Ъялал Абдуллайев

 
 
LİRİK MİNİATÜRLƏR 
 
Şair Əliağa Kürçaylının «Şeirlər» adlı yeni kitabındakı parçaları 
lirik miniatürlər adlandırmaq daha doğru olardı.Bunların əksəriyyəti 
bitkin bədii lövhələrlə, incə və səmimi hisslərlə zəngindir.Onları tək-
rar-təkrar oxumaq, şairin keçirdiyi hissləri dönə-dönə yaşamaq, 
duymaq istəyirsən:  
 
Canım qurban elimə, 
Çəmənimə, çölümə;  
Elsiz, günsüz bir ömür, 
Başsız küləkdir – dedim.  
Çox yanırsan dedilər,  
Odlanırsan dedilər;  

 
61
Vətən üçün alışan  
Mən yox, ürəkdir – dedim. 
 
Ə.Kürçaylı  bədii  ədəbiyyatda ayrı-ayrı  şairlərin dediyi, toxun-
duğu məsələlərdən yazanda belə,  şeiriyyətlə yanaşı, məzmunda da 
yenilik, dolğunluq axtarır. O belə hallarda, şeirin lirik axarını oxucu-
nun gözləmədiyi şəkildə birdən istədiyi səmtə yönəltməklə, həm bədii 
təsiri–emosiyanı xeyli qüvvətləndirə bilir, həm də oxucunun güman 
etmədiyi bir məzmunu ifadəyə çalışır; başqa sözlə desək o, insanın 
diqqətini predmetin əsas mahiyyətinə, fəlsəfi mənasına cəlb etməyi 
bacarır.  
«Sevirdim xurmayı hörüklərini»  şeiri bu cəhətdən səciyyəvidir. 
Əsərdə lirik-hissi duyğularla yanaşı, müəyyən mənada maddilik, 
hadisəlilik də vardır: lakin bu iki cəhət ahəngdar şəkildə birləşdiyin-
dən şeirin emosional təsiri daha da güclənmişdir.  
Birinci bənddə şair sevgilisinin xurmayı hörüklərindən birini si-
nəsinə, digərini isə çiynindən arxaya atmış bir qızın portretini çək-
mişdir.  
Şeirin ikinci bəndində  şair bədbinləşir, hörüklərini kəsdirdiyi 
üçün, sevgilisini məzəmmət edir, həmin hörüklərə vurulan qayçının 
hüsnə, gözəlliyə vurulduğunu zənn edir. Sonra sevgilisinə diqqətlə 
baxdığı zaman elə güman edir ki, qızın üzünü örtmüş qısa saçlar əv-
vəlki gözəlliyə ilk baharın hüsnünü də əlavə etmişdir. Nəhayət, şeirin 
sonuncu bəndində müxtəlif gözəllik haqqında yuxarıda çəkdiyi lövhə 
ilə əlaqədar olaraq, öz qərarını söyləyir – gözəllik heç də saçın qısa və 
ya uzunluğunda deyilmiş.Şair, özünün gəldiyi bu qənaəti oxucuya 
nəsihət yolu ilə qəbul etdirmək istəmir; o yalnız gördüyünü, duydu-
ğunu bədii şəkildə ifadə edir.  
«Yolda açdım səhəri» şeirində Vətənimizin zəngin təbiətinə məf-
tunduq, kainatın gözəlliyinə vurğunluq, həyata ehtiraslı bağlılıq hiss 
olunur:  
 
Günəşin qızıl teli 
Zülmətə sancılanda- 
Zər qələm mürəkkəbə, 
Sandım, batdı bir anda.  
Dağlar gözüm önündə  
Düzəldəndə qəddini, 

 
62
Mən gördüm gecə ilə  
Gündüzün sərhəddini.  
  
Bu mənzərədən oxucu da şairin özü qədər zövq alır, o da təbiət və 
kainatda baş verən hadisələri şair kimi seyr etmək istəyir. 
Orijinal ifadə forması ilə diqqəti daha çox cəlb edən şeirlərdən biri 
də «Telefon budkasının döyülür pəncərəsi» adlı şeiridir.  
Bu kiçik əsərin məzmununda heç bir fövqəladəlik yoxdur; ha-
disələr, söhbətlər bizim hamımıza tanış, bəlkə də hər gün qarşılaşdı-
ğımız əhvalatlardır. Ancaq əsas məsələ şairin bu sadə həqiqəti bədii 
səviyyəyə qaldıra bilməsidir.Şeirdə dörd nəfər iştirak edir. Lirik qəh-
rəman, onun sevgilisi, «üç dəqiqə tamam oldu» –deyə amiranə danı-
şan qəzəbli xanım və bir də  hər  şeyi anlayan, sevməyi, duymağı 
bacaran bir qız.  
Biz bunların heç birinin üzünü görmürük, yalnız səsini eşidirik; 
lakin bu səslə  də onların səviyyələrini təsəvvürümüzdə canlandıra 
bilirik.  
Ə.Kürçaylı başqa bir şeirində yenə təbiət lirikasına qayıdır. Bu-
dur… yenə  də  təbiətin ecazkar tablosu ilə  vəhdətdə verilmiş insan 
arzuları, insan düşüncələri bizim diqqətimizi cəlb edir. Bizcə, 
Kürçaylının lirik şeirəlrinin müvəffəqiyyətli çıxmasının bir səbəbi də 
orada insan arzularının təbiətlə birgə tərənnümüdür:  
 
Torpaq quruyurdu – yağdı yağışlar, 
Güllər üşüyürdü – günəş göründü. 
Budaqlar qəmgindi – dilləndi quşlar,  
Üfüq gülab rəngli dona büründü.  
 
Yamaclar çılpaqdı – açdı lalələr, 
Dəniz durğun idi – tufan oyandı. 
Qaranlıq qayıtdı – açıldı səhər, 
Göylərin yaxası alışdı, yandı.  
 
Şair gözəl bir romansı xatırladan bu şeirin elə burasındaca nöqtə 
qoya bilərdi; çünki ilk baxışda adama elə gəlir ki, bu şeirdə müəllifin 
əsas məqsədi təbiət lövhəsi yaratmaqdan idarətdir.Lakin sonrakı mis-
raları oxuduqda aydın olur ki, bütün bu gözəllik yenə  də insan 
üçündür.  

 
63
«Məhəbbət yolunda yorulmur ürək» adlı lirik şeir də bütövlükdə 
yaxşı  təsir bağıışlayır. Lakin əsərin ümumi axarında bir qüsur hiss 
olunur. Əsas etibarı ilə nəvazişkar bir ruhda şairin sevgilisinə müra-
ciəti şəklində yazılan şeir üçüncü bənddə birdən-birə, necə deyərlər, 
məcrasını dəyişir:  
 
Ən iri, ən xırda meteorları, 
Yazdakı yağışı, qışdakı qarı 
İstərəm səmadan gətirəm sənə.  
 
Qar və yağışı, nəhayət meteoru sevgilisinə  gətirməklə  şair nə 
demək istəyir? Məlum deyil.  
Bu misralar lirik hissin təbii inkişafından doğmadığından gözəl 
bir melodiyanın ümumi ahənginə tamamilə yad, kənar notlar kimi 
səslənir. Bunu şeirin finalında müəllifin yenə  əvvəlki  əsas ruha 
qayıtması da göstərir.  
 
Bahar təravətli sərin yelləri,  
Hələ yaşanmamış xoşbəxt illəri  
İstərəm indidən yetirəm sənə!  
 
Kitabda ictimai lirikanın da gözəl nümunələri verilmişdir. «Onun 
şəkli», «Birinci gün», «Əbədi məşəl», «Qar yağır», «Müxbir və bən-
na», «Dedilər Kür quruyur», «Sabir bağında», «Yadındamı, Stepan?» 
və s. belə şeirlərdəndir.  
«Onun  şəkli»  şeirində Kürçaylı böyük Leninə bütün dünya rəs-
samlarının məhəbbətini ifadə etmişdir.Leninə azadlıq rəmzi kimi 
baxan, onda xalqımızın xilaskarını görən hər bir rəssam Leninin rəs-
mini yaradarkən onu öz xalqına oxşadır, yunanlar yunana, zəncilər 
zənciyə, ərəblər ərəbə…  
«Sabir bağında»  əsərində müəllif dahi sənətkarın obrazını mü-
vəffəqiyyətlə vəsf edə bilmişdir.  
 
Şairlər gül deyib, bülbül deyəndə, 
O yazdı göz yaşı, əzab, iztirab;  
 
«Liriklər» xəstə tək inildəyəndə 
Şairim hayqırdı: Döyüş, inqilab! 

 
64
Ə.Kürçaylının «Qar yağır» adlı şeiri uşaq psixologiyası haqqında, 
insan haqqında, dünya və həyat haqqında fəlsəfi fikrin bədii ifadəsi 
adlandırıla bilər.  
Çoxdandır qara həsrət çəkən Bakıda birdən-birə qar görünür. 
Uşaqların sevinci sonsuzdur. Onlar yoldan keçənləri qar topu ilə 
vururlar. Bunlardan biri hirslənərək qəzəblə uşaqların qarasınca deyi-
nir. Bunu görən şair üzünü sanki həmin nadinc uşaqlara tutaraq deyir:  
 
Uşaqlar, atmayın, bir an durun siz 
«Qəzəbli əmiyə» atmayın qarı. 
Onun da yerinə məni vurun siz, 
Atın, mənə atın o ağ topları. 
 
…. Sevinc gətirərsə bir anlıq sizə, 
Qoy hədəf mən olum, 
Açıqdır sinəm. 
Sizin fərəh dolu gülüşünüzə 
Bütün bir ömrümü versəm də nə qəm! 
 
Əlbəttə, kitabda toplanan şeirlərin hamısı eyni səviyyədə deyildir, 
bunlarda bəzi zəif deyilmiş misralara və bəndlərə də rast gəlmək olar. 
Lakin «Şeirlər» kitabı bütünlükdə  həm məzmun, həm də  bədii 
cəhətdən Kürçaylının müvəffəqiyyətidir.  
 
 «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, 
 4 aprel 1964 
 
 
ATALAR, OĞULLAR VƏ YOLLAR 
 
B.Vahabzadənin son poeması «Yollar və oğullar» məlum olduğu 
üzrə şairin yaradıcılığında beynəlxalq mövzuya həsr olunmuş ilk əsər 
deyildir.Onun «Əbədi heykəl» poeması, «Səyyahın dəftərindən» baş-
lığı altında verilən silsilə əsərləri və başqa şeirləri bu sahədə zəngin bir 
tematika təşkil edir.Haqqında bəhs edəcəyimiz əsər bu bədii seriyaya 
qiymətli əlavə olmaqla həm də müəllifin öz azadlığı uğrunda müba-
rizəyə qalxan xalqların həyatı ilə müntəzəm surətdə maraqlandığını, 
müasir dövrün dünya miqyasında baş verən  ən mühüm hadisələrini 

 
65
izlədiyini göstərir.  
Poemada konflikt çox həyati və inandıcırı əhvalatlar, son dərəcə 
gərgin və dramatik psixoloji vəziyyətlər  əsasında qurulduğu kimi, 
onun bədii həlli də  təbii, habelə tarixən düzgün inkişaf prosesində 
verilmişdir.  
Poema  şaxələnən bir münaqişə  xəttinə malikdir. Bu münaqişə 
təkcə atalarla oğullar arasında deyil, həm də qardaşla qardaş arasında, 
habelə bir adamın öz düşüncələrində, psixologiyasında (Ben-Os-
manda olduğu kimi) baş verir.Həmin ziddiyyətləri doğuran isə  Əl-
cəzair xalqının məhkum həyatı, istismara, yalana, saxtalığa əsaslanan 
burjua cəmiyyətidir. Ben-Osmanı eybəcərləşdirən, yadellilərin əlində 
oyuncağa çevirən, dinindən, dilindən, ad və familiyasından döndərən 
qüvvə Əlcəzairdəki müstəmləkə quruluşudur. Ben-Osman milyonları 
əlindən çıxmasın deyə fransız nazirinə yaltaqlanır, arvadı  Zəhranı 
buraxıb, oğlu Mustafanı unudur, nəhayət həmin nazirin bacısı Nana 
ilə evlənir. Ondan da bir oğlu olur, buradan da yollar və  oğullar 
məsələsi başlayır: iki oğul, iki yol:  
 
Oğullar böyüdü, ərsəyə çatdı,  
İki çıraq yandı iki sinədə. 
Oğullar, oğullar qılınc oynatdı,  
Hərəsi bir yolda, bir əqidədə. 
 
Lakin bu yollar, bu əqidələr paralel getmir, üz-üzə, qarşı-qarşıya 
gəlir:  
İki oğul, iki yol o gün durdu üz-üzə. 
 
Məsələ də burasındadır. Yəni bu yollardan hansı doğrudur, əda-
lətlidir…  
Bir-birinə daban-dabana zidd olan bu yollardan birini Mustafa, 
digərini isə Etyen təmsil edir. Bir atanın övladları olan bu iki oğul nə 
üçün bir-birinə düşmən kəsilmişdi. Bizcə bunun səbəbini müstəm-
ləkəçilik siyasətində axtarmaq lazımdır. 
Bu məsələyə Mustafa bir cür, Etyen başqa cür baxır. Şairin özü isə 
bu baxışların müxətlifliyini oğulların aldığı tərbiyə ilə izah edir:  
 
Paris havasiylə yaşadı biri,  
O biri düşündü Əlcəzairi.  

 
66
Biri bu torpaqdan dövlət istədi,  
Biri: «Bu torpağa can qurban» – dedi.  
Etyen – südə çəkdi, sümüyü dandı, 
Bir müddət Parisdə gəzdi, dolandı.  
Oxuyub kollecdə o, xeyli zaman 
Aldı təlimini dayılarından.  
Mustafa: «Mənimdir bu ana torpaq» –  
Deyə hakimlərə oxudu meydan.  
Silib təmizləmək istədi, ancaq, 
Vətəni, Etyenin dayılarından.  
 
Oğulların yollarının ayrılığı – xüsusilə, Əlcəzairdə milli azadlıq 
hərəkatı başlayan zaman aşkara çıxır. Bu zaman biz Mustafanı azadlıq 
ordusu sıralarında, Etyeni isə müstəmləkəçilər cəbhəsində görürük: 
baxışlar, əqidələr toqquşur, qılınclar, nizələr üz-üzə dayanır.  
Əsərdə  şairin böyük məhəbbət hissi ilə  təsvir etdiyi surətlərdən 
biri Mustafadır. O, müəllifin müsbət estetik idealıdır; Mustafanın yolu 
haqq, mübarizəsi ədalətlidir. Mustafa bir bədii obraz kimi artıq ayılıb 
öz  şanlı keçmişini qəhrəman  əcdadını  dərk edən, vətəninin yadlar 
tapdağında qalması ilə barışa bilməyən, müstəmləkə vəziyyətinə düş-
müş, lakin azadlıq istəyən  Şərqin timsalıdır.Oxucu  əsər boyu Mus-
tafanı ardıcıl olaraq həmişə müsbət planda inkişafda görür, onun 
mərdlik, mübarizlik, əyilməzlik kimi insani keyfiyyətlərinin  şahidi 
olur.  
Bu keyfiyyətlərdən  ən başlıcası Mustafadakı odlu bir sevgi – 
vətən məhəbbətidir.Düşmənlər onun yalnız meyidini ələ keçirə bilir-
lər.Ananın müstəmləkəçilərə  qəzəb, eyni zamanda iftixar hissi ilə 
dediyi sözlər bu cəhətdən çox səciyyəvidir:  
 
Özünü yox, siz onun meyidini asdınız. 
 
Poemanın yaxşı  cəhətlərindən biri də  şairin fransız xalqını küll 
halında Şərqin, o cümlədən Əlcəzairin dostu kimi qələmə almasıdır. 
Müəllif çox doğru olaraq orada da ayrılan cəbhələrin,  əqidələrin və 
yolların mövcudiyyətini görüb təsvir etmişdir:  əsərdə iki fransızın 
(Anri ilə Etyenin) dialoqu bu nöqteyi nəzərdən xarakterikdir:  
Etyen:  
– Mən anlamıram, ərəb hara, sən hara? 

 
67
Axı sənə nə düşüb qoşulmusan bunlara? 
Sən ki, firəng oğlusan.  
Anri:  
– Utan, sözündən utan!  
Mənim eşqim azadlıq, mənim millətim insan, 
Ərəbə də qardaşam, firəngə də qardaşam.  
Axı o kim, bu kimdir?      
İnsan azadlığına kəc baxan, düşmən olan  
Mənim də düşmənimdir!  
  
Şair Mustafanın yetişməsində tarix müəllimi, fransız Anrinin 
oynadığı rolu ürəkdən qələmə almışdır. Anri, Əlcəzairin qəhrəmanlıq 
tarixindən onun azadlıq mücahidlərindən həmişə odlu bir dillə bəhs 
etmiş  və beləliklə  də Mustafanın qəlbində sönməyən bir ocaq qala-
mışdır.Mustafa vətən, insan və azadlıq sözlərini məhz bu alovun işı-
ğında daha aydın görmüş, mənasını daha dərindən anlamışdır.  
Poemada bütün ziddiyyətləri ilə verilən orijinal xarakter səviyyə-
sinə qaldırılan surətlərdən biri də Ben-Osmandır. Bu tip şairin 
müvəffəqiyyəti sayıla bilər.  
Şair Ben-Osmanı oğulların üz-üzə gəldiyi yolları seyr edən passiv 
bir müşahidəçi kimi verməmişdir. 
  
Bəs ata?  
Bəs Ben-Osman?  
Gələcəyi düşündü, keçmişləri çox andı. 
O gəlib iki yolun ayrıcında dayandı.  
«Hansı yolu tutmalı, hansı yolu getməli, 
Birində qəlbim durur, birində canım durur; 
İki yol ayrıcında səhvim, nöqsanım durur. 
Canım könlümə düşmən, könlüm canıma 
 düşmən. 
Çarpazlaşıb qılınclar, onların arasında  
Dayanmışam indi mən. 
O yol, bu yolu vurur,  
Oğul, oğulu vurur. 
Ayılmıram mən yenə.  
Axı, ikisinin də zərbəsi dəyir mənə.  
Həm o tərəfdə oğul, həm bu tərəfdə oğul.  

 
68
Axı güllə də oğul, axı hədəf də oğul.  
Bəs mən neyləməliyəm?  
O oğulu tutmalı, bu oğulu tutmalı?  
Ya bu yolu tutmalı, ya o yolu tutmalı!» 
 
Poemanın  ən dramatik yerlərindən biri olan bu parçanı biz ona 
görə bütövlükdə misal gətirdik ki, Ben-Osmanın  əsas faciəsi oxu-
culara aydın olsun. Burada həm də şairin əsər boyu söyləmək istədiyi 
fikrin, necə deyərlər canı, cövhəri ifadə olunmuşdur. Oğullar arasında 
qılıncları  və yolları çarpazlaşdıran kimdir? Müstəmləkəçilik, müs-
təmləkəçiliyin dəyirmanına su tökənlər isə Ben-Osman kimi may-
maqlardır. Ben-Osmanlar bir də ona görə təhlükəlidirlər ki, onlar işin 
faciəli aqibətini düşünmədən, müstəmləkəçilərlə əlbir olub gələcəkdə 
özünü çalmaq üçün şahmarlar hazırlayırlar. Belə şahmarlardan birini 
müəllif fransız qızı Nanadan olan Etyenin simasında müvəffəqiyyətlə 
təsvir etmişdir. Çox fikirləşdikdən sonra Etyenin tərəfinə keçməsinə 
baxmayaraq, Ben-Osman sonralar rahat otura bilmir, düşüncələr, 
mənəvi sarsıntılar girdabında fırlanır.Düşdüyü vəziyyətlər, keçirdiyi 
psixoloji əhval-ruhiyyələr nəticəsində gah Ben-Osman, gah da dönüb 
«Simon» olan, təbiətnidə tez-tez ikilik, dəyişkənlik baş verən bu ma-
raqlı surəti şair gah Etyen, gah Mustafa, gah da həyatın özü ilə qar-
şılaşdırır. Ben-Osman müxtəlif hadisələrin təsiri ilə beynində doğan, 
lakin məsləkinə zidd olan fikirlərdən heç vəchlə xilas ola bilmir. 
Əsərdə bu məsələnin izahı üçün müvəffəqiyyətlə verilmiş  bədii 
detallar vardır.  
Ben-Osman oğlu Mustafanı evə çatdıraraq, onun nə üçün tarix 
müəllimi ilə sözləşdiyini öyrənir. Burada onun qəlbində atalıq hissləri 
baş qaldırır, təsəvvüründə  oğlanlarını bir-biri ilə müqayisə edir, in-
diyədək doğma balalarına müxtəlif münasibət bəslədiyi üçün ürəyində 
özünü töhmətləndirir. Ata ilə  oğlun üz-üzə durduğu vaxt yaranan 
vəziyyət, psixoloji an şair tərəfindən çox yığcam verilmişdir: 
  
Ben-Osman baxdıqca köks ötürürdü,  
Oğlunun mənalı baxışlarında  
O nələr görürdü, nələr görürdü:  
Bir həsrət,  
bir hörmət,  
bir də… məzəmmət. 

 
69
 
Buradakı hissin hər üçü nə  qədər səmimi, təbii, övladın atadan 
uma biləcəyi insani duyğulardır.  
Həmişə ictimai mübarizələrdən özünü kənarda tutmağa çalışan, 
həyatın nəşəsi ardınca qaçan Ben-Osman Əlcəzairdə başlanan milli-
azadlıq hərəkatında bərk sarsılır, var-yoxunu yığıb Parisə qaçmaq 
istərkən inqilabçılar tərəfindən yaxalanır, varidatı əlindən alınır. Son-
ralar biz Ben-Osmanı  həm fransız döyüşçüləri, həm də  Əlcəzair 
könüllüləri arasında görürük. Müəllif burada da tutarlı, yaddaqalan 
ştrixlər vasitəsilə Ben-Osmanın qəlbində doğan və  tədricən inikşaf 
edən ikilik hissini, mütərəddidliyi açmağa müvəffəq olmuşdur. 
Ben-Osman fransız cəbhəsinə gələndə:  
 
Döşündəki ordeni onun  
vəsiqəsiydi.  
Azadlıq cəbhəsinə gələndə:  
Burdasa ərəbliyi onun  
vəsiqəsiydi.  
 
Ben-Osmanın döşundə Fransa hökumətinin legion ordeni varsa, 
damarlarında ərəb qanı axır.  
Ben-Osmanı bu məsələlər düşündürməyə bilməz. Onun xəcalət 
hissləri, daxili insanlaşması ba buradan başlayır. O, azadlıq ordusunun 
qaş-qabaqlı  sıra nəfərlərini gördükcə  xəcalət çəkir, içindən yanıb 
qovrulur.  
Bütün bu məsələləri izlədikcə adama elə gəlir ki, şair Ben-Osmanı 
islah edib, təcili «yaxşılar» sırasına qaytarmaq istəyir. Lakin belə 
olmur, hadisələr öz təbii axarı ilə davam edir, nəticədə Ben-Osman 
yeni və ağır bir zərbə alır:  
 
Ana ilə bala verib əl-ələ, 
Simonu evindən atdılar çölə.  
 
Ben-Osman həyatın ən sarsıdıcı, ən dəhşətli zərbəsini Mustafanın 
fransızlar tərəfindən asıldığı zaman alır. Bu səhnədə ata, Mustafanın 
nəşini qucaqlayarkən əyiləndə döşündən legion ordeni yerə düşür. O, 
vaxtı ilə  ən böyük ideal hesab etdiyi bu ordenə indi bir paslı  dəmir 
parçası qədər də etina etmir. Çox mənalı detaldır. Yalnız bu son və 

 
70
ağır təkandan sonra Simon dönüb Ben-Osman olur. Lakin artıq gecdir. 
O, Səhrayi-Kəbirdə tənha dolaşır, yeridikcə ayağının altından qumlar 
da çəkilir, yıxılır, qalxır, yenə yıxılır. Deməli, vətənə arxa çevirənlərin 
ayağı altında torpaq da dayanmaz – şairin gəldiyi nəticə də budur.  
«Yollar və oğullar» poeması Bəxtiyarın bir sənətkar kimi inkişaf 
etdiyini, onda artıq təsvirin tərənnümə üstün gəldiyini, qələminin 
dolğun poetik lövhələr, kəskin dramatik konfliktlər, bir-birindən 
fərqlənən qüvvətli xarakterlər, tragik səhnələr yaratmaq bacarığını 
aydın göstərən bir əsər kimi qiymətləndirilməlidir.  
 
   «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, 
 1 avqust 1964 
 
«MƏNİM ULDUZLARIM» 
 
Famil Meһdinin yeni şeirlər kitabı bu cür adlanır. Ulduzlar 
deyəndə şair, öz müasiri olan sovet adamlarını nəzərdə tutmuşdur. Ya-
ratmaq, qurmaq eşqi ilə yaşayan, kommunizmin möһtəşəm binasının 
ucaldılmasında öz əməyi ilə iştirak edən һər kəs şairin sevimli dostu, 
sirdaşıdır:  
 
 İstərəm biriniz zəfər çalanda,  
Təbrikə mən gəlim һamıdan qabaq.  
Biriniz tutulub qəmgin olanda,  
Özüm telinizi sığallayaraq,  
Gülüb üzünüzə güldürüm sizi,  
Baxıb gözünüzə güldürüm sizi.  
 
Poeziyamıza orijinal bir yolla gələn Famil Meһdi, һaqqında bəһs 
edəcəyimiz  şeirlərdə  də öz üslubuna sadiq qalmış,  һeç kəsi təkrar 
etməmişdir. Familin orijinal yolla getdiyini deyəndə, biz, ilk növbədə, 
şairin konkret varlığın, һadisə və predmetin poetik mənasını kəşf edib, 
yığcam  şəkildə, mümkün olduqca sadə  və aydın bir dillə ifadə 
etməsini nəzərdə tuturuq. Bu mənada Famil Meһdinin indiki kitabında 
toplanan əsərləri də diqqəti cəlb edir. 
Kitabda verilən «Alın təri»  şeirində söһbət gözəl və yaraşıqlı 
binalar ucaldan bir bənnanın һaqqında gedir və ilk baxışda adama elə 
gəlir ki, burada mətləb  һəmin sənətkarın  əməyinin tərənnümündən 

 
71
ibarət olacaqdır. Lakin şair bənnanın əməyinin poeziyası ilə yanaşı, 
başqa, biz deyərdik ki, daһa dolğun, mənaca daһa samballı bir 
məsələni də  bədii  şəkildə ifadə edə bilmişdir. Bənna daşı daş üstə 
qoyduqca onun günəşdən yanmış üzündən muncuq kimi tər damlaları 
tökülür. Şairi maraqlandıran da һəmin tər damlasının özü yox, onun 
arxasında gizlənən poetik mənadır: 
 
Üzündə təbəssüm, alnında vüqar,  
Düşündü: kim deyər bu damcı təkdir.  
Milyon alınlardan düşən damcılar  
Hərbin alovunu söndürəcəkdir.  
 
Gözəl ümumiləşdirmədir. Şair «Xoşbəxtlik» adlı şeirində də yenə 
zəһmət məsələsinə toxunur. «Xoşbəxtlik nədir?» sualına cavab ver-
məyə çalışaraq, o, һəqiqi səadətin əməkdə, zəһmətdə olduğunu söy-
ləyir. Şair һaqlıdır, çünki bizim cəmiyyətimizdə yalnız o şəxslər xoş-
bəxtdir ki, onlar öz һəyatını  mənalı  əməklə zinətləndirməyi baca-
rırlar.Buna
 
görə də şairin aşağıdakı misraları lap yerinə düşür: 
 
 Xoşbəxtlik һeç zaman  
göydən düşməyir, 
        Onu öz əlilə qazanır insan. 
 
«Tapmışam  əbədi raһatlığımı»  şeirində isə öz qadir və  fədakar 
əməyi ilə uzaqları yaxın edən, neçə  һəsrətliləri qovuşduran sərnişin 
qatarı maşinistinin fəaliyyətindən bəһs edilir. O, uzun gecələr yatmır, 
sərnişinlərin taleyi üçün daim naraһatlıq keçirir: 
 
Naraһatsan neçə görüş üçün sən, 
Naraһatsan neçə gülüş üçün sən. 
 
Şair «Ana laylası» adlı  şeirində ananın zəһmətindən alovlu bir 
dillə, son dərəcə səmimi şəkildə bəһs edərək yazır:  
 
Nə var dil bilənə söz qandırmağa, 
 Dilbilməz körpələr bilir dilini.  
Vurğunam səndəki qüdrətə, ada,  
Daim yaxınlarda, uzaqlardasan.  

 
72
Min nəğmə yaranıb, ölüb dünyada, 
 Sənsə dodaqlarda, dodaqlardasan. 
 
«İşıq», «Müəllim», «Katib və qoca», «Təbrik səsləri», «Subaylıq» 
(bir qədər uzundur), «Sağ ol, a bağban», «Həsəd» və s. şeirlər müvə-
ffəqiyyətlidir. Bunların icərisində «Sağ ol, a bağban», «İşıq», «Tərbi-
yəçi» və «Ovda» şeirləri xüsusilə qeyd olunmalıdır. Bu əsərlərdə uzun 
müddət xatirdən silinə bilməyən poetik tablo, epik əsərlərə xas olan 
incə və mənalı bədii detal, һəm də şairin müvəffəqiyyətlə şeirə çevirə 
bildiyi yüksək insani arzular, istəklər verilmişdir. «Sağ ol, a bağban» 
şeirindən bu parçaya diqqət edin: 
 
Paltonu ağ daşın qoyub üstünə,  
Burda işləyərdim– 
Baxardım sənə. 
Çalışıb ağ üzlə, açıq alınla,  
Şitil basdırardın barmaqlarınla.  
Həmişə bığların burulu olar,  
Təmiz qırxdırardın üzünü, bağban. 
 Dişinlə sıxdığın papiros yanar 
 Yandıqca qıyardın gözünü, bağban. 
 
«İşıq» şeiri üç bənddən ibarətdir. Lakin bu bəndlər məntiqi ardı-
cıllıqla bir-birinə bağlandıqları kimi, eyni zamanda һərəsində bir һiss 
ifadə olunmuşdur. Bu şeirdə biz işıq çəkəni də işıq çəkilən eyvanı da 
və bu səһnəcikdən vəcdə gələn şairin özünü də görürük: 
 
Baxdıqca könlümə sığmadı һəvəs 
Ürəkdə damla da bir ümman olar. 
Deyirəm, bir işıq yandırsa һər kəs– 
Dünya başdan-başa çırağban olar. 
 
 «Oxu, Qarabağım», «Bir də gəl», «Məһəbbət», «Boy atın, bala-
lar»  şeirində  mətləb uzandığından  şair  һədəfi sərrast nişana ala bil-
məmişdir.Ona görə  də,  һəmişə ritorikadan qaçan şair burada öz 
üslubuna xilaf çıxmışdır.Kitabdakı  şeirlərin bəzilərində müşaһidə 
etdiyimiz ümumi nöqsanlardan biri də poetik dilin tələblərinə lazı-
mınca  əməl edilməməsidir. Kiçik şeirdə konkretliyə, predmetçiliyə, 

 
73
başqa sözlə desək, muəyyən lövһə cızmağa birtərəfli uymaq bəzən elə 
bir vəziyyət əmələ gətirir ki, dil özünün bütün aһəngdarlığını itirərək 
һissiz,  һəyacansız, quru prozaizmə çevrilir. Bunu «Katib və qoca» 
şeirində çox açıq şəkildə görmək olar. 
Kitabda  şairin «Ömür təzələnir» bir poeması da verilmişdir. Bu 
əsərin süjeti ailə-məişət məsələsi üzərində qurulmuşdur.Əsərdən 
məlum olur ki, Nadirin kürəyində olan faşist damğası öz һəyat yolda-
şına da pis təsir bağışlayır; һamı ona əsir arvadı dediyinə görə, qadın 
öz doğma ailəsini tərk edir. Bu zamandan Nadirin iztirabları başlanır. 
Poemada əsas yeri Nadirlə Nubarın bir-birinə olan sevgi münasibət-
lərinin bədii təsviri tutur.Demək olar ki, əsərdə  əsas etibarı ilə iki 
xarakter verilmişdir: Nadir və Nubar. Nadir öz arvadını itirmiş, Nu-
barın da əri dənizdə  fəlakətə düşmüşdür.Tale sanki onları birləşdir-
məli imiş. Əlbəttə, burada sünilik dərһal һiss olunur. Nubar və Nadir 
bir-birlərinin kim olduqlarını bilmədən, aralarında sövq-təbii şəkildə 
məһəbbət münasibətləri başlanır.Doğrudur, bunların bir-birinə yaxın-
laşmasında balaca Təranənin rolu az olmur.Lakin bizə elə gəlir ki, bu 
məsələnin özü də poemanın əsas xəttindən doğmur.Əsərdə yaxşı cəһət 
ondan ibarətdir ki, şair öz müsbət qəһrəmanlarının taleyini çox dü-
şünür.O, istəyir ki, һəyatda yaxşı yaxşıya qismət olsun. Şair yazır: 
 
Mənə dedilər ki, evlənib onlar. 
Gözümdə min rəngə boyandı göylər, 
Sevindim, şadlandım dünyalar qədər, 
Sevindi alnımın inci təri də, 
Sevindi şeirimin sətirləri də. 
 
Şairin sevincinə biz də şərik olur və səmimiyyətinə inanırıq. Çünki 
F. Meһdi һər iki qəһrəmanı oxucusuna sevdirməyi bacarmışdır. Lakin 
poemada  şairin öz qəһrəmanlarının işinə,  əməyinə bir nov yüngül 
münasibət bəsləməsi ilə razılaşmaq olmaz.Əsərdən aydın olur ki, 
Nadir qazmaçı, Nubar isə piano müəlliməsidir. Elə bu qədər, vəssə-
lam. Doğrudur, əsər daһa çox psixoloji səpgidə yazılmışdır. Lakin bu, 
һeç də o demək deyildir ki, canlı insanları əməkdən, işdən ayrılmış 
şəkildə verəsən. Nadirin əvvəlki arvadı, nədənsə, əsərdə adsız iştirak 
edir. Əsərin mətnindən anlaşıldığı kimi, bu qadın «əsir arvadı» təһ-
qirinə dözmədiyindən dərһal ailəsini tərk etmiş, sonra isə peşiman 
olmuşdur. Sonrası bilinmir. 

 
74
Poema  şeiriyyətcə müvəffəqiyyətlidir. Rəvan oxunur. Lüzumsuz 
əһvalatlar, süjeti ağırlaşdıran mətləblər yoxdur. Lakin əsərdə sərrast 
işlədilməmiş təşbiһlərə, anlaşılmaz və artıq misralara da təsadüf edi-
rik. Məsələn: 
 
Qızıl tellərini düzə yayanda  
Sevdim günəş səni sevdiyi kimi. (səһ. 20)  
Əlində min sərvət üzə çıxıbdır. 
Dərəyə çıxıbdır, düzə çıxıbdır. (səһ. 30)  
Bəlkə dodağında batmışam onun (səһ. 13) və s. 
 
Biz əminik ki, Famil Meһdi gələcəkdə əsərlərinin dili, məzmunu, 
xüsusən poetikliyi üzərində daһa səylə  işləyəcək, oxucuların  һəm 
şüuruna, һəm də qəlbinə təsir edən yeni şeirlər yazacaqdır. 
  
«Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti,  
12 sentyabr 1964