Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Mavzuning o`rganilishi va dolzarbligi

2.2.Komil Xorazmiyning tarjimonlik faoliyati
Komil Xorazmiyning ijodiy faoliyati serqirra. Uning faoliyatida tarjimonlik
ham muhim o`rin tutadi. XVIII asr fors-tojik adabiyoti namunalaridan Mumtoz
taxallusli Barhurdor bin Mahmud Turkman Farohiyning “Mahbub-ul-qulub” (xalq
orasida “Mahfil oro” nomi bilan mashhur) asarini, Mirxondning “Ravzat us-safo” asarlarini o`zbek tiliga tarjima qildi. Fahriddin Ali Sayfiyning “Latoyifut-tavoyif” (XVI) asarini forschadan
o`zbekchaga o`girdi. Tarjimon Komil asarni qayta ishlab, bir qismini yangilaydi.
Professor Sh. Yusupovning qaydicha, 452 hikoyatdan 345 tasini keltirib, eskirganlarini tushirib qoldiradi. Shu tariqa kitob “Latoyifuz-zaroyif”(Zarif latifalar) nomi bilan tarjima qilinadi. “Latoyif-at tavoyif» ya`ni «Turli toyifalarning latifalari» asari XVI asrda yashab ijod etgan yozuvchilardan Safiyning asaridir. Safiyning asl ismi Faxriddin Ali bo`lib, u mashhur adabiyotchi, Navoiyning zamondoshi Husayn Voiz Koshifiyning o`g`lidir. Safiy bu asardan tashqari «Rashaxot» hamda «Mahmud va Ayoz» asarlarini ham yozgan. «Latoyifat - tavoyif» asari olimlar, shoirlar, shayhlar, darveshlar, qalandarlar va boshqa toyifa kishilar hayotidan olingan kichik xajmdagi hikoyalar va latifalar to`plamidir. Unda A.Jomiy va A.Navoiylar haqida ham ko`pgina hikoyalar uchraydi. Xullas Komil Xorazmiy adabiyotimiz va ma`naviyatimizning mashhur arboblaridan biridir. Uning eng muhim tarixiy xizmati shundaki, u o`zbek mumtoz adabiyotining ilg`or an`analarining merosxo`ri bo`lib chiqdi va ularni XIX asrning ikkinchi yarmida Xorazmda davom ettirib, u yerda progressiv adabiyotning rivojlanishiga katta hissa qo`shdi.⁹
«LATOIF-UZ-ZAROIF»DAN
Bir ota va o’g’ulni bir hokim qoshig’a kelturdilarkim, tayoq urg’aylar. Avval otosin yotquzub yuz tayoq urg’oylar. U hech so’zlamodi. Andin so’ng o’g’lini yotquzib bir tayoq urub erdilarkim, ota dodu faryod qila boshladi. Hakim dedi: — Sen yuz tayoq eding, hech bir daming chiqmodi, o’g’lungga bir tayoq urganda nechun nola qilursan? Ul dedi: — Ul tayoqkim tanimga tegdi, tahammul qildum. Endi jigarimga tekkan erdi, chiday olmadum.
* * *
Bir kambag’al olim kishi faqir bo’lgani uchun bir baxil boyni eshikiga boribdurkim: — Men, siz sadaqa bermoqchisiz, deb eshitdim. Men g’oyat daraja muhtoj va mustahiqdurman,— dedn. Baxil boy bahonalar qilib dedikim: — Men sadaqamni ko’rlarga berurman, deb ahd qilib erdim. Sen ersang ko’r emassan. Olim dedi: — G’alat qilibdursan, ko’r haqiqiy mandurmankim, maxluqotga rizq beruvchi zotdan yuz o’gurib, seningdek baxilning yoniga kelibdurman. Bu so’zni aytib olim qaytib ketdi. Olimning so’zi baxilga bag’oyat ta’sir qilib, izidan yugurdi. Olim qabul etmadi.
* * *
Bir tabibni ko’rdilarkim, har vaqt go’ristondan o’tsa ridosini boshiga solub yopunib o’tar erdi. Aning sababin so’radilar. Tabib dedikim! — Bu go’ristonda yotg’on o’luklardin uyalurman. Chunki har biri meni dorimni eb va mening sharbatimdin ichib o’lgandurlar.
* * *
Bir kun shoir Anvariy Balx bozoridin o’tub borur erdi. Ko’rdikim, xaloyiqlar halqa qurmishlar. O’rtada bir kishi turib Anvariyning qasidalaridan o’z otig’a o’qur erdi. Xaloyiq anga tahsin va ofarin qilur erdilar. Anvariy debdur: — Bu kimning ash’oridurkim, o’qursan? Ul debdur: — Anvariyning ash’oridur. — Anvariyni tanurmisan? Ul dedi: — Ne aytursan, Anvariy mendurman. Anvariy kulib debdur: — She’r o’g’risin eshutib erdim, shoirning o’g’risin ko’rmamish erdim.
* * *
Keltiribdurki, Abu Ayyub Mansur xalifaning yaqin va hamsuhbatlaridan erdi. Ammo har vaqt Mansur ani chaqirsa, rangi sarg’ayib, badanlarig’a larza tushar erdi. Bir kun bir mahram joeda anga dedikim: — Sen xalifaning yaqin va hamsuhbatlaridansan. Ne uchun seni har vaqt chaqirsa qo’l-oyog’ing bo’shashib, o’zingni yo’qotib qo’yursan. Abu Ayyub ul mahram javobida dedikim: — Bir qarchig’ay bir xo’rozdin so’rdikim, sen yoshlikdan odamlarning uyida bo’lursan. Ular sanga o’z qo’llari bilan don va suv berurlar, saning uchun uylarida joy solurlar. Ammo har vaqt seni tutar bo’lsalar ne uchun g’avg’o qilib, faryod bilan ul uydin bul uyga, ul o’choqdin bu o’choqg’a qocharsan. Men esam bir vahshiy qushdirman. Ulug’ tog’larda kezarman. Qachon meni tutib keltirsalar, qo’llarida orom olurman, meni ovg’a yuborsalar hech g’avg’o va mojaro qilmay parvozga chiqib, aylanib, yana qaytib kelurman. Xo’roz dedikim: — O qarchig’ay qush, hech joyda ko’rdingmi yoki eshitdingmi, bir qushni sixga tortib, o’tga qo’yib, kabob qilganliklarini. Qush yo’q, dedi. Xo’roz dedikim: — Men bu xonadonda bo’lganimdan beri yuz xo’rozni ko’rdim: boshini uzib, qanotlarini yulib qrrnini yorub, sixg’a tortib, kabob qilib, eydilar. Mening faryodimning sababi shudir.
* * *
Abdulfazl bilan Umayt Ruknuddavlaning vaziri erdi. Ug’li Abdulfathni Abul Husayn Ahmad binni Foris degan muallimg’a topshirdi. Abul Husayn esa o’z zamonining fasohatli tengsiz adiblaridan erdi. Abdulfath o’qishda tamballik qilar erdi. Muallim Abul Husayn otasi Abdulfazlga yozdikim: «O’g’lingiz Abdulfathning o’qishdagi harakati chumolining bosh barmog’idan ham kamroq va pashshaning gardanidan kaltaroqdur».
* * *
Bir kecha Hajjoj dedikim: — Ko’ringlar, zindonda biror fazilatliq kishi bormukin? Agar bo’lsa, men aning bilan suhbatlashurman. Zindondan qidirib bir fozil kishini topib kelturdilar... Hajjoj andin so’rdikim: — Sen nima sababdin zindong’a tushding? Fozil dedikim: — Maning amakimning bir o’g’li bor erdi. Chun nohaq qon to’kib qochib ketdi. Aning o’rnig’a mani tutib zindong’a soldilar. Hajjoj dedikim: — Shoirning bir so’zi borki, rost aytibdur. Amakingning o’g’li gunoh qildi. Sen aning o’rnig’a mubtalo bo’lding. Albatta mard kishi amakisining yomon axloqli o’g’li sababidin giriftor bo’lg’usidir. Hajjoj shoirning shu so’zini o’qigach, ul adib dedikim: — Tangri shoirdin rostgo’yroqdur. Chunki tangri buyuradi: «Qishi ikkinchi bir kishining gunohi uchun tutilmasin». Hajjoj bu so’zni eshitgach unga ming tillo berib ozod qilib yubordi.
* * *
Xalifalardan biri vazirig’a dedikim; — Qayda erding? Ul dedi: — Sening uchun ko’shk bino qilur erdim. Xalifa ani javobidin hayron bo’ldi. Chunki aning javobida ishorat bor erdi. Shundayki, xalifa Fir’avn hukmida bo’lib qoldi. Xalifa: — Ey Homon,— deb chaqirgani uchun vaziri ham unga munosib javob berdi. Chunki Homon Fir’avnning vaziri erdi.
* * *
Bir kun devon kotiblaridin biri Hajjojning qoshig’a kelib, ba’zi ehtiyojini arz qilib chiqib ketdi. Hajjojning oldida doimo birga turadigan va uning kuldiradigan Mabra degan nadimi bor edi. U dedikim! — Odamlarning eng yomoni devonxona kotiblaridur. Shunda Hajjoj aytdikim: — Nima uchun sen kotiblarni shikoyat qilursan. Holbuki tangri, «kiromun kotibin», deb yod qilubdur, sen tangrining kalomiga qarshi so’z aytursan. Agar sen eski hamsuhbatlarimdan bo’lmasang erdi senga siyosat qilur erdim. Mabra: — Ey xalifa, men devon kotiblarini ayturman, osmondagi farishtalarni aytmadim va alarni shikoyat qilmadim,— dedi. Hajjoj kulib, aning javobiga ming diram in’om etdi.
* * *
Bir podshoh nadimga dedikim: — Bu shaharning ablahlarining otini ro’yxat qilgin. Nadim: — Har kimning otini yozsam g’azab qilmasligingga shart qilasanmi,— dedi. Podshoh qabul qildi. Nadim eng avval gyudshohning otini yozdi. Podshoh dedi: — Ablahlikni menga isbot qil. Agar isbot qilolmasang senga siyosat qilurman,— dedi. Nadim dedikim: — Yuz ming tilloning hujjatini falon navkarg’a berib, buyurdingkim, falon mamlakatga borib shul tilloni naqd qilib, olib kelsang, deding. Holbuki men o’sha navkarni yaxshi taniyman. Ani bizning mamlakatda na farzandi bor. Hech bir narsasi yo’q bir kishidur. Agar ul o’sha vajhni qo’lig’a kirgizsa boshqa bir viloyatg’a borib, tirikchilik qilur. Anga sening hukming hech bir o’tmaydi. Shul holda sen aning ustida ne ish ko’rursan. Podshoh dedikim: — Agar ul mandin yuz o’gurmay u tilloni naqd olib kelsa, sen na dersan,—dedi. Nadim: — Agar, ul olib kelsa, ablahlik daftaridan podshohning otini qirib tashlab, o’rnig’a aning otini yozib qo’yurman, dedi.¹⁰
* * *
Bir kun Iskandar Doro bilan urushish munosabati bilan o’z askarlarini ko’zdan kechirdi. Usha ko’rik kuni shamol va chaqmoqdek tezlikda uchib yuradigan bir otg’a mingan erdi. Shul vaqtda navkarlaridin biri bir oriq va cho’loq otga minib podshoh oldidin o’tdi. Podshoh g’azab bilan ani otdan tushishga buyurdi. Shul vaqtda navkar kulib yubordi. Iskandar chaqirib, kulganligini sababini so’rabdi, ul dedikim: — Sening g’azab va qahringdan kulgum keldi. Chunki sen uchar bir otg’a minib turib, men esam yurolmay to’xtab qoladigan otga minibdurman. Yana shunday bo’la turib menga g’azab qilursan. Iskandarg’a aning so’zi ma’qul tushib, oni askarboshilaridan qilibdur.
* * *
Bir kun Amru Lays askarlarini ko’zdan kechirar erdi. Askarlaridan biri ko’rdiki, biri oriq ot minibdur. Amru Lays qahrlanib dedi: — Mening askarlarimga tangrining la’nati bo’lsinkim, har vaqt tanga va tillolarni ularg’a berurman va ta’minotlarig’a sarf qilurman, ular esa xotunlarini semirtirib, o’z minadigan otlarig’a qaramay, oriq holda saqlaydilar. Ul askar dedi: — Ey amir, tangri haqida, agar haqiqat qilsang, uydagi xotinimiz bu otimizdan ham oriqroqdir. Bu so’zdan Amru Lays kulub, ango o’n ming tillo in’om qilub vazifasini oshurdi.
* * *
Askarlardan biri har vaqt hammomga borsa, hammomdan chiqar vaqtida hammomchig’a tuhmat qilur erdikim: — Mening falon narsam yo’q, ani topib bergil yoki tavon bergil, deb shu tariqada da’vo qilib, g’avg’o qilib, hammomning sartarosh va xodmilarin haqlarini bermay ketar erdi. Qisqasi, barcha hammomchilar ani tanib, hech bir hammomg’a kirgazmadilar. Oxiri noiloj bo’lub, bir hammomg’a borib, ahd qildikim, endi hammomchi, sartarosh va xodmilarning haqini berib, tuhmat qilmayman, degan so’ziga ko’pchilik guvohlik berdi. So’ngra hammomga kirdi. Hammomchi bir kishiga buyurdi: — Askarni hamma kiyimlarini yashirib qo’ying. Ammo kamar bilan qilichni yashirmay joyiga qo’y,—dedi. Ul askar hammomdan chiqdi. Ko’rdikim, barcha liboslari yo’qdur. Bu to’g’rida hech bir dam urolmadi. Chunki guvohlar hozir erdilar. Askar nima qilishini bilmay zaruriyat yuzasidan yalang’och beliga kamar bilan qilichini bog’lab hammomchini oldiga kelib dedikim: — Men o’zim sizga hech bir so’z aytolmasman, ammo insof o’zingizga bersinkim, men hammomga kelgan vaqtimda shu surat bilan kelib erdimmi? Hammomchi va hozir turgan kishilar kulishib, kiyimlarini berib, endi har hafta bir martaba haq to’lamay hammomg’a tushib ketishga rizolik berdilar.
* * *
Bir askarning bir chiroylik xotini bor erdi. Aning oti «Hur» erdi. U bir kun urushdan yuz o’girib qochdi. Anga dedilarkim: — Ey nomard, qaytg’il! Agar bir kofirni o’ldirsang, g’oziy bo’lursan. Va agar kofir seni o’ldirsa, shahid bo’lib, qiyomatda hurlar xizmatingda bo’lur. Ul dedikim: — Mening bu dunyoda hurim bordir. Boshqa hur uchun o’zimga o’limni ravo ko’rmayman.
* * *
Hajjojga jam’e odam xuruj qildi. Ul jam’edan bir xotunni Hajjoj qoshig’a kelturdilar. Hajjoj ango g’azab qila boshladn va itob bilan so’zladi. U xotun boshini tuban solib, hech bir so’zlamadi. Hozir bo’lgan odamlardan biri dedi: — Amir senga so’zlaydur, nega indamaysan?—dedi. Xotun dedikim: — Men tangri nazar qilmagan kishiga nazar qilib, so’zlagani uyalaman. Hajjoj dedikim: — Qaydan bildingkim, tangri menga nazar qilmaganini? Xotun dedi: — Agar senga tangri nazar solsa erdi, seni tangri buncha zolim qilmas erdi. Hajjoj dedi: — Xudo haqida, bu xotun rost aytur. So’ngra anga ming tillo berib, o’z uyiga yubordi.
* * *
Luqmoni hakim qora tanli kishi erdi. Bir kishi uni qul qilib sotib oldi. Qo’p muddat anga xizmat buyurub, andin ilm va hikmat asarlarini ko’rur erdi. Bir kun imtihon yo’li bilan Luqmonga dedikim: — Bir qo’yni so’yub, eng yaxshi joyidin manga kelturgil. Luqmon qo’yni so’yub, tilini va yuragini kelturdi. Yana bir kun buyurdi: — Bir qo’yni so’yub eng yomon joyidin menga kelturgil. Luqmon yana qo’yni so’yub tilini va yuragini xojasiga keltirdi. Xojasi so’radikim: — Bu qanday ishdir? Luqmon dedi: — Agar pok bo’lsa hech narsa til va yurakdan yaxshi ermasdur va agar nopok bo’lsa ham hech narsa andin yomonroq ermasdur.
* * *
Bir nodon kishi bir hakimga dedikim: — Ne uchun og’zingdin yomon is keladur? Hakim dedi: — Saning ayblaringni ko’kragimda ko’p saqlar erdim. Tanamga ta’sir qilibdur.
* * *
Bir baxil boy bir hakimni ko’rdikim, ko’p mehnat bila kumush ma’danidin toshlarni qazib chiqarib, ushatur. Andin tillo zarralarini hosil qilar erdi. Baxil dedi: — Ey hakim, bundan boshqa osonroq avqot o’tkazgudek kasb va hunar yo’qmi erdi. Na uchun shuncha mashaqqat chekarsen? — Menga yuz muncha mehnat va mashaqqat bilan zar hosil qilish sening qo’lingdan bir pulni chiqarib olgandan ming marta osonroqdur.

Xulosa
Komil o`z davrining yirik davlat arbobi, shoiri, adabiyotshunosi, musiqashunosi va mohir tarjimoni bo`lish barobarida XIX asrning 80-90-yillarida Xiva xonligida matbaa ishlari rivojiga ham qissa qo`shadi. Komil ijodi va faoliyati, ko`rib o`tkanimizdek, XIX asr o`zbek adabiyoti va madaniyatining yorqin sahifalaridan birini tashkil qiladi. U bir tomondan, o`tmishdan kelayotgan eng yaxshi an’analarimizni yangi zamonga olib kelib bog`lagan bo`lsa, ikkinchi tomondan, yangi davr masalalariga javob berishga harakat qiladi. Uning ijodini
jumladan, she’riyatini tamoman dildor tuyg`ular, ishqiy kechinmalar qamrab olgan. Badiiy adabiyot xususan, she’riyat shaydosi bo`lgan qalblarga o`zgacha surur, ko`ngil va ruh ma’rifatini beradi. Adabiyotimizni yangi asarlar bilan boyitdi. O`zbek o`quvchilarini fors adabiyotining qator namunalari bilan tanishtirdi. O`zbek musiqasiga Yevropa notasini olib kirdi. “Xorazm notasi” ni yaratdi. Komil Xorazmiy millat jonkuyari sifatida xalqni ilm-ma’rifatli bo‘lishga chorladi, milliy uyg‘onishga da’vat etdi. U ijtimoiy-falsafiy mazmun bilan yo‘g‘rilgan she’riyati orqali jamiyatda bo‘layotgan voqeliklarga o‘z munosabatini bildirdi. Bu munosabat zamiriga millat taqdiriga befarq bo‘lmaslik, donish ahli taqdiriga kuyunish kabi g‘oyalar singdirilgan edi. Komil Xorazmiy shoir sifatida mumtoz sheriyatimizning eng yaxshi ananalarining merosxo’ri va ijodiy davomchisi bo’ldi. U zo’r istedod bilan o’tmish poeziyamizning boy sheriy shakllarini, murakkab vazn turlarini, rang–barang uslubini chuqur egalladi va katta mahorat bilan ularning go’zal namunalarini yaratdi. Komilning badiiy ijodi Sharq poeziyasining eng yaxshi ananalari asosida, birinchi navbatda ulug’ A.Navoiy lirik merosining tasirida shakllangan. Xorazmda ijod qilgan o’zbek shoirlarining deyarli hammasi Navoiyga ergashgan. Shu jumladan, Komil ham Navoiy asarlarini juda sinchiklab o’rgangan, uning ruhiga kirgach va poetik ijodida Navoiyvor qalam tebratish bilan farqlangan. Komil poeziyasining ilg`orligi , xalqchilligi shundaki, u o`z ijodining hamma davrlarida adabiyotimizning progressive an’analariga amal qilib, adolatni, taraqqiyotni yoqladi, xalqning ezgu umidlarini kuylab, zulmni, jaholatni qoraladi. Shuning uchun ham uning ijodi Xorazmdagi adabiy harakatchilikka yangi g`oyaviy yo`nalish bergan. Komil ijodida uning ishqiy lirik asarlari ham optimistic ruhga, ijtimoiy mazmunga ega bo`lganligibilan alohida ahamiyatga egadir.