Xxvii bob. Nafosaò Òarbiyasi badiiy did va go‘zallikka muhabbatni tarbiyalash
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Abu Ali ibn Sino (980 — 1037) jahon fani va madaniyati
taraqqiyotiga buyuk hissa qo‘shgan olimlardan biridir. Yirik qomusiy olim sifatida u o‘z davri ilm-fanining deyarli barcha sohalari bilan shug‘ullangan. Òurli yozma manbalarda uning 450 dan ortiq asar yozganligi eslatiladi. Bizgacha esa uning 240 ta asari yetib kelgan. Ibn Sino asarlari orasida uning mashhur „Òib qonunlari“ nomli shoh asari tibbiyot ilmining qomusi hisoblanadi. Olimning juda ko‘p qimmatli fikrlari, jumladan, uning inson sog‘lig‘ini saqlash haqidagi, parhez, gigiyena to‘g‘risidagi xulosa va maslahatlari hanuzgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. U barcha yoshdagi kishilar uchun jismoniy mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanishni tavsiya etgan. Ayniqsa, asab kasalligiga mubtalo bo‘lganlarga jismoniy usullar bilan davolanishni maslahat beradi. Ibn Sino tibbiyot tarixida fizioterapiya asoschilaridan biri hisoblanadi. Kishi organizmiga tashqi muhit ta’sirining muhimligini bilgan alloma ayrim kasalliklar suv va havo orqali tarqalishi haqida fikr bayon etgan, ya’ni u kasallikning kelib chiqishi masalasini hal etishga yaqinlashgan edi: „Kasalliklarning ba’zilari yuqumli bo‘ladi. Bular moxov, qo‘tir, chechak, vabo isitmasi, yiringli yara kabi kasalliklardir. Xususan, bular odamlarning turar joylari tor va iflos bo‘lganda paydo bo‘ladi va kasal kishining qo‘shnilari sha- molning tagida bo‘lganda yuz beradi“, deb xulosa chiqaradi olim. Abu Ali ibn Sinoning falsafiy va tabiiy-ilmiy qarashlari uning jahonga mashhur asari „Kitob ash-shifo“, ya’ni „Davolash kitobi“ da bayon etilgan. Bu asarda materiya, fazo, vaqt, shakl, harakat, borliq kabi falsafiy tushunchalar, shuningdek, matematika, kimyo, botanika, zoologiya, geologiya, astronomiya, psixologiya kabi fanlar haqida fikrlar bayon etilgan. Ibn Sino o‘z davridagi barcha ilm sohalarining rivojlanishida turli masalalarni o‘z ichiga oluvchi tabiat falsafasiga katta e’tibor beradi. Ayniqsa, tabobat va u bilan bog‘liq holda anatomiya, 27 — Pedagogika 418 psixologiya, farmakologiya, terapiya, jarrohlik, diagnostika, gigiyena kabi ilmlar Ibn Sino ijodida bir qancha yangi kashfiyotlar bilan boyidi va yuqori bosqichga ko‘tarildi. Ibn Sinoning tog‘larning vujudga kelishi, Yer yuzining davrlar o‘tishi bilan o‘zgarib borishi, zilzila bo‘lishi kabi turli tabiiy jarayonlar haqidagi fikrlari geologiya ilmining rivojlanishiga katta ta’sir qildi. Zahiriddin Muhammad Bobur (1483 — 1530) faqat shoirgina bo‘lmay, balki podshoh, sarkarda, tarixchi, mashshoq, ovchi va bog‘bon, sayyoh va tabiatshunos ham bo‘lgan. Boburning eng yirik asari„ Boburnoma“dir. Unda shoirning ko‘rgan-kechirganlari, borgan joylarining tabiati, boyligi, odamlari, urf-odatlari, hayvonoti, o‘simliklari va boshqalar tasvirlangan. Har bir kasb egasi bu kitobdan o‘ziga keragicha ma’lumot topa oladi. Asar muhim atamalar va toponimik manbalarga boy. Unda yer, suv, havo, turli tabiiy hodisalarga tegishli xalq so‘zlari ko‘plab topiladi. „Boburnoma“ ni o‘qigan va o‘rgangan har bir kishi uni tabiat va geografiyani yaxshi bilgan o‘lkashunos olim yozgan degan xulosaga keladi. Bobur o‘lkani bilgan kishilarni hurmat qilgan, ularning qadriga yetgan va ular bilan hamisha maslahatlash- gan.„Biron safarga chiqishdan oldin yer, suv bilur kishilarni chorlab, atrof va tomonlar surishtirilar edi“, deb yozadi muallif. Bobur har bir hududni ma’lum bir tartibda tasvirlaydi. Avvalo joyning geografik o‘rni, so‘ngra qaysi iqlimga mansubligi, shifobaxsh joylari, o‘simliklari, qazilmalari, hayvonot olami va aholisi haqida ma’lumotlar beriladi. Bobur ajoyib botanik bo‘lgan. U o‘simliklarni sevgan va yaxshi bilgan. U juda ko‘p giyoh va mevalarni, ularning xosiyatlari va ahamiyatini ta’riflaganki, haqiqatda bog‘bon bo‘lgan kishi, asl tabiatshunosgina buning uddasidan chiqa oladi. „Boburnoma“ da muallif Markaziy Osiyo, Afg‘oniston va Hindiston davlatlari qishloq xo‘jaligining rivojlanishi haqida ma’lumotlar keltirgan. Asarda o‘lkamizda qadim vaqtlardan buyon qovun, bug‘doy, o‘rik, olma, behi, anor, shaftoli, olcha, yong‘oq, nok va tutlarning bir necha navlari borligi ta’kidlanadi. Shuningdek, Bobur Markaziy Osiyo va Hindistonda chorvachilik va hunarmand- chilikning rivojlanishiga katta e’tibor bergan, Afg‘oniston xalqining asalarichilik va savdo-sotiq bilan qadimdan shug‘ullangani haqida to‘xtalgan. 419 Bobur o‘zi bo‘lgan joylarning tabiati va o‘ziga xos xusu- siyatlarini jonajon vatani Andijon bilan taqqoslaydi. U ayniqsa, gullar, manzarali hamda mevali daraxtlarni ko‘paytirishga, ularning tarqalishiga e’tibor bergan. Bobur ovga juda qiziqar edi, shuning uchun u Markaziy Osiyo, Afg‘oniston, Xuroson va Hindistondagi hayvonlarni batafsil bayon etgan. Allomaning fikricha, o‘sha davrlarda Farg‘ona vodiysida antilopalar, tog‘ qo‘ylari va yirik yirtqich qushlar, Samarqandda esa jayronlar, Buxoro antilopasi, tog‘ echkilari, kakliklar va boshqa hayvonlar ko‘p bo‘lgan. U Hindiston hayvonlaridan fil, karkidon, antilopalarning bir necha turlari, maymunlar, daraxtlarda yashovchi kalaxara kemiruvchilari haqida batafsil ma’lumot bergan. Qushlardan esa tustovuqlar, to‘tiqushlar, bulbullar, suvda yashovchi laylak, g‘oz va o‘rdaklar; yirik sutemi- zuvchi hayvonlardan begemot, suv to‘ng‘izi kabilarni ta’riflaydi. Bobur bir necha bor Yer qimirlashi, Oy va Quyosh tutilishi kabi tabiiy hodisalar guvohi bo‘lgan. Ushbu hodisalarning tabiat qonunlaridan boshqa narsa emasligiga ishonch hosil qilgan. Demak, Markaziy Osiyo xalqlari, jumladan, o‘zbek xalqi qadimdan ekologik madaniyat merosiga ega bo‘lgan. Shuningdek, Boburning o‘tgan buyuk allomalarimizning ham tabiat, tirik organizmlar va ularning tashqi muhit bilan o‘zaro aloqalariga doir masalalarga to‘xtalib o‘tganligining guvohi bo‘lamiz. Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|