Xvi fəSİl azərbaycan sovet rejiMİ ŞƏRAİTİNDƏ

---

 

259 

 

XVI FƏSİL 

AZƏRBAYCAN SOVET REJİMİ ŞƏRAİTİNDƏ 

(1920-1939-cu illər) 

 

Plan: 

1. Azərbaycan sovet rejiminin bərqərar olması və ona qarşı 

üsyanlar. 

2. Azərbaycanda sovet milli siyasəti. DQMV-nin və Naxçıvan 

MSSR-in təşkili. 

3. Azərbaycanda sosialist yenidənqurmaları və onların nəticələri. 

Kütləvi siyasi represiyalar. 

4. Azərbaycanda mədəni quruculuq. 

 

1. Azərbaycan sovet rejiminin bərqərar olması  

və ona qarşı üsyanlar 

 

1920-ci il aprelin 28-də Bakıda Azərbaycan Sovet Sosialist 

Respublikasının yaradıldığı elan edildi. Hakimiyyət Müvəqqəti  İn-

qilab Komitəsinə verildi və Azərbaycan SSR Xalq Komissarları So-

veti yaradıldı (N.Nərimanov-sədr, H.Sultanov, Ə.H.Qarayev, 

Q.Musabəyov, M.D.Hüseynov, Ç.İldırım, D.Bünyadzadə, Ç.Və-

zirov). Qırmızı ordu hissələri aprelin 28-30-da Lənkəranı, Salyanı, 

Şuşanı, Ağdamı və b., mayın əvvəllərində Gəncəni, Şamaxını, Goy-

çayı, Şəkini, Zaqatalanı və Balakəni zəbt etdilər, mayın ortalarında 

isə Qarabağ bölgəsini öz nəzarətləri altına aldılar. Rusiyanın hərbi 

donanması  Lənkəran və Astaraya desant çıxardı.  İnqilab Komi-

təsinin 1920-ci il 3 may tarixli dekreti ilə yerlərdə  qəza, mahal və 

kənd inqilab komitələri yaradıldı, polis ləğv edildi, fəhlə-kəndli 

milisi təşkil olundu. Torpaq haqqında 1920-ci il 5 may tarixli dek-

reti ilə bütün xan, bəy torpaqları müsadirə edildi və ödənişsiz 

kəndlilərin istifadəsinə verildi (6, s. 18). 1920-ci il mayın 7-də ordu 

və donanmanın yenidən təşkili barədə dekret verildi. Digər bir dek-

retlə isə Azərbaycan ərazisindəki meşələr, sular və yeraltı sərvətlər 

---

 

260

milliləşdirilərək, dövlət mülkiyyətinə verildi. 1920-ci il 12 may ta-

rixli dekreti ilə silki və mülki rütbələr (zadəgan, kəndli, bəy, xan, 

knyaz və s.) ləğv edildi. Xalq Maarif Komissarlığının 15 may tarixli 

qərarı ilə vicdan azadlığı elan olundu, hər cür dini ayinlərin icra 

olunması qadağan edildi, din dövlətdən və məktəbdən ayrıldı. Föv-

qəladə Komissiya (ÇK) və Ali İnqilabi Tribunal təşkil olundu (12, s. 

119-120). 1920-ci il sentyabr tarixli fərman ilə kəndlərdə yaradılan 

yoxsul komitələri 1921-ci ilin yayından etibarən kənd sovetləri ilə 

əvəz olundu. 1920-ci il 24 may tarixli dekret ilə neft sənayesi 

milliləşdirildi, onu idarə etmək üçün V.İ.Lenin tərəfindən göndə-

rilmiş A.P.Serebrovskinin başçılığı ilə Azərbaycan Neft Komitəsi 

(sonralar “Azneft”) təşkil olundu və neft faktiki olaraq Sovet 

Rusiyasının ixtiyarına keçdi. 

1920-ci ilin iyununda Xəzər Ticarət Donanması, banklar və 

balıq sənayesi milliləşdirildi. 1920-ci ilən sonuna kimi Azərbay-

candan Rusiyaya 3 mln. ton neft daşınmışdı, bu da Bakıda istehsal 

olunan neftin 90%-dən çoxu idi. 1921-ci il mayın 6-da Bakıda 

keçirilən Azərbaycan SSR-in I sovetlər qurultayı Azərbaycan SSR-

in ilk Konstitusiyasını qəbul etdi. Azərbaycan İnqilab Komitəsi ləğv 

edildi və qurultaylararası dövrlərdə respublikada ali qanunverici 

orqan olan Azərbaycan Mərkəzi  İcraiyyə Komitəsi (Az. MİK) se-

çildi. MİK sədri Muxtar Hacıyev, sədrin müavini Səmədağa Ağa-

malıoğlu seçildilər. Az. MİK qarşısında məsuliyyət daşıyan ali icra-

edici hakimiyyət orqanı-Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti 

(sədri N.Nərimanov) yenidən təşkil olundu. 

Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra bolşe-

viklər ziyalıları, din xadimlərini, Azərbaycan ordusunun yüksək 

rütbəli hərbiçilərini həbs edərək Nargin adasında güllələdilər. 1920-

1921-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Kabinetinin 

keçmiş  sədrləri F.X.Xoyski və N.Yusifbəyli, parlamentin sədr 

müavini H.Ağayev, hökumət üzvləri X.Rəfibəyli, İ.Ziyadxanlı və b. 

öldürüldülər. 1920-ci il aprelin 28-dən-1921-ci ilin avqustunadək 

Azərbaycanda 48 min adam öldürüldü. M.Ə.Rəsulzadə  Şamaxı 

qəzasında həbs edilərək Bakıya gətirilmiş, lakin Stalin tərəfindən 

---

 

261 

azad edilərək Moskvaya aparılmış  və 1922-ci ildə Finlandiyaya, 

oradan Türkiyəyə mühacirət etmişdir. 

1921-ci ildə “Müsavat”, “İttihad”, “Əhrar” partiyalarının qa-

nundankənar olması  və  fəaliyyətlərinin qadağan olunması barədə 

rəsmi qərar verildi. Xalqın Sovet rejimindən narazılığı getdikcə ar-

tırdı. İlk güclü silahlı çıxış 1920-ci il may ayının 25-26-da Gəncədə 

Azərbaycan Milli Ordusunun bölmələri tərəfindən baş verdi, üs-

yançıların sayı 10-12 minə çatırdı. Üsyana general Cavad bəy Şıx-

linski, general Məmməd Mirzə Qacar, polkovnik Cahangir bəy Ka-

zımbəyov və b. ibarət Hərbi  Şura rəhbərlik edirdi. Mayın 26-da 

üsyançılar dəmiryol stansiyasını  ələ keçirdilər. Bolşevik hökuməti 

Gəncə üzərinə güclü hərbi qüvvə göndərdi, erməni  əhalisi isə 

arxadan zərbə vuraraq, Qırmızı orduya köməklik göstərirdi. Mayın 

31-də  şəhər XI Qırmızı ordu hissələrinin nəzarətinə keçdi. Üsyan-

çılardan 13 min nəfər həlak oldu, 76 nəfər zabit və  əsgər Nargin 

adasında güllələndi. 

Türk generalı Nuru paşanın başçılıq etdiyi və 1920-ci il iyu-

nun  əvvəllərində başlamış Qarabağ üsyanının başlıca qüvvəsini 

Azərbaycan Milli Ordusunun Qarabağın müxtəlif yerlərində yerlə-

şən hissələri,  Şəki, Cavanşir, Ağdam süvari, Bakı piyada alayları,   

2 topçu diviziyası  təşkil edirdi. İlk hərbi toqquşma Ehsan xan 

Naxçıvanskinin komandanlıq etdiyi Şəki alayı arasında olmuşdu. 

Bu döyüşdə Naxçıvanski və onu müşaiyət edən bir qrup hərbiçi ələ 

keçirilib XI Qırmızı ordu qərargahında güllələndilər. Qarabağ üs-

yanı amansızlıqla yatirildi.