Xiva xonligi tarixi tarixshunosligi

Umumiy xulosa 
 
Mahalliy mualliflar tomonidan yozilgan tarixiy asarlar Xiva xonligida 
ro‘y bergan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar, xalq hayoti va turmush tarzi, 
madaniyatini chuqurroq anglab yetishga, Rossiyaga qaramlik sharoitida o‘zlikni 
saqlab qolishga bo‘lgan intilishni aniqlashga xizmat qiladi. Biroq, ushbu 
tarixnavislar asarlari o‘z davri obyektiv va sub’ektiv sabablariga ko‘ra ayrim 
kamchiliklardan ham xoli emas. Xususan, ularda Xiva xonlarining qo‘shni 
xalqlarning yer-suvlarini, mol-mulkini xonlikka tortib olish siyosati qo‘llab-
quvvatlanadi, ularning milliy ozodlik va mustaqillik uchun olib borgan 
harakatlari qoralanadi. Chunki ularning faoliyati xon boshqaruvi siyosati bilan 
uzviy bog‘liq edi.Shunday bo‘lsada, manbalarni o‘rganish jarayonida mahalliy 
tarixnavislar ma'lumotlarni imkon qadar haqqoniy yoritishga harakat 
qilganliklarini ko‘rish mumkin. Bu holatni Ogahiy asarlarida xonlarning davlat 
boshqaruvidagi faoliyati xususidagi ma’lumotlarida, Bayoniyning Rossiya 
imperiyasi tomonidan xonlikning mustamlakaga aylantirilgan bir paytda tarixiy 
jarayonga o‘zining dadil munosabat bildira olganligida ko‘rish mumkin. 
Mahalliy mualliflar asarlarida ma'lum bir sohaga oid ma’lumotlar 
asarning turli qismlarida uchrab, bu tadqiqotchilar uchun noqulaylik keltirib 
chiqaradi, biroq shuni ta'kidlash lozimki, ushbu xolat ular asarlarini hukmdorlar 
topshirig‘iga binoan xronologik tartibda yozganliklari bilan izohlanadi. Shu 
jihati bilan ham ushbu tarixiy asarlar Xiva xonligi tarixini haqqoniy va ilmiy 
asosda o‘rganishda muhim manba hisoblanib, o‘z ahamiyatini saqlab kelmoqda. 
Sobiq sovet davrida arxiv hujjatlarini o‘rganish, arxeologik va etnografik 
tadqiqot va izlanishlar olib borish, qo‘lyozma manbalarni o‘rganish sohasida 
faoliyat olib borilgan. Garchi, bu davrda tarixiy voqealarga partiyaviylik, 
sinfiylik nuqtai nazaridan kommunistik mafkura asosida yondashilgan bo‘lsada, 

---

59 
xonlikning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli, yer egaligi, dehqonchiligi va irrigatsiyasi, 
me'moriy yodgorliklari va amaliy san'ati masalalari keng yoritilganini aytish 
joiz. Biroq, Xiva xonligidagi madaniyat, savdo, shaharsozlik masalalari yetarli 
darajada tadqiq etilmagan. Xonlikning davlatchilik tarixi siyosiy sabablarga 
ko‘rao‘rganilmagan. Chunki sobiq Ittifoq hududida davlatchilik yagona bo‘lgan 
bir sharoitda davlatlarning tarixi, milliy mansubligi mavhum shaklda aks 
ettirilgan. 
XX-asr 50-yillarining boshlarida tarix muammolarini o‘rganishda 
konyukturaviy munosabat natijasida “chorizmning mustamlakachi bo‘lishiga 
qaramay, rus bo‘lmagan xalqlarning, xususan O‘rta Osiyoning Rossiyaga 
qo‘shibolinishi progressiv fakt bo‘lgan edi”, degan soxta fikr qaror topgan va 
tarixchi olimlar tomonidan “kiritilishi”, “o‘z ixtiyoriga ko‘ra qo‘shib olinishi” 
kabi atamalar ishlatila boshlangan. 60–80-yillarning birinchi yarmida 
tadqiqotlarning muammoviy doirasi kengayib, Xiva xonligining ijtimoiy-
iqtisodiy, siyosiy hayotining ko‘pgina masalalar qator tadqiqotlarda yoritilgan 
bo‘lsa, 80- yillarning ikkinchi yarmidan boshlab, “qayta qurish” munosabati 
bilan ilmiy tadqiqotlarda “ko‘rsatma bilan ishlash” prinsipi o‘rniga tarixiylik 
prinsipi tiklana borishi bilan qator respublika va xalqaro miqyosda o‘tkazilgan 
ilmiy anjumanlarda Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoni xususan, Xiva 
xonligini bosib olish masalasi, davlatchilik tarixi, mustamlaka va sovet 
hokimiyati boshqaruv tizimining mazmun-mohiyati va xususiyatlarini o‘rganish, 
ularning o‘ziga xos jihatlarini aniqlash kabi masalalarga e'tibor kuchaygan. 
1916 yildagi Xiva qo‘zg‘oloni xususida sovet davrida ham turlicha fikrlar 
mavjud bo‘lib, ushbu qo‘zg‘olon 1930 yilda yozilgan P. Alekseenkov asarida 
“Rossiya imperializmiga qarshi milliy ozodlik harakati” sifatida baholangan 
bo‘lsa, 1950 – 1960 yillarda G‘. Nepesov, O. Sodiqov asarlarida bu qo‘zg‘olon 
dastlab ijobiy, keyin «reaksion» deb atalgan bosqichlarga ajratilgan.Shu tarzda 
bir qo‘zg‘olonga bir tuzumning o‘zida bir-biriga zid ikki xil baho 
berilgan.T.G.To‘xtametov esa ularning fikrini tanqid qilib, 1916 yilgi voqealarni 
“butunlay ikki feodal guruh o‘rtasidagi hokimiyat uchun kurash edi” deb 

---

60 
ta'riflagan. 
XIX asrda xorijlik tadqiqotchilar tomonidan yozilgan asarlarda Xiva 
xonligining geografik joylashishi, siyosiy ahvoli, harbiy salohiyati masalalariga 
katta e'tibor qaratilgan, madaniyat, xalqning turmush tarzi masalalari esa 
nisbatan kam o‘rganilganligini kuzatish mumkin. Shu bilan birga xorij 
tadqiqotlarining deyarli barchasida Rossiya O‘rta Osiyoni, jumladan Xiva 
xonligini qurol kuchi bilan zabt etganligi qayd qilingan. Biroq, ushbu 
tadqiqotlarning o‘zida ham mustamlakachilik kayfiyati tasvirlanganini aytish 
joiz. 
Mustaqillik yillarida Xiva xonligining Qo‘ng‘irotlar sulolasi davri tarixini 
yoritishda birlamchi manbalarga, arxiv hujjatlari ma'lumotlariga asoslanib, ilmiy 
adabiyotlar, risola va maqolalar nashr qilindi, nomzodlik dissertatsiyalari 
himoya qilindi. Tadqiqotlarda xonlikda kechgan siyosiy jarayonlar, mamlakatda 
olib borilgan islohotlar, madaniyat, hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo, 
Xiva xonligining xorijiy davlatlar bilan olib borgan diplomatik munosabatlari, 
shaharsozlik va davlatchilik tarixiga oid keng doiradagi ma'lumotlarni qamrab 
olgan.