Xvii asrdan XIX asrning yarmigacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji

XVII asrdan XIX asrning yarmigacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji.
XVII asrda feodal tarqoqlik va bosh-boshdoqlik avj olgan davrda Xiva xonligini markazlashgan davlatga aylantirish, o’zaro urushlarga barham berish, elyurtga osoyishtalik baxsh etish uchun Binni Oqatoyxonbinni ArabMuhammad Abulg’oziy Bahodirxon (1603-1664) ham qurol, ham qalam bilan kurash olib borgan adolatli hukmdor, ma’rifatparvar davlat arbobi, iste’dodli adib va tarixnavis olim hamdir. U o’zbek xonlari ichida Zahiriddin Muhammad Boburdan keyingi o’zbek xalqining madaniyat, ijtimoiy-siyosiy va huquqiy fikrlar tarixida sezilarli iz qoldirgan buyuk mutafakkirdir.
Abulg’oziy Bahodirxon yigirma (1644-1664) yil hukmronligi davrida Xorazmni ham siyosiy, ham iqtisodiy jihatdan, ham madaniy tomondan yuqori darajaga ko’tarish maqsadida davlatni ma’muriy boshqaruv, qonunchilik va soliq tizimi, dehqonchilik, chorvachilik va me’morchilikni rivojlantirish, madrasa va maktablar, masjidlar qurilishi, ilm-fanni yuksaltirish bilan bog’liq islohotlar o’tkazib, qo’shni davlatlar bilan iqtisodiy, madaniy, diplomatik aloqalarni ham keng yo’lga qo’yishga intildi. U o’zining elchisi Davlatmand orqali rus podshosiga murojaat qilib, Rossiya va Xiva xonligida savdo-sotiq munosabatlarini mustahkamlashni so’raydi. Shuningdek, Abulg’oziy Bahodirxon Xiva va Hindiston davlatlari o’rtasida diplomatik va savdo-sotiq munosabatlarini mustahkamlash uchun Shohbobo va Shohjahonlarni elchi qilib Hindistonga yuboradi. 1648 yilda Eron shohi Abbos XII ga elchi yuborib, ikki o’rtada savdo-sotiq va do’stlik aloqalarini mustahkamlashni iltimos qiladi. Bu siyosiy tadbirlar Abdulg’oziy Bahodirxonning markazlashgan davlat va fuqarolarning manfaatlarini himoya qilish va mustahkamlash siyosatida oqilona yo’l tutganligini ko’rsatadi. Shunisi xarakterliki, Abdulg’oziyxon podsholarning davlat boshqaruv siyosatida deyarli uchramaydigan ibratli ish qildi, ya’ni u tirikligida toju taxtni o’g’li Anushaxonga o’z ixtiyori bilan (1664 yil boshida) topshirdi.
Darhaqiqat, tarixshunos olim va shoir SherMuhammad Munis «Firdavsuliqbol» asarida yozishicha, Abdulg’oziy Bahodirxon davlat tepasiga kelgandan so’ng uyg’ur, nayman, qo’ng’irot, qiyot, nukuz, mang’it, qangli, qipchoq, jaloyir, alieli, do’rmon, yuz, ming urug’laridan ko’p kishilarga o’rin va amal tayin etgan: «O’zbekdin uch yuz oltmish kishiga … amal berdi. Alarning o’ttuz-o’ttuz birtasiga o’z yonidan o’rin berdi. Andoqkim, ikki shayxulislom, ikki qozi, bir raissayid ota avlodindin, bir mutavalli, bir naqib, to’rt otaliq, to’rt mutavalli, bir naqib, to’rt otaliq, to’rt inoq to’rt mirob, to’rt parvonachi, ikki oqa, ikki arbob, to’rt chig’atoy inoqi va bir vazirkim, xolomehtarderlar va qo’shbegi, bu ikkovi o’rinsiz. Xon (Abulg’ozi) huzurida oqyo ustida turdilar». Abdulg’oziy Bahodirxonning ulkan xizmatlari shundan iboratki, u xonlikni markazlashgan davlatga aylantirishga, intilib boshqarish tizimini islohot qildi, mamlakatni boshqaruv siyosatida har bir urug’ vakili uchun eng obro’li 32 nafar kishiga saroyda o’z yonidan amal berdi va shu mansablarga 360 kishini tayinlaydi. Shulardan 32 kishini esa o’ziga mahram qilib oladi. Har bir urug’ga bitta inoqni boshliq qilib qo’yadi. Quyi toifalar va urug’larning boshlig’i etib biyni qo’ygan, bir necha biyni esa otaliqqa bo’ysundirgan. Shuningdek, bir urug’ning sardori inoqni bir necha otaliqqa boshliq qilib ham tayinlagan.
Abdulg’oziy Bahodirxon saroyda o’tkaziladigan turli rasmiy qabul marosimlari va siyosiy tadbirlarda ishtirok etish va o’tirish uchun inoqlarga to’rt joy ajratgan. Inoqlardan faqat biri xonning chap tomonida Amirulumoradan keyin o’tirish huquqiga ega bo’lgan, u ulug’ inoq deb atalgan. Boshqa inoqlar ham xonning chap tomonida, yigirmanchi o’rindan boshlab o’tirishi rasm bo’lgan.
Yangi xonni taxtga o’tkazish vaqtida inoqlar oq namatning to’rt burchagidan ushlab, unda bo’lajak Xiva hukmdorini uch marta osmonga irg’itar edilar, – bu inoqlarning asosiy va faxriy burchi edi. Inoqlarga egallab turgan mansablariga qarab 50 tillodan 500 tillogacha maosh to’langan. Shuningdek, ulug’ inoq yoki inoqbek unvoni egasi 300 tillodan 500 tillogacha maosh olganlar.
Rasmiy qabul marosimlarida to’rt otaliq xonning chap tomonida o’tirganlar. Bir otaliq xondan nari, to’qqizinchi o’rinda uch otaliq esa shayxuislomdan keyin o’n bir va o’n to’rtinchi o’rinlarda o’tirganlar. Otaliq unvoni yorlig’i faqat o’zbeklargagina berilmasdan, balki boshqa qoraqalpoq, turkman, uyg’ur urug’lari vakillariga ham berilgan. Otaliq unvoni olganlarga oltin qilich va xanjar taqib, zarbob to’n kiyib yurishi rasm bo’lgan. Ularga 10 tillodan 150 tillogacha maosh to’langan.
Otaliqlardan keyin xonning chap tomonida to’rtta biy o’tirgan, ular ham turli imtiyozlarga ega bo’lib, maosh olganlar.
Shunday qilib, Abulg’oziy Bahodirxonning davlatni oqilona boshqarish siyosatida inoqlar, otaliqlar, biylar va boshqa amaldorlar muhim rol o’ynaganlar. Davlatni boshqaruv tizimidagi mansablar ma’muriy, siyosiy, huquqiy, diniy va harbiy lavozimlarga bo’lingan bo’lib, bu vazifalarni bajaruvchilarga tegishli maosh va mukofotlar berilardi. Sud ishlari qozilar qo’lida bo’lib, u shariat qonunlari asosida qat’iy yuritilardi.
Abulg’oziy Bahodirxon barcha Sharq hukmdorlari kabi o’z saltanatini mustahkamlash, Xorazmda ilm-fan va madaniyatni rivojlantirish maqsadida o’z saroyiga ilg’or fikrli olimu fuzalolar, shoiru bastakorlar, me’moru naqqoshlar, tabiblar, tarixnavislar, adiblar, xattotlar va boshqa kasb egalarini to’plab, samarali ijod qilishi uchun shart-sharoitlar yaratib berish bilan birga, ijodkor sifatida o’zi ham «Shajarai turk», «Shajarai tarokima» va «Manofe’ul-inson» («Kishilarning sihat salomatliklari yo’lida») kabi siyosiy-huquqiy va tarixiy-badiiy va tibbiyotga oid asarlarni yozdi. Bu asarlar Abulg’oziy Bahodirxonning tarixiy, siyosiy va huquqiy qarashlarini o’rganishda asosiy manba bo’lib xizmat qiladi.
Binobarin, jabr-zulm, zo’rlik va haqsizlik Abulg’oziy yashab, ijod qilgan muhit-feodal jamiyati uchun xarakterlidir. Abulg’oziy toj-taxt uchun mamlakatni parchalab yuborayotgan, el-yurtga notinchlik keltirayotgan, xalq boshiga kulfat va baxtsizlik urug’ini sochayotgan o’z akalari Asfandiyorxon, Habash va Elbars sultonlarni «Shohlik sharobidan mast bo’lg’on nodonlar», deb ataydi va mamlakatni tadbirkorlik bilan boshqarolmagan Po’lod sultonning axloqsizligi va noqobilligini shunday tasvirlaydi: «Po’lod sulton aqlsiz, tentak erdi. Aning ikki odati bor edi. Tahi bir, «ikki kichik» barmog’ini bosh barmog’ining ustinda qo’yib, ikki kichik barmog’ini urub,shirq-shirq qilib ovoz chiqarar erdi, nechukkim masxaralar, ma’rakagirlar qilurlar. Ikki qo’lini shundoq qilib «Shiliqru!», der erdi.
Har qilg’on sayin «Shiliqru!», der erdi. Bir karat so’rdikim:

• 
  Xurosonga karvon ketaturg’on bormu?- deb:
  
• 
  Karvon tuna kun ketdi, – dedilar. Bir kishiga hukm etdi:
  
• 
  Bor, taqi karvonning barchasini qaytarib, olib kel! Sog’cha qudug’inda karvonning keyinidin, etib qaytarib Xivaqqa olib keldilar. Ulug’ musulmonlarning ko’nglina bu ma’qul bo’ldikim: «Albatta, sulton Xuroson bilan yov bo’ladur. Yo’q ersa, o’zga ish uchun bo’lsa bizning birimizning qaytarmoq kerak erdi?» Karvon xalqni barchasin sulton oldiga olib keldilar. Sulton ularning yuzlarina boqib, qo’llarini shirq-shirq etib dedi:
  
• 
  Menga bir-etti pok Shiliqru! To’rt besh karat takror etdi. Karvon xalqi tushunmaydilar. Sultonning navkarlari aytdi:
  
• 
  Menga bir-etti poki keltur!
  

O’zga nimarsa kerakmas! – deytururlar. Boring, keling!».
Abulg’oziy hukmdor mard, tadbirkor, irodali, sabr-toqatli bo’lishi, har qanday qiyin vaziyatda ham o’zini yo’qotib qo’ymasdan to’g’ri va oqilona hukm chiqarishi lozimligini alohida ta’kidlaydi. U otasining fitnachilarga bo’lgan munosabatiga to’xtalib: «Xonning fe’li kengligi va gunohkorlarni avf qilgani otamiz xonning boshina va barcha yurt xalqining boshina ko’rguliklar keltirur», deb hayotiy dalil sifatida keltirishi bejiz emas. Chunki akalari Habash va Elbars sultonlar o’z otasi ArabMuhammadning ko’zini o’yib olish bilan qanoatlanmay, uning o’g’li va nabiralarini Asfandiyorxonning ikki o’g’li bilan qatl qiladilar.
Xullas, Abulg’oziyxon Xiva xonlari orasida o’ta tadbirkorligi, tashkilotchiligi va bilimdonligi bilan ajralib turadi. Birinchidan, uning hayoti Xiva xonligini markazlashtirish, mamlakat iqtisodi va madaniyatini rivojlantirish, chegaralarni kengaytirish va mustahkamlash, turkmanlarni Xiva xonligiga bo’ysundirish uchun olib borilgan shiddatli kurashlar bilan o’tdi. Uning siyosiy hayot yo’li sermazmun sarguzashtlar bilan to’la. Xonlikning barcha yuqori lavozimlari yana o’zbek hukmdorlari qo’liga o’tkazildi. U ma’muriy islohotlar o’tkazib, xonlikning markaziy boshqaruv tizimini butunlay boshqatdan tashkil etib, o’zbek zodagonlaridan 360 kishini xonlik tizimini turli lavozimlariga tayinladi.
Shu bilan Abulg’oziyxon o’zbeklarni va erli aholining nufuzli kishilarini davlat boshqaruv ishlariga jalb etib, mamlakatda ma’lum darajada barqarorlikni vujudga keltirdi. Abulg’oziyxonning ichki siyosat sohasida o’tkazgan eng muhim tadbirlaridan yana biri doim ko’chib yuruvchi o’zbek qabilalarini 4 guruhga birlashtirib butun Xorazm vohasi bo’ylab, ya’ni Darg’on otadan to Orol dengizigacha keng maydonda sug’orish tarmoqlari sohillariga o’troqlashtirish siyosati bo’ldi.
Ikkinchidan, Abulg’oziyxon turkiy qavmlar va fors-tojik, mo’g’ul tillarini mukammal egallagan, o’zining «Shajarai turk» va «Shajarai tarokima» nomli asarlari bilan jahonga mashhur bo’lgan olimdir. Uning bu asarlarida ilgari surilgan kuchli markazlashgan davlat tuzish, mustahkamlash, xonliklar va bekliklar o’rtasidagi o’zaro urushlarga barham berish, davlat va fuqarolar manfaatlarini himoya qilish, davlatni adolatli qonunlar asosida tadbirkorlik bilan boshqarish, elyurt tinchligi, xalqlar do’stligi, ilm-ma’rifat egallash, fan va madaniyatni rivojlantirish singari ijtimoiy-siyosiy va huquqiy qarashlari o’zbek xalqining siyosiy-huquqiy fikrlar tarixiga qo’shilgan katta hissadir.
Abulg’oziy “Shajarai tarokima” (“Turkmanlar tarixi”) asarida turkiy qabilalarning, xususan, turkman xalqining kelib chiqishi haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Asarda barcha turkiy xalqlarning afsonaviy podshosi O’g’uzxon va uning avlodi, tarixi, shuningdek, turkman urug’lari (solur, boyandur, taka, yovmut, tevachi, hizr eli, sariq, Ali eli, yozir, ersori va boshqalarning) kelib chiqishi qisqa tarzda bayon etilgan. Bu asarda turkman xalqi yaratgan ko’pgina rivoyat va hikoyatlar, xususan, afsonaviy o’g’uz-turkman, Dada Ko’rqut haqidagi ertak va afsonalar, she’rlar o’rin olgan.
“Shajarai tarokima” 1893 yilda A. G. Tumanskiy tomonidan ruschaga tarjima kilinadi. Keyinroq esa bu asarning to’liq tarjimasi A.N.Kononov tomonidan amalga oshiriladi. Asar tili, uslubi fonetiq morfologik, sintaktik jihatdan chuqur tahlil etilib, izohlar ham beriladi. Akademik A.N.Kononov shunday deydi: “Shajarai tarokima” asari faqatgina tarixiy manba bo’lib qolmasdan, balki adabiy yodgorlik sifatida ham ahamiyatli bo’lgan, chunki unda xalq afsonalari, xalq etimologiyasi, etnomi, maqol va matallari, masallari mohirona tasvirlangan”.
Abulg’oziy haqiqatan ham o’zining bu asarini omma tushunib etadigan sodda va ommabop uslubda yozishga alohida e’tibor bergan. Muallifning o’zi bu haqda shunday yozadi: “Barcha bilingkim, bizdan burun turkiy tarix ayqonlar arabiy lug’atlarni qo’shib tururlar va forsiyni ham qo’shib tururlar va turkiyni ham sajh qilib tururlar. O’zlarining hunarlari va ustozliklarini xalqqa ma’lum qilmoq uchun. Viz munlarning hech qaysisini qilmadiq, aning uchunkim bu kitobni o’quvchi va tinglaguvchi albatta turk bo’lg’usi turur: bas, turklarga turkona aytmoq kerakki, to ularning barchasi fahm qilg’aylar”.
Abulg’oziyning fikrlari, uning “turkona aytmoqqa” harakat qilishi tarixiy — memuar asari “Shajarai turk”da ham o’z ifodasini topgan. “Shajarai turk”ni… “Turkiy bilan aytdum. Turkiyni hamandok aytubmankim, besh yoshli o’g’lon tushunur”, deydi.
Qizig’ishundaki, Abulg’oziy “Shajarai turk” asarida o’z ota-bobolarining shajarasini, hukmdorlarning silsilasini tarixiy voqealar va ko’pincha, afsona va rivoyatlar orqali qiziqarli va ixcham yoritadi. Tabiat manzaralarini, jang lavhalarini, qilich tovushi, otning dukurlashi va kishilarning hayqirishini jonli lavhalarda tasvirlab, u ora-orada o’z sartuzashtlarini ham qistirtirib o’tadi. Bu xususiyatlar “Shajarai turk”ni esdaliklar yo’sinidagi tarixiy-badiiy me’muar asarlarga, jumladan, “Boburnoma”ga yaqinlashtiradi. Shu bilan birga, Abulg’oziy kishilarning hulq-atvorini tasvirlaganda “To’raning davlatli bo’lurining nishonasi ul tururkim, navkarga mehribon bo’lur va badavlatning nishonasi qarindoshiga mehribon bo’lur”, “ul vaqtda ajalkelib, yaqosindin tutub otasining qatig’a olib ketdi” (jonlantirish),“yulduzda bo’lub qaravullar” (o’xshatish), “ul xalqni ko’rub dimog’idin dudlar chiqib buyurdi” (mubolag’a), “xonning toshday qattiq ko’ngli mumday yumshoq bo’ldi”, “Otangning ichi qozonning tubidin ham qoraroq turur”, “Qorulug’ tushdi, bora-bora otlari arriq bo’ldi”,
“Turkman miltiq otmasiday, erga kelib tushdi”, “o’zbekning ola yilqili, oltin o’choqli va el bo’lur ermish degani bu turur” (sifatdoshlar), “har oyog’im o’n botmon bo’ldi”, “ul erda ko’p dyaraxtlar paydo bo’ldiki, o’q ursa o’tmas edi”, “ariqning kengligi otqon
o’qo’tmasday bo’ldi” kabi hikmatli so’zlar va iboralarni ishlatadiki, bularning barchasi asarning badiiy va ma’rifiy-ilmiy qimmatini oshiradi.
“Shajarai turk”dagi etnografik ma’lumotlar, ya’ni turk-mo’g’ul qabilalari, qabila nomlarining ma’nosi haqidagi, o’zbeklar, turkman urug’lari va boshqalar haqidagi ma’lumotlar bugungi talaba uchun boy bilim xazinasidir.
Olim kitobda Dashti Qipchoqda O’zbekxonning xonlik davridan so’ng “barcha Jo’ji elini o’zbek eli tedilar” degan fikrga kelgan. O’zbeklar kimlar va ular qachon paydo bo’lgan degan savol atrofida tarixchilar orasida ancha vaqtlargacha munozaralar mavjud edi. Bu savollarga aniq va haqiqatga yaqin javobni “Shajarai turk” asariga asoslanib taniqli olim B. Ahmedov “Ko’chmanchi o’zbeklar davlati” kitobida bergan.
“Shajarai turk” asarining fazilatlari g’oyat ko’p. Uning hatto jug’rofiy ma’lumotlarga ham boyligi fikrimizning bir isbotidir. “Shajarai turk”da etnografik va jug’rofiy ma’lumotlargina emas, balki ismlarning ma’nolarigacha berilgan bo’lib, unda O’g’uzxonning yigirma to’rt nevaralari ismlarining ma’nolari zikr etilgan.
Biz Abulg’oziy Baxodirxoniing “Shajarai turk” tarixiy-badiiy memuar asarining ilmiy qimmati to’g’risida mulohaza yuritar ekanmiz, yana bir xususiyati, ya’ni ilmiy-pedagogik ahamiyati to’g’risida ham to’xtalib o’tishni lozim topdik. Olim bu asarida odob-axloqqa oid ma’rifiy-didaktik g’oyalarni ham ilgari suradi. Abulg’oziy jamiyatdagi kishilarni ikki guruhga ajratadi. Bir tomonda yaxshi, odobli, kamtar, ilmni sevuvchi, xalq uchun xizmat qiluvchi kishilar, ikkinchi yoqda esa xudbin, axloqiy buzuq, boylikka hirs qo’ygan, “o’z boshina va barcha yurt boshina ortiq jafolar keltirgan” amalparast kishilar. Ana shu qarama-qarshi guruhlarga munosabatda, ularni baholashda Abulg’oziyning axloqiy-ta’limiy qarashlari ayon bo’ladi. Bu jihatdan uning Habash sulton bilan Elbars sultonning fe’l-atvoriga bergan ta’rifi diqqatga sazovordir: “Shohlik sharobidin mast bo’lgan nodonlar”.
Abulg’oziy o’zining yaxshi va yomon xulqli odamlar haqidagi axloqiy qarashlarini “Shajarai turk”da keng va atroflicha bayon qilar ekan, u kishining xulq-atvorini baholashda uning faoliyatiga, jamiyatda tutgan o’rniga alohida e’tibor beradi. Olim jamiyat uchun, ijtimoiy turmush uchun biror-foydali ish qilgan odamlarnigina yaxshilar qatoriga qo’shadi. Aksincha el-yurtga notinchlik, xalq boshiga kulfat va baxtsizlik keltirayotganlarni esa qoralaydi: “Ulug’ o’g’lining oti Mahmud erdi. Ani Mahmud sulton derlar edi. Benihoyat tentak, g’ayratsiz, nomussiz, qo’rqoq va soron”,—deydi va otasining fitnachi yomon kishilarga bo’lgan munosabatiga to’xtalib, “Xonning fe’li kengligi va gunohkorlarni avf qilgani otamiz Xonning boshina va barcha yurt xalqining boshina ko’rguliklar keltirur”, deb yozadi.
Abulg’oziy fikricha, yaxshilik va xushaxloqlikning ma’nosi mamlakatni obod qilish, adolatli va shafqatli, mard va saxovatli bo’lish, faqir-bechoralarga yordam berish, el-yurt tinchligini va farovonligini ta’minlash xislatlaridir: “Agar elu xalq yig’ilishib o’ltira bo’lur bo’lsa va yo bir ish boshqarmoq qo’lidan kelur bo’lsa, aning uchun bir mardga podsho ot qo’yib, uyning to’rinda o’lturtirib, barcha inon-ixtiyorin aning qo’liga bermog’i” lozim.
Abulg’oziy ota va farzandlar o’rtasidagi hamjihatlik mehr-oqibatga to’xtalib, O’g’uzxonning donishmand odam bo’lib etishganini, olti o’g’liga juda ko’p yaxshi nasihatlar qilib, “bilimlar o’rgatib”, shaharlar va ellar in’om berib, adolat bilan hukmronlik qilganini ulug’laydi: