Xvi bob. O ilaning konstitutsiyaviy asoslari

3-§. Fuqarolarning s a y lo v huquqi, s a y lo v huquqi prin­
siplari
“Erkin sa ylo v va o‘z xo h ish -iro d a sin i erkin bildirish prin­
siplari, birinchi n a vb a td a har bir sh a x sn in g d a v l a t h o kim iya ti 
vakillik o rgan lariga s a yla sh va sa y la n is h bo‘yich a konstitu­
ts iy a v iy huquqi milliy d a v la tc h ilig im iz m o d e lin in g asosini 
tashkil e t a d i ”2 — deb t a ’kidlaydi, Prezident.
Bu bilan erkin saylov huquqi fuqarolarning siyosiy huquqi 
tizimida, davlatchiligimizda muhim rol o'ynashi e ’tirof etildi va 
saylov huquqi ahamiyatiga oqilona baho berildi.
1 Q arang: K arim ov I.A . M a m la k a tim izd a d em okratik islohotlarni yanada 
c h u q u r l a s h t i r i s h  
va fuqarolik jam iyatini rivojlantirish konsepsiyasi. — Т.: O ’zbekiston, 2010. — 
3 5 —41-betlar.
2 O 'sha joyda. - 35-bet.
2 8 4
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Saylov huquqi bilan fuqarolarni t a ’minlash faqat milliy qo- 
nunchiligimizda belgilangan bo'libgina qolmay, saylov huquqi­
ning ahamiyati xalqaro hujjatlarda ham qayd qilingan, jumladan, 
“Inson huquqlari u m u m jah on Deklaratsiyasi’ ning 21-moddasida: 
“Har bir inson bevosita yoki erkinlik bilan saylangan vakillari 
vositasida o'z m am lak atin i boshqarishda ishtirok etish huquqiga 
egadir”, - deb belgilab qo'yilgan.
O 'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 117-moddasida: 
“O'zbekiston Respublikasining fuqarolari davlat hokimiyati vakil- 
lik organlariga saylanish huquqiga egadirlar” - deb ko'rsatilgan.
Fuqarolarning saylov huquqi - saylash va saylanish huqu- 
qidan iborat. S h u ikkala huquqqa to'la ega bo'lgandagina saylov 
huquqi am alga o sh g an hisoblanadi.
Yuridik adabiyotlarda fuqarolarning saylash huquqini aktiv 
saylov huquqi, saylanish huquqi esa, passiv saylov huquqi deb 
yuritiladi. U larga ega bo'lishda ba’zi talablar qo'yiladi.
Saylash h u quqiga m a ’lum yoshga yetgan mamlakatning bar­
cha fuqarolari ega bo'ladi. Konstitutsiyaga btnoan sud tomonidan 
muomalaga layoqatsiz deb topilgan, shuningdek, sud hukmi bilan 
ozodlikdan m a h ru m etish joylarida saqlanayotgan fuqarolar say­
lash huquqiga ega em as. Chunki, muomalaga layoqatsizlar aqliy 
tomondan ojiz, ongsiz kishilar bo'lib, ular o'z xatti-harakatining 
oqibatini anglay olmaydi, tushunmaydi. Ozodlikdan mahrum qi­
lish joylarida saqlanayotganlarning saylash huquqi ma lum davrga 
cheklangan, chunki, u joylarda alohida rejimda yashashga to g ri 
keladi. Ozodlikdan m ahrum qilish joylaridan ozodlikka chiqqan- 
dan so'ng, ular yana saylash huquqiga ega bo ladi.
Fuqarolarning saylanish huquqiga ega bo lishi uchun ham 
ayrim shartlar, ch egaralar o'rnatiladi:
• sud tom onidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan, shuning 
dek sud hukmi bilan ozodlikdan mahrum qilish joylarida saqlana- 
yotganlar saylash huquqiga ega bo'lmaganidek, saylanish huqu-
4>ga ham ega em as; 
, 
. ,
- 
saylash huquqiga ega bo'lish uchun yosh <
chegarasi 1ham 
yuqoriroq o'rnatiladi. Masalan, O'zbekistonda Prezident bo lib 
saylanish uchun 35 yoshga, Oliy Majlisga saylanish uchun
285
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

25 yoshga, mahalliy vakillik organlariga saylanish u ch u n 21 yosh­
ga to'lg an bo‘lish kerak. Xuddi shuningdek, say lan ish huquqiga 
ega bo'lish uchun boshqa talablar ham o'rnatiladi. M asalan , mam­
lakat hududida m a ’lum yil yashagan bo'lishi, til bilishi va hokazo. 
Bu masalalarga keyingi mavzularda kengroq to'xtalinadi.
O 'zbekiston Respublikasi fuqarolarining saylov huquqida 
qo'llaniladigan shartlar, chegaralar boshqa d e m o k ra tik mamlakat- 
lar qonunlarida ham belgilangan.
Fuqarolar saylov huquqlarini amalga oshirish jarayonida faqat 
saylash va saylanish huquqidangina em as, boshqa huquqlardan 
ham foydalanadi. M asalan, nomzod ko'rsatish , saylov komissi- 
yalari tarkibida ishtirok etish, nomzodlar to 'g 'ris id a m a ’lumotlar 
olish, kuzatuvchilar tarkibida ishtirok etish va boshqalar.
Fuqarolarning saylov huquqlari qo'sh im ch a ravishda “Fuqa­
rolar saylov huquqlarining kafolatlari to 'g 'r is id a ”gi Q o n u n 1 bilan 
t a ’minlanadi. Bunday maxsus qonunning borligi mamlakatimizda 
fuqarolarning saylov huquqlari himoyasiga alohida e ’tibor qaratil- 
ganligini ko'rsatadi.
Fuqarolarning saylov huquqlarini am alga oshirishiga turli 
yo'llar bilan to'sqinlik qilganlik uchun javobgarlik mavjudligi say­
lov to'g'risidagi qonunlarda belgilab qo'yilgan.
Bundan tashqari, O 'zbekiston Respublikasi J in o y a t kodeksi- 
da saylov qonunlarini buzganlik uchun alohida moddalarda jinoiy 
javobgarlik belgilangan. Jinoyat kodeksining 146—147-moddala- 
rida fuqarolar saylov huquqlarining har q anday buzilishiga olib 
keluvchi hoiatlar uchun jinoiy javobgarlik belgilangan.
Saylovlar m a’lum prinsiplarda o'tkazilib, ular demokratik 
talablarga, xalqaro hujjat normalariga mos bo'ladi.
Konstitutsiyada saylov umumiy, te n g va to'g 'rid a n to'g'ri say­
lov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo'li bilan o'tkazilishi, har 
bir saylovchi bitta ovozga ega ekanligi, ovoz berishda fuqaro о z 
xohish-irodasini erkin bildirishi ko'rsatib qo'yilgan (117-modda).
Ana shular saylov huquqining asosiy prinsiplari bo'lib, saylov 
to'g'risidagi qonunlarda har biri alohida moddalarda berilgan.