Xülasə: Məqalədə soyuq müharibə sonrası Türkiyənin Cənubi Qafqaz siyasəti təhlil edilir. Göstərilir ki

 

4.Türkiyənin Cənubi Qafqaz Siyasətində İqtisadi İstiqamətlər 

Türkiyə  ilə  Cənubi  Qafqaz  arasındakı  işgüzar  və  ticarət  əməliyyatlarına  gəlincə,  bu,  Türkiyə-

Rusiya  kommersiya  layihələri  ilə  müqayisə  oluna  bilməz.  1998-ci  ilin  yanvarında  dövlət  naziri  Əhəd 

Əndican bildirirdi  ki, Türkiyə şirkətləri  Azərbaycan iqtisadiyyatına 1,5 milyard dollar vəsait qoymuşlar. 

(Milliyet,  31.06.2000).  Gürcüstan  Ticarət  və  Xarici  İqtisadi  Əlaqələr  Nazirliyinin  məlumatına  görə, 

Türkiyənin  Gürcüstan  iqtisadiyyatında  iştirakı  1998-ci  ildə  Gürcüstana  olan  ümumi  xarici  investisiya 

axınının  cəmi  4,7  faizini  təşkil  edirdi  (TN,  1999).  Son  illərdə  Türkiyə  Gürcüstanın  ən  böyük  ticarət 

tərəfdaşı olmuşdur. 2013-cü ildə 1,52 milyard ABŞ dolları olan ticarət dövriyyəsi 23.5% artaraq 2014-ci 

ildə  1.96  milyard  təşkil  etmişdir.  Eyni  ildə  Türkiyədən  idxalatın  həcmi  22,6  %  artaraq  1.72  milyard, 

Türkiyəyə gürcü mallarının ixracatı isə 30.8% artaraq 239.3 milyon dollar səviyyəsinə yüksəlmişdir. Ölkə 

idxalatında Türkiyənin payı 17%-ə bərabərdir (civil.ge, 20.04.2016). Bütün bu rəqəmlər onu deməyə əsas 

verir ki, nəticə etibariylə Rusiyanın Gürcüstanla keçmiş illərdəki iqtisadi əlaqələrində dominant mövqeni 

Türkiyə ələ keçirmişdir. Aİ ilə 2014-ci ilin iyun ayında imzaladığı Assosiasiya sazişindən sonra iki ölkə 

arasında ticari əlaqələrin daha da artacağı proqnozlaşdırılır. 

Ermənistana  gəlincə,  ona  embarqo  qoyulması  səbəbindən  bu  ölkə  ilə  iqtisadi  əlaqələr  xeyli 

zəifləmişdir. Lakin əslində isə yetərincə çoxlu sayda türk geniş istehlak malları, eləcə də ərzaq məhsulları 

Gürcüstan  və  İran  vasitəsilə  Ermənistan  bazarına  daxil  olur.  Belə  ki,  Türkiyədən  Ermənistana  idxalın 

dəyəri Köçəryanın hakimiyyəti dövründə 100 milyon dollara qədər artmışdır. (Radikal, 01.02.2000). 

Türkiyə  biznes  birliyinin  “erməni  lobbisi”  adlanan  hissəsi  erməni  yurddaşları  ilə  birgə  işləyərək 

Türkiyə  ilə  Ermənistan  arasındakı  ticarət  dövriyyəsini  artırmağa  və  sərhədlərin  açılmasına  nail  olmağa 

çalışırlar. 1997-ci ilin mayında birgə Türkiyə-Ermənistan İşgüzar İnkişaf Komitəsi təsis edildi. Avqustda 

keçirilən  ilk  iclasda  Türkiyə  və  Ermənistan  biznesmenləri  arasında  Ermənistanda  Türkiyə  ticarət 

mərkəzinin  açılmasına  və  bank  sistemi,  kapital  qoyuluşu  və  toxuculuq  sənayesində  əməkdaşlığın 

genişləndirilməsinə icazə verən protokol imzalandı.   

Qərar  qəbulu  prosesinə  təsir  göstərən  qruplar  (bir  sıra nazirliklər  də  daxil  olmaqla,  biznes-qruplar 

və  etnik  lobbilər)  arasındakı  fikir  ayrılıqlarına  görə  Türkiyə  heç  də  həmişə  Cənubi  Qafqazda  ardıcıl 

strategiyaya  malik  ola  bilmirdi.  Bu  isə  Türkiyə  XİN-i  Cənubi  Qafqazla  bağlı  siyasətinin  heç  də  həmişə 

mükəmməl  olmasına  imkan  vermirdi.  Belə  ki,Türkiyə  və  Azərbaycan  sərhədləri  bağlı  olan  Ermənistan, 

2008-ci ilin avqust müharibəsində Gürcüstan sərhədi da bağlanınca Türkiyə ilə əlaqələrin  normallaşması 

və  sərhədin açılmasının iqtisadi təhlükəsizlik baxımından vacibliyi müzakirə edərək, ABŞ və AB-nin də 

təsiri  ilə  protokollarla  əlaqədar  danışıqlara  başladı.  2009-ci  ildə  imzalanan  protokollar  və  Ermənistanın 

qeyri-konstruktiv  olaraq  protokollarla  əlaqədar  müddəti  dayandırmış  olması  Türkiyənin  Cənubi  Qafqaz 

siyəsətinə  təsirsiz  ötüşmədi.  Türkiyə-Azərbaycan  əlaqələrində  isə,  2010-ci  ildə  protokollardan  sonra 

yaranmış etirazlar hər iki ölkə tərəfəndən aradan qaldırılması üçün səylər göstərildi. 

Türkiyənin  Rusiyadan  enerji  sahəsindəki  asılılığı  da  Qafqaz  siyasətinə  təsir  edən  əsas 

faktorlardandır.  Xəzər  bölgəsi  təbii  qazı  Türkiyənin  Rusiyadan  asılılığını  azaldacaq  bir  faktor  olaraq 

qiymətləndirilir.  Rusiyanın  siyasi  təsirinin  artması  NABUCCO  layihəsi  üçün    ciddi  təhlükədir.  2015-ci 

ilin  martında  Ankarada  Azərbaycanın  Xəzər  dənizindəki  “Şahdəniz”  yatağının  işlənilməsinin  ikinci 

mərhələsi  çərçivəsində  hasil  olunacaq  təbii  qazı  Türkiyəyə  və  Türkiyə  üzərindən  Avropaya  nəql  edəcək 

Trans-Anadolu Təbii Qaz Boru Xətti Layihəsi (TANAP) üzrə Ortaqlıq Anlaşması imzalandı. Türkiyə və 

Avropa  Birliyi  ölkələrinin  enerji  təhlükəsizliyinin  təmin  edilməsi  və  təchizatın  diversifikasiyası 

baxımından  böyük  önəm  daşıyan  TANAP  layihəsi  üzrə  anlaşmanın  imzalanmasından  sonra  ortaqlar 

arasında  paylar  belə  müəyyənləşdirilmişdir:  “Cənub  Qaz  Dəhlizi”  şirkəti  -  58%,  BOTAŞ  -  30%,  BP  - 

12%. TANAP  çərçivəsində  Türkiyəyə  ilk  qaz  nəqlinə  2018-ci  ildə  başlanılması  planlanlaşdırılır. 

Başlanğıcda illik 16 milyard kubmetr təşkil  edəcək nəql həcminin  mərhələli surətdə əvvəlcə 24 milyard 

kubmetrə,  sonra  31  milyard  kubmetrə  yüksəldilməsi  nəzərdə  tutulur.  Türkiyənin  energetika  və  təbii 

sərvətlər naziri Tanər Yıldız TANAP Layihəsinə  ortaq olunmasına baxmayaraq “Mavi Axını” layihəsinin 

də  inkişaf  etdiriləcək  bir  layihə  olduğunu və  bunula  bağlı  Qazpromla  danışıqlar  davam  etdirildiyini 

bildirir. (Faiqov, 19.04.2016). 

Buradan  belə  qənaətə  gəlmək  olar  ki,  Rusiya  qazını  Avropaya  daşıyacaq  “Mavi  axın”  lahiyəsi 

Azərbaycan qazını Avropaya ixrac edəcək TANAP layihəsinin rəqibinə çevrilmə ehtimal çoxdur. Çünki, 

Rusiya Avropaya yeganə qaz ixracatçısı qismində çıxış etməklə Qərbi özündən asılı saxlamağa çalışır. Bu 

məqsədlə  ilkin  olaraq  2011-ci  ildə  “Şimal  axını”  layihəsi  reallaşdırıldı.  Rusiyanın  planlaşdırdığı  digər 

---

layihə  “Cənub  axını”nın  tikintisi  isə  AB  tərəfindən  dayandırıldıqdan  sonra  Rusiya  ilə  Türkiyə  arasında 

əldə  olunan  razılaşmaya  əsasən,  rus  qazı  Qara  dənizin  dibi  ilə  Türkiyəyə  buradan  isə  Avropaya  ixrac 

olunması nəzərdə tutulur. Ümumi tutumu 63 mlrd. kub metr olan qaz xəttinin artıq 2016-cı ilin əvvəlində 

16  mlrd.  kub  metr  ixrac  potensialı  olacaq  birinci  qolunun  Türkiyəyə  qədər  olan  hissəsi  istismara 

veriləcək. Azərbaycanda çəkilən TANAP-ın isə 16 mlrd. kub metr potensialının olduğu bildirilir. Türkiyə 

tərəfi  iki  paralel  xəttin  bir-birinə  mane  və  rəqib  olmadığını  bildirməklə  Azərbaycanın  narahatçılığını 

aradan  qaldırmaq  istəsə  də,  Bakı  mümkün  risklərdən  məlumatlıdır  və  vaxtında  lazimi  tədbirlər  görür. 

Düzdür, Türkiyə ilə Rusiya arasında “Mavi axın” layihəsilə bağlı danışıqlarda belə ehtimal irəli sürülürdü 

ki,  Rusiya  özü  də  TANAP-a  qoşulsun  və  bununla  öz  qazını  Avropa  bazarına  çıxarmaq  üçün  əlavə 

marşruta sahib olsun. Bunun müqabilində isə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə köməklik göstərsin. 

Lakin,  sonda  Rusiyanı  Azərbaycanla  şərikli  deyil,  tək  başına  satmaq  istəyi  və  Avropanı  əvvəlki  kimi 

özündən  asılı  saxlamaq  ambisiyası  özünü  daha  qabarıq  göstərir.  Ankaranın  Azərbaycanın  qaz  xəttinə 

rəqib  ola  biləcək  xəttin  çəkilməsinə  razılıq  verməsi  Türkiyənin  maraqları  ilə  bağlıdır.  Lakin  bütün 

hallarda  hansı  mənbənin  cənubda  söz  sahibi  olması  ilə  bağlı  nəticə  Brüsselin  kimin  qazını  almağa 

üstünlük verməsindən asılıdır. Türkiyə  vasitəsilə  Avropaya çəkilməsi planlaşdırılan “Mavi axın”  elə rus 

qazıdır və Avropanın yenə də Rusiyadan asılı vəziyyətdə qalma ehtimalı ola bilər. Avropanın TANAP-a 

üstünlük  verməsi  onların  məhz  mənbələrin  şaxələndirilməsi  siyasətinə  uyğun  gəlir.  Rəsmi  Bakının 

Azərbaycan-Türkiyə-İran  və  Azərbaycan-Türkiyə-Türkmənistan  iqtisadi  əməkdaşlıq  formatına  son 

dövrlər  üstünlük  verməsinin  səbəbi  də  məhz  TANAP-la  əlaqədardır.  Cənubi  Qafqazda  və  Xəzər 

hövzəsində bu cür əməkdaşlıq Rusiya-Türkiyə və Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərinin gələcək inkişafı 

üçün həlledici amildir.  

Azərbaycanla  Türkiyə  arasında  enerji  sektorunda  əlaqələrin  yeni  vəziyyəti  yeni  dövrdə  alternativ 

enerji  mənbələrindən  birgə  istifadə  təşkil  etməkdədir.  Bu  sferada  Azərbaycanın  Türkiyənin  zəngin 

təcrübəsinə və texnologiyasına, Türkiyənin isə Azərbaycanın alternativ enerji resurslarına ehtiyacı var. 

Nəticə 

Belə  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  enerji  ehtiyatlarının  beynəlxalq  bazarlara  daşınmasında  söz  sahibi 

olmaq istəyən Türkiyə üçün Azərbaycan və Gürcüstan yolunun təhlükəsizliyi  mühüm əhəmiyyət daşıyır. 

Bakı-Tiflis-Ceyhan  Neft  Boru  Kəməri  və  Bakı-Tiflis-Ərzurum  Təbii  qaz  Boru  Xətti  layihələrinin 

kəsişdiyi ölkə kimi Azərbaycanın ərazi bütövlüyü problemi bu layihələrin gerçəkləşməsini gecikdirsə də, 

yenə  də  nəticədə  layihələrin  tamamlanmış  olması  Türkiyənin  Cənubi  Qafqaz  siyasəti  baxımından  uğuru 

hesab etmək olar.