1-ma’ruza. O’rta Osiyoni bosib olinishini boshlanishi. Buxoro amirligi va Xiva xonligining Rossiya imperiyasi protektoratiga aylanishi Reja

1-ma’ruza. O’rta Osiyoni bosib olinishini boshlanishi. Buxoro amirligi va Xiva xonligining Rossiya imperiyasi protektoratiga aylanishi
Reja:

1. 
   O’rta Osiyoni bosib olish uchun tayyorgarlik
   
2. 
   O’rta Osiyoga qarshi istilochilik yurishi bosqichlari
   
3. 
   Toshkent bosib olinishining strategik ahamiyati
   
4. 
   Buxoro amirligini bosib olishning boshlanishi
   
5. 
   Buxoro amirligi ustidan Rossiya imperiyasi protektoratining o’rnatilishi.
   
6. 
   Xiva xonligiga qarshi harbiy yurishlarning boshlanishi
   
7. 
   Xiva xonligi ustidan Rossiya imperiyasi protektoratining o’rnatilishi.
   

Bosib olish uchun tayyorgarlik: Rossiya imperiyasi tashqi siyosatida o’z chegaralarini sharqqa tomon kengaytirish uchun dastlab Buxoro amirligi, Xiva va Qo’qon xonliklari bilan har tomonlarna aloqalar o’rnatishga harakat qildi. Bunda, eng avvalo, xonliklar to’g’risida ko’proq ma’lumotlar to’plash maqsadida o’z elchilarini bu yerlarga jo’natdi. Pyotr 1 hukmronligi davridayoq Aleksandr Bekovich Cherkasskiy boshchiligidagi harbiy ekspedisiya jo’natilgan. Ammo bu ekspedisiya muvaffaqiyatsizlikka uchragandan so’ng podsho hukumati harbiy istehkomlar qurishga kirishdi. 1718-yilda Irtish daryosi sohilida shunday istehkomlardan yettitasi qurib bitkazildi.
Sayyoh, savdogar, elchilar sifatida yuborilgan ayg’oqchilar tomonidan O’rta Osiyoning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va harbiy ahvoli, suv va quruqlikdagi yo’llari to’g’risida ma’lumotlar yig’ib borildi. 19-asrda Rossiya imperiyasining sanoat xom-ashyosiga bo’lgan ehtiyojining ortishi, ishlab chiqarilgan mahsulotlari uchun qo’shimcha iste’mol bozorlarining zarurligi, to’qimachilik sanoati uchun arzon paxta tolasi yetkazib beradigan hududga ega bo’lish muammolari O’rta Osiyoning bosib olinishini yanada tezlashtirdi. Shuning uchun 19-asrning o’rtalarida bu hududni bosib olish Rossiya imperiyasining birinchi navbatdagi vazifasiga aylandi. Bundan tashqari xalqaro doirada ingliz tovarlarining O’rta Osiyoga kirib kelishi, Angliyaning bu hududga nisbatan qiziqishi ortib borishi Rossiya imperiyasi hukumatining istilochilik harakatlarini yanada tezlashtirdi. Buyuk Britaniyaning Ost-Indiya kompaniyasi 19-asrdan boshlab strategik ahamiyatga ega bo’lgan xonliklarning tabiiy boyliklari, xom-ashyo mahsulotlariga qiziqa boshladi. O’rta Osiyoga 1825-yilda M.Murkroft Angliya bilan aloqalarni yo’lga qo’yish uchun yuboriladi. U Buxoroga kelib, qaytib ketayotganda ikki hamrohi bilan halok bo’ladi. 1832-yilda Buxoroga A.Byorns, 1844-yilda mayor I.Volf, 1843-yilda Xiva va Buxoroga kapitan J.Abbot yuborilgan.
O’rta Osiyo davlatlariga harbiy sohada yordam berish va ularga Rossiya imperiyasiga qarshi harbiy ittifoq tuzish taklifi bilan Buxoroga kelgan Angliyaning Ost-Indiya kompaniyasi vakillari Ch.Stoddart va A.Konnoli 1842-yilda amir tomonidan qatl qilindi. Bunga javoban Angliya hukumati Buxoroga qarshi Afg’oniston bilan sulh tuzib, ularni qurollantiradi. Shundan keyin Afg’oniston Buxoro amirligi hududining bir qismini bosib oldi. Natijada 1855-yilda o’zbeklar va tojiklar yashaydigan Amudaryoning janubiy sohilidagi hududlar Afg’oniston viloyatiga aylantirildi.
19-asrning o’rtalariga kelib Angliyaning O’rta Osiyoga nisbatan olib borayotgan bunday siyosati va podsho hukumatining Qrim urushidagi (1853-1856) mag’lubiyati Rossiya imperiyasini Buxoro amirligi, Qo’qon va Xiva xonliklarini bosib olish harakatlarini tezlashtirishga undadi. Buning uchun u, eng avvalo, unga olib boradigan yo’llar, ayniqsa, Rossiya imperiyasini O’rta Osiyo bilan bog’lovchi savdo yo’llarini to’liq o’z qo’liga olishga harakat qildi. Buning natijasida asosiy yo’l hisoblangan Toshkentga boradigan Orenburg yo’lida harbiy istehkomlar qurdi. Sirdaryoning Orolga quyilish joyida 1847-yilda Raim qal’asi bunyod etildi.
Chegara hududlarida yashaydigan Rossiya imperiyasi fuqarolari bo’lgan aholiga talonchilik va bosqinchilik qilib turuvchi guruhlarning hujumlarini bartaraf etish podsho hukumatining O’rta Osiyoga harbiy yurishlarini boshlashiga bahona bo’ldi. Bundan tashqari to’qimachilik sanoati uchun xom-ashyo bo’lgan paxtaning yetishmasligi O’rta Osiyoni bosib olishga bo’lgan harakatlarni tezlashtirdi. Bu davrda AQShda shimol va janub o’rtasida boshlangan fuqarolar urushi (1861-1865) tufayli Rossiyaning to’qimachilik sanoati uchun paxta xom-ashyosiga taqchillik vujudga keldi.
19-asrning birinchi yarmida O’rta Osiyo xonliklari o’rtasidagi uzoq vaqt davom etgan o’zaro urushlar ularning iqtisodiy va harbiy jihatdan zaiflashib qolishiga olib keldi. Bunday vaziyat oxir-oqibat xonliklarning istilo qilinishlarini osonlashtirdi.
Shunday qilib, 19-asrning o’rtalariga kelib xonliklar o’rtasidagi o’zaro urushlar, ichki nizo va ziddiyatlar, davlat boshliqlarining uzoqni ko’zlab ichki va tashqi siyosat olib bormaganliklaridan nochor ahvolga tushib qoldi. Shunday vaziyatda Rossiya imperiyasi hukumati o’zining siyosiy, iqtisodiy va geopolitik manfaatlarini ko’zlab O’rta Osiyoga harbiy istilochilik harakatlarini boshlaydi.