Xiy-xvi asrlarda amir temur va temuriylar davri falsafasi

XIY—XVI ASRLARDA AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR
DAVRI FALSAFASI
Reja:

1. 
   XIV asrning 70-yillarida Mo‘g‘il mustamlakachiligi
   
2. 
   Amir Temur va temuriylar davri
   
3. 
   Mirzo Ulug'bekning „Ziji jadidi Ko'ragoniy" asari
   

Bir yuz ellik yildan ortiq davom etgan mo‘g‘il mustamlakachiligi XIV asrning 70-yillariga kelib sohibqiron Amir Temur
boshchiligidagi mustaqillik uchun olib borilgan kurashlar tufayli
barham topdi. Qadimiy Ttiron va Turkistonda Amir Temur
boshchiligidagi davlat — qudratli va buyuk imperiya vujudga keldi.
Amir Temur faqat Movarounnahrninggina hukmdori bo‘lib
qolmasdan, u Oltin 0‘rda, Eron, Hindiston, Kavkaz orti, Kichik
Osiyo, Qora dengiz sohillari, Suriya va Misr kabi juda katta va keng
hududni o‘z ichiga olgan buyuk imperiyani tashkil qildi.
Amir Temur tufayli 0‘rta Osiyo xalqlarining milliy mustaqillikka erishuvi, nafaqat Movarounnahrning o‘zida, balki shu
mintaqadagi boshqa mamlakatlaming ham ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy
va madaniy hayotida tub o‘zgarishlarga olib keldi. Amir Temur,
nafaqat Movarounnahr xalqlarini mo‘g‘il mustamlakachiligidan
xolos qildi, balki, shu bilan birga, o‘zi istilo qilgan mamlakatlarda
feodal parokandalikka ham barham berib, butun mamlakatda
nisbatan tinchlik va osoyishtalikni, tartib-intizomni qaror topdirdi.
Bu narsa, o‘z navbatida, mamlakatning siyosiy, iqtisodiy va madaniy
hayotining keng rivoj topishiga olib keldi. Amir Temur davlati
tasarmfiga kirgan shaharlarda qayta tiklash, ta’mirlash ishlari, yangi
binolar barpo etish avj oldirildi, ularda hunarmandchilik, shaharlar
atrofida bog‘-rog‘lar, qishloq joylarida esa, irrigatsiya ishlari keng
yo‘lga qo‘yilib, ekin maydonlari kengaytirildi, dehqonchilik ishlari
yaxshilana bordi. Tashlandiq, xarobazor yerlar obod qilina boshlandi.
Ayniqsa, shaharlar qurish gurkirab rivojlandi, ularda esa ilm-fan,
madaniyat va san’at gulladi. Amir Temur imperiyasini poytaxti
bo‘lmish Samarqand g‘oyat obod va ko‘rkam shaharga, ya’ni shoir
madh qilganday, „yer yuzining sayqali "ga aylandi.
XV asrning boshlariga kelganda, Samarqandda falakiyot va
riyoziyot fanlari kuchli taraqqiy etdi. Mirzo Ulug‘bek asos solgan
falakiyot maktabi va u qurdirgan rasadxona o‘sha davrda tabiiyilmiy bilimlar taraqqiyotida muhim rol o'ynaydi.
Nihoyat, bu davrda falsafa va mantiq ilmlari bilan shug‘ullangan
yirik olimlar paydo bo‘lib, bu sohalarga oid maxsus risolalar ham
yaratiladi. Bunga misol qilib Sa’diddin Taftazoniy va Mir Sayid
Juijoniy yaratgan asarlarni ko‘rsatish mumkin. Mirzo Ulug‘bek
asos solgan falakiyot maktabi vakillari: Mansur Koshiy, Qozizoda
Rumiy, Ali Qushchi, G‘iyosiddin Jamshid va boshqalar esa,
tabiatshunoslikning falsafiy masalalariga oid o£zlarining qimmatli
fikrlarini ilgari surishadi.
Xulosa qilib aytganda, Amir Temur va temuriylar davri 0 ‘rta
Osiyo xalqlari hayotida yuzaga kelgan Uyg‘onish davrining qayta
tiklanishi va uning yangi cho‘qqisiga ko‘tarilish bo‘ldi. Bu davr
madaniyati va ilm-fani jahon madaniyati va ilm-faniga ulkan hissa
bo'lib, uning yutuqlari jahon sivilizatsiyasining keyingi rivojlanishiga zamin bo'lib xizmat qildi.
U hozirgi Ashgabad yaqinidagi Niso shahri atrofida joylashgan
Taftazon qishloglda tug‘iladi. Taftazoniy yoshligidan ilohiyot
sohasiga oid bilimlarni, arab tilini, nutq san’ati va mantiq ilmini
chuqur egallaydi. Unga o'sha davrning mashhur olimlari bo‘lgan
Aziziddin Ijiy va Qutbiddin Roziy-at-Taxtoniylarustozlik qilishadi.
Taftazoniy 1340—1372-yillar davomida G‘ijduvon, Jom, Turkiston, Hirot va Movarounnahming boshqa shaharlari madrasalarida
dars berib, yirik olim sifatida shuhrat qozonadi. Amir Temur
hokimiyatni qo‘lga olib, Samarqandni o‘ziga poytaxt qilgach,
Taftazoniy Samarqandga taklif qilinadi hamda umrining oxirigacha
saroyda yashab, ijod qiladi va 1392-yil 12-avgustda vafot etgan.
Taftazoniy o‘z falsafiy qarashlarida tabiat hodisalari o'rtasidagi
sabab-oqibat munosabatlariga ko‘proq e’tibor beradi. U tabiatdagi
sabab-oqibatlarni tadqiq qilib, ularning xilma-xil turlarini ajratib
ko‘rsatadi. Sabab — bu shunday narsaki,narsaning vujudga kelishi
unga bog‘liqdir, deydi u. Uningcha, sabab ichki va tashqi ko‘rinishlarga ega. Agar sababning muayyan belgilari oqibatga o ‘tsa,
ichki sabab, agar o ‘tmasa, bunday sabablar tashqi sabablar
boladi.
Taftazoniy falsafiy qarashlaridagi diqqatga sazovor masalalardan
yana biri bu — insonga xos qazo va qadr hamda iroda erkinligi
masalalaridir. U o'zining „Taxzib al-mantiq va al-Kalom“ asarida
insonning xulq-atvoridagi iroda erkinligi masalasiga keng to‘xtaladi.
Taftazoniyning fikricha, Xudo o‘z bandalariga ikki yo‘lni „taklif‘
etadi: birinchisi — sharafli, xayrli ishlami qilish va makruh ishlami
qilmaslik; ikkinchisi — nomatlub ishlar qilib, gunohga botish va
qilgan gunohlari uchun jazo tortish. Bunda qaysi yo‘lni tanlash
esa, insonning o‘z irodasiga bog‘liqdir. Mutafakkirning fikricha,
Xudo tomonidan insonlarga ko‘proq yaxshi, xayrli, matlub ishlami
qilish buyuriladi. Yomon xulq-atvorli kishilar o‘z yomonliklaridan
1 I. A. Karimov. Yangicha fikrlash va ishlash — davr talabi. Asarlar,
5-jild. Т., ,,0‘zbekiston“, 1997, 181—182-betlar.
qaytmasa, Xudo ulami jazolaydi. Bu jazodan qo'rqqan kishilar
o‘zlarining yomon xulq-atvorlandan voz kechishi, qutulishlari
lozim. Bu esa, yana ularning irodalariga bog'liqdir.
Taftazoniy o'z bilish nazariyasida Ibn Sino (Ibn Sino narsa va
hodisalar haqidagi hosil qilingan ma’lumotlarni bilim, deb
hisoblaydi)dan farq qilib, narsa va hodisalar haqidagi erishgan
ma’lumotlarni insonning his-tuyg‘u va bilimlari o'rtasidagi vosita
boiuvchi bosqich, deb tushunadi. Uning qarashicha, inson bilish
jarayoni uch shartni taqozo etadi:
1. His-tuyg'u a’zolari va ashyolaming o'zaro ta’siri.
2. Bu ta’sirning inson ruhiyati tomonidan qabul qilinishi.
3. Aqliy bilish1,
Taftazoniy fikrieha, his-tuyg'u a’zolariga ashyolar va hodisalar
ta’sir etib, tashqi hissiyotni paydo qiladi, tashqi his-tuyg'u hissiyot
asosida so'ng ichki his-tuyg'u paydo bo'ladi. Bu his-tuyg'ular va
hissiyotlardan, ularning shakllaridan bilim shakllanadi. Bunda hissiyot
ashyolar va hodisalardan, ularning zaruriy sifatlari va aloqalari bilan
birgalikda, faqat tashqi qiyofalarinigina qabul qilib oladi. Shu sababli
Taftazoniyning fikrieha, hissiy tasawurga ega bo'lish uchun ashyo yoki
narsaning o'zi bo'lishi shartdir. Lekin, aqliy bilish uchun moddiy
asoslar (ashyo yoki buyum)dan ancha uzoqlashgan holda hissiy
bilimlarga tayanib, ulardan yuqori ko'tarilish kerak, aqliy bilish ana
shu yuqoriroq bosqichda hosil bo'ladi. Uning qarashicha, aqliy
bilishning shakllari tassawurot va tasdiqotlardir. Aqlning quroli ashyo
va buyumlami aks ettiruvchi tushunchalardir. U tushunchalami
ta’riflar ekan, o'z oldiga: tushunchalar qanday kelib chiqadi
va shakllanadi, degan savolni qo'yib, unga shunday javob
beradi: aqlning tahliliy-xulosaviy qobiliyati (uningcha: tahililot) va
shuuriy iste’dodi (uningcha: mavhumot)tushunchalarning
shakllanishi uchun asosiy yo'ldir. Uning yozishicha: „Faqat tahlilot
va mavhumot vositasidagina ashyolar haqida bilish mumkin“2.
Xullas, Taftazoniyning falsafiy qarashlari Yaqin va O'rta Sharq
xalqlari o'rta asr ijtimoiy-falsafiy tafakkurida ilg'or o'rin tutgan,
qadimgi yunon faylasuflari fikrlari bilan hamohangligini ko'rsatadi.
Ammo, Taftazoniy antik davr falsafiy qarashlari bilan cheklanib
kolmay, o'z qarashlarini Sharq uyg'onish davri yuksalishlariga
tayanib rivojlantiradi, ularni yangi g'oyalar bilan boyitadi.
Taftazoniyning falsafiy qarashlari o'z ilmiy qimmatini hozir
ham yo'qotgan emas. Lekin, uning merosi bizda yetarli o'rganilmagan, uni chuqur ilmiy o'rganish, shubhasiz falsafiy tafakkurimizni yanada boyitishga olib keladi.
Amir Temur va temuriylar davri falsafiy qarashlarini o'rganishda e’tiborga loyiq mutafakkirlaming yana biri — bu Mir Sayyid
Sharif Jurjoniy (1339—1413-yillar)dir.
Asli ismi Ali binni Muhammad binni Ali Husayni Juijoniy
Eronning Gurgan viloyati markazi Astrobod shahri yaqinidagi
Tag'u qishlog'ida tug'iladi. U yosliligida o'sha davr Sharqda mavjud
bo'Igan barcha fanlar bilan shug'ullanadi. Ayniqsa, islom falsafasi
bo'Igan Kalom, mantiq, tabiatshunoslikka doir barcha bilim
sohalarini qunt bilan o'rganib, keyinchalik ularning har biriga oid
katta ilmiy asarlar yozib qoldiradi.
Jurjoniy 1387-yili Amir Temur tomonidan Sheroz fath
etilishi bilan, u yerdagi bir qancha olimlar qatorida, Samarqandga
taklif etiladi va bu yerda 20 yil samarali ijod qilib, sohibqiron
vafotidan keyin Sherozga qaytib kelib, 1413-yilda vafot etgan.
Juijoniyning bizgacha „Borliq haqida risola“ va „Dunyoni aks
ettiruvchi ko‘zgu“ deb nomlangan falsafiy asarlari yetib kelgan.
Shuningdek, uning Ar-Roziy at-Taxtoniyning ,,Shamsiya“ asariga
„Kotibiy Kazviniyning ,,Hikmatulayn“ („Hikmatlar birligi")
asariga yozgan sharhlar ham ilmiy-falsafiy qimmatga egadir.
Juijoniyning falsafiy qarashlari, o'zidan oldin o'tgan salaflarinikida bo'lganidek, o'rta asrlardagi butun falsafiy masalalarni,
chunonchi: borliq haqidagi ta’limotni, koinot jumboqlarini,
modda va uning shakllari, jonsiz va jonli tabiatning xususiyatlari,
jismoniy va ruhiy tomonlar munosabatlari, bilish muammolari va
shular kabi masalalarni o'z ichiga oladi. U o'z asarlarida koinot,
inson va aqlni qamrab oluvchi borliqning umumiy manzarasini
yaratishga harakat qiiadi. Bunda Jurjoniyga xos narsa, borliq
manzarasini bosqichma-bosqich tartibda tushuntirishga harakat
qilishdan iborat. U o'zining besh bobdan iborat bo'Igan —