində klassik şairlərin xüsusilə Nizami Gəncəvinin əsərlərindən götürülmüş obrazlar təsvir olunur.

Bildiyimiz kimi Azərbaycanda XVIII əsrin 40cı illərində xanlıqların yaranması digər bütün sahələrə təsir etdiyi kimi, Azərbaycan milli geyiminə də təsirsiz keçməmişdir. Milli geyimlərdə meydana gələn fərqlər xanlıqların müxtəlif coğrafi bölgələrdə yerləşməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Belə ki, rəng çalarları da bu bölgələr üzrə dəyişməkdədir. Hər bir bölgənin geyim dəsti özünə məxsus rəng koloritinə mənsubdur. Bunu həmçinin həmin bölgələrin təbiəti ilə də əlaqələndirilir. Bakı geyimlərinin rəng seçimi Abşeronun təbiətinə uyğun olaraq seçilirdi. Şəhər qadınlarının geyimi dəsti ansambl təskil edirdi. Geyim dəstində ən çox bənövşəyi rəngin çalarlarından və inabi rəngdən istifadə olunsa da, xarakterik rəng seçimi Suraxanı xalçasında olduğu kimi açıq qəhvəyi, solğun xardal rəngi, həmçinin ağ və tünd mavi rənglərin üstünlük təşkil etməsindən ibarət olmuşdur. Geyimin rəngindən aslı olmayaraq onların kənar bəzək və tikmələrində mütləq, mavi və qızılı sarı rənglərdən istifadə edilmişdir. Baki geyimlərində də insanlar təbiətlə həmahəng olmağa çalışmış, dənizin, səmanın ağ, mavi, göy, sahilin qızılı sarı qum rənginə üstünlük vermişdilər.

Naxçıvan geyimlərinin rəng seçimində innabı, yaşıl. gümüşü rənglərə üstünlük verilirdi. Geyim dəstindəki rənglər ən kiçik detallara qədər dəqiqliklə və 37 uyğun çalarda seçilirdi. Geyim dəstinin ayrı-ayrı elementləri güllü parçadan tikilirdisə də, mütləq tox və sakit rənglər seçilirdi. Qarabağ geyimlərində üst tumanı və üst çiyin geyimi ya eyni, ya da uyğun rənglərdə köynək isə tuman və arxalığın rənginə nisbətən açıq və parlaq rənglərdə seçilirdi.

XIX yüzil faktik materiallarının analizi göstərir ki, geyim dəstini hazırlayarkən ilk öncə geyimin estetikası, kənardan baxanın zövqünü oxşamaq məqsədi güdülürdü. Paltarı geyənin özünü bu paltarda rahat hiss etməsinə ikinci dərəcəli amil kimi baxılırdı. Geyimlərdə əsasən al yaşıl rənglərdən istifadə edilirdi. Al rəngi geyimdə görmək insana xoş təsir bağışlayırdı. Hətta kişilər belə geyimlərində al rəngdən istifadə edərdilər. Al yaşıl rəng həm kişi həm qadınların geyimində məharətlə istifadə olunardı. Gəncədə tünd yaşıl və şabalıdı rənglərdən də istifadə edilirdi. Şəki geyimlərində müxtəlif rənglərdən istifadə edilsə də, geyim dəsti bütünlükdə ansambl təşkil edir. rənglər bir-birini tamamlıyırdı. Çox vaxt ağ, mavi, göy bəzən isə tünd qırmızı rənglər istifadə edilib. Qırmızı rəngli paltarlar əsasən toy paltarı olaraq geyinilirdi.

Bütün bölgələrdə gəlin paltarı ancaq qırmızı rəngdə olduğundan və əsasən gəlin paltarı daha çox qorunub saxlandığından zəmanəmizə qədər gəlib çatmış paltarların əksəriyyəti qırmızı rəngdədir. Borçalı-Qazax qadınları ətrəngi, sarı, mavi, qırmızı, yaşıl rənglərdən istifadə edirdilər. O dövr qadınları arasında mavi, narıncı-qırmızı, bir qədər bozyaşıl və zoğalı rənglər də dəb imiş. Lənkaran qadınlarının geyimlərində al-qırmızı, badımcanı, açıq qəhvəyi rənglərdən daha çox istifadə edilirdi. Lənkaranın dağ kəndlərinin əhalisi daha çox güllü-çiçəkli parçalara üstünlük verirdilər. Sadaladığımız bölgələrin hər birinə nəzər salsaq aydın görmək mümkündür ki, bu rəng çalarlarının müxtəlifliyi sırf iqlimlə əlaqədar olub, insanla təbiət arasında bir əlaqənin, təbiətin rəngləri insan gözəlliyinin başlıca amili, kamil və ağıllı insan isə təbiət gözəlliyini əks etdirən, tamamlayan təbiətin bir parçası olduğunu göstərir.