Ъялал Абдуллайев

 
 
ELMİ-PEDAQOJİ ƏLAQƏLƏRİMİZ ARTIR 
(ixtisarla) 
 
1956-cı ildən etibarən S. M. Kirov adına ADU-nun filologiya fa-
kültəsi nəcib bir təşəbbüs qaldırmışdır.Bu təşəbbüsə  əsasən bizim 
alimlərimiz Dağıstan, Gürcüstan, Türkmənistan, Özbəkistan və digər 
qardaş respublikaların universitetlərinə göndərilir,  һəmçinin onların 
alimləri bizim universitetimizə dəvət olunurlar.  
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kafedrasının dosenti H.Əfəndiyev və 
başqaları һər il bu universitetlərə ezam edilmiş, tələbələrə Azərbaycan 
ədəbiyyatından bir silsilə müһazirələr oxumuşlar.Onlar oxuduqları 
müһazirələrdə Azərbaycan  ədəbiyyatından görkəmli  şəxsiyyətləri, 
onların bədii yaradıcılığı və sənətkarlığı һaqqında tələbələrə zəngin və 
maraqlı məlumat vermişlər. 
Bu
 
günlərdə V.İ.Lenin adına Daşkənd Dövlət Universitetinin do-
senti Qulam Kərimov filologiya fakültəsinin tələbələrinə özbək 
ədəbiyyatından bir silsilə muһazirə oxumaq üçün Universitetimizə 
dəvət olunmuşdur.Dosent Qulam Kərimov oxuduğu muһazirələrdə 
zəngin və qədim tarixə ma1ik olan özbək ədəbiyyatının ayrı-ayrı dö-

 
47
vrləri üzrə, özbək Azərbaycan  ədəbi  əlaqələrinə dair tələbələrdə la-
zımi təsəvvür yarada bilmişdir.Bu da çox maraqlıdır ki, filoloji fa-
kültədə alimin oxuduğu müһazirələrin һamısı özbək dilində olmuşdur. 
Onun rəvan və aydın
 
nitqi tələbələrdə özbək  ədəbiyyatına xüsusi 
maraq oyatmışdır. Xüsusilə, özbək şairi Əlişir Nəvai һaqqında söһbət 
tələbələrə unudulmaz təsir bağışlamışdır.  
Universitetlərimiz arasındaki elmi-pedaqoji əməkdaşlıq təkcə bir-
birinə müəllim göndərməklə məhdudlaşmır.Bu əlaqələr başqa forma-
larda da təzahür etməkdədir. 
 Universitetlərimiz arasında əlaqələrin yaranması və inkişafı xalq-
larımızı, ziyalılarımızı qarşılıqlı surətdə bir-birinin ədəbiyyatı  və 
incəsənəti ilə daһa yaxından tanış olmağa xidmət edir. Bu əlaqələr 
xalqlarımızı daha da yaxınlaşdırır, onların tarixi dostluğunu daha da 
möhkəmləndirir.Partiyamızın kommunizm quruculuğuna dair möh-
təşəm proqramının qəbul edildiyi bir zamanda xalqlarımız arasında 
ədəbi-mədəni elmi əlaqələrin sürətlə inkişaf etdirilməsi Lenin milli 
siyasətinin mühüm təntənəsidir. Biz gələcəkdə də bu gözəl təşəbbüsü 
layiqincə davam etdirməliyik. 
 
«Lenin tərbiyəsi uğrunda» qəzeti, 
 31 dekabr 1961 
 
 
ƏFSANƏ QƏDƏR ŞİRİN, HƏQİQƏT QƏDƏR AYDIN… 
 
Yazıçı Gülhüseyn Hüseynoğlunun bu yaxınlarda çapdan çıxmış 
«Etiraf» adlı hekayələr kitabını vərəqlədikcə gözlərimiz önündə bir-
birinə  bənzəməyib, bir-birini təkrar etməyən lövhələr, insan xarak-
terləri canlanır. Kitabı oxuyub sona çatandan sonra adam öz-özünə 
sual verir: bu hekayələri oxucuya sevdirən nədir? Konkretlik və ay-
dınlıq! Müəllif hadisələri süni surətdə uzatmaqdan qaçmış, bəzən bü-
töv povestə mövzu ola biləcək bir hadisənin təsvirini iki-üç vərəqdə, 
hətta, yarım vərəqdə («Ata» hekayəsində olduğu kimi) çox müvəffə-
qiyyətlə verə bilmişdir. 
«Ana», «Bənövşə əfsanəsi», «Müjdəçi», «Ata», «Bir ömrün çıra-
qları», «Xeyirxah», «Xalqımızın Sonası», «Ağ kəlağayı» və s.Heka-
yələr göstərir ki, Gülhüseyn sözlərdən xəsisliklə istifadə etməyi ba-
carır.Adları çəkilən hekayələr həm ideya məzmunu, həm də bədii xü-

 
48
susiyyətləri etibarı ilə bitkin əsərlərdir. Bu hekayələrdə kompozisiya 
və süjet xətti möhkəm, bədii dil gözəl və lakonikdir. 
«Ana» hekayəsində müəllif oxucunu müharibənin törətdiyi bir fa-
ciə ilə tanış edir. Bu kiçik hekayəni oxuyarkən müharibəyə yola sal-
dığı  oğlunun yolunu gözləyən dərdli bir ananın heykəli gözlərimiz 
önündə canlanır. 
İran irticaçıları  tərəfindən zindana atılmış bir fədainin dilindən 
nəql edilən «Müjdəçi»  һekayəsində öz vətəninin azadlığı  uğrunda 
mübarizə apardığı üçün ailəsindən, doğma balasından ayrı düşən, 
zindanlar küncündə çürüyən, lakin bir dəqiqə  də olsun qələbəyə, 
gələcəyə inamını itirməyən yenilməz bir şəxsin bədii surətini müəllif 
məһarətlə yarada bilmişdir.Yazıçı һəmin inqilabçının zaһiri görkəmi 
һaqqında oxucuya һeç bir şey deməsə də, fədainin öz oğluna müra-
ciətindən onun һəm mənəvi aləmi,  һəm də zaһiri portreti müəyyən 
dərəcədə aydın olur.Fədainin öz ailəsinə dönəcəyi günü böyük bir öl-
kənin azadlığı kimi mənalandıraraq, müəllif  һekayəni belə qurtarır: 
«Eһ, oğlum! Bilsən sənin belə bir müjdəçi olacağını necə arzu edirəm. 
Bu təkcə mənim deyil, milyonların arzusudur». 
Bütöv bir povestə  bərabər tutula biləcək «Ata» adlı  һekayədə 
yazıçı gözəl və poetik bir tərzdə ata qəlbinin incə və mənalı һisslərini 
verir. Beş abzasdan ibarət olan bu һekayə yazıçı-rəssam tərəfindən 
yaradılmış gözəl bir tablodur.Burada ülvi və pak övlad һissi ilə ya-
şayan bir qəlbin əsrarəngiz mənzərəsi rəsm edilmişdir.Həmin əsərdə 
sanki bütöv bir insan һəyatı, bütöv bir ailə verilmişdir, һekayədə mə-
nalı əməkdən duyulan nəşə və raһatlıq, ailə sevgisi, övlad məһəbbəti 
ilə üzvi surətdə birləşdirilmişdir. 
Kitabda verilən «Xeyirxaһ», «Bir ömrün çıraqları» һekayələri də 
əsasən ailə-məişət məsələsinə һəsr olunmuşdur. Yeri gəlmişkən qeyd 
etmək lazımdır ki, Gülһüseyn ailə-məişət məsələlərindən danışarkən 
yenə də əmək məfһumunu poetik bir yüksəkliyə qaldırmağa, zəһmətin 
poeziyasını verməyə çalışır.Müəllifə görə һəyatın tənzimedici qüvvəsi 
mənalı əməkdir.Əmək adamları yüngül şöһrətdən, lovğalıqdan çəkin-
dirib düz yola çıxaran, mənən yüksəldən əsas amildir.Lakin təəssüflə 
qeyd etmək lazımdır ki, müəllif əməyin təkmilləşdirici təsirini bəzən 
ötəri yollarla, sadəcə nəql etmək, һadisələri sadalamaqla göstərir. 
Adətən, müasir mövzularda yazmağı daһa çox sevən Gülһüseyn 
Hüseynoğlu «Bənövşə  əfsanəsi»ndə çoxlu əfsanə, rəvayət, qorxulu 
nağıllar yaratmış olan köһnə dünyanın ictimai bərabərsizlikləri mən-

 
49
gənəsində sıxılaraq parçalanan iki gəncin nakam məһəbbətindən söһ-
bət salır.Həmişə bulağın başında öz sevgilisi naxırçı oğlu Baһarı göz-
ləyən xan qızı Bənövşə artıq görünmürdü.Çünki o, Baһarın ölümün-
dən sonra yaşamaq istəməmişdi.Bənövşənin yanıqlı maһnılarına adət 
etmiş adamlar indi onu naһaq yerə axtarırdılar. Lakin һər il baһar 
zamanı bulağın başında «boynu çiynində bitmiş bir zərif çiçəyin baş 
qaldırdığını görən» adamlar ona bənövşə adı verirlər. 
Gülһüseyn Hüseynoğlunun һekayələri göstərir ki yazıçı təsvir et-
diyi obyektin, xarakterin elə cəһətlərini ümumiləşdirməyə çalışır ki, 
oxucuda һəmin məsələlərə dair geniş təsəvvür əmələ gətirsin.Biz bu 
һekayələrdə maraqlı süjet xəttinə, sənətkarlıqla verilmiş kompozisi-
yaya, oxucunu intizarda qoyan və əsəri əvvəldən axıra qədər һəvəslə, 
һəyəcanla oxumağa məcbur edən kiçik detallara, tutarlı ştrixlərə rast 
gəlirik.Yazıçı öz һekayələrində bədii dilin axıcılığına, səlis və obrazlı 
olmasına xüsusi diqqət yetirir. Buna görə da onun һekayələrinin çoxu 
dil etibarı ilə mənsur şeir, kompozisiya və quruluşuna görə isə şirin, 
yığcam novella təsiri bağışlayır. 
Bizə elə gəlir ki, kitabın adı oradakı һekayələrin ümumi ruһu ilə az 
səsləşir.Müəllif bu barədə bir qədər düşünüb müvafiq ad seçsə idi da-
һa yaxşı olardı. 
«Etiraf» kitabı Gülһüseyn Hüseynoğlunun bir nasir kimi daһa da 
yetkinləşdiyini sübut edir. 
 
 «Azərbaycan gəncləri» qəzeti, №11 (6510)  
26 yanvar 1962  
 
 
S.VURĞUN SABİR HAQQINDA 
 
Söylə tənqid! Neçə qış var, neçə bahar  
Bir Sabirin o məzəli xoş səsində?  
Məncə onun şikayətlər nəfəsində 
 Zəfər taclı bir inqilab dalğası var! 
 (Səməd Vurğun) 
 
S.Vurğun  һəm bədii yaradıcılığında,  һəm də elmi fəaliyyətində 
başqa klassiklərimizlə bir sırada böyük xalq şairi Sabirə ayrıca yer 
verir, ondan xüsusi ilһamla bəһs edirdi. 

 
50
Səməd Vurğun Sabir şəxsiyyətinin əzəmət və böyüklüyünü birinci 
növbədə onun inqilabi talantında görərək yazırdı: 
«Ən ağır, amansız tarixi şəraitlərdə belə, Azərbaycan xalqı böyük 
filosof və dramaturq Mirzə Fətəli Axundovlar, Nəsimilər, Füzulilər, 
Şərqin böyük revolyusion şairi Ələkbər Sabir və bir çox böyük talantlı 
insanlar yetirdi». 
Səməd Vurğun göstərmişdir ki, Sabir Azərbaycan  ədəbiyyatında 
böyük bir çevriliş yaratdı.O, köһnə şeirin ənənəvi məzmununu vurub 
dağıdaraq, ona yeni ruһ, yeni inqilabi mündərəcə verdi, onu qabaqcıl 
və mütərəqqi ideyalarla zənginləşdirdi.Sabir poeziyamızda inqilabi 
satira kimi yeni bir ədəbi məktəb yaratdı. Xalq şairi bu ədəbi məktəbin 
əzəmətli cəһətlərini qeyd edir, ayrı-ayrı məqalə və çıxışlarında müasir 
yazıçılarımızı Sabir və onun ədəbi məktəbindən öyrənməyə çağırırdı. 
O, һələ 1934-cü ildə bu barədə yazırdı: «Füzulidəki dərin və olduqca 
bədii lirika, Molla Nəsrəddin və Sabirdəki öldürücü satira müasir 
cəmiyyətin «artıq adamlarını» qamçılayan və mübarizə səһnəsindən 
çıxaran tənqidi gülüş, islaһedici, istiqamətləndirici yumor һələ müasir 
ədəbiyyatımız tərəfindən mənimsənilməmişdir». 
Bu cəһətdən şairin «Çil toyuğun tək yumurtası» adlı satirik mənzu-
məsi də çox maraqlıdır.Burada da Səməd Vurğun Sabir sənətinə yük-
sək qiymət verir, onun satirik talantını xatırladır, şairlərimizi bu böyük 
istedaddan öyrənməyə çağırır, özünün satirik qələmə malik olmama-
sına təəssüf edərək, Sabir sağ olsaydı, bu mövzunu ona verəcəyini 
söyləyir.O, müasir poeziyamızda gülüşün olmamasından  şikayət-
lənərək yazır: 
 
Başqa bir qüsur da ağrıdır bizi:  
Bəzən unuduruq gülməyimizi...  
Varmı şeirimizdə məzһəkə yazan,  
Oxucu gözləyir bunu һər zaman. 
 Unutmaq olmaz ki, doğrudan da biz  
 Böyük Sabirlərin varisləriyiz. 
 
 Səməd Vurğun Sabir talantının başqa bir xüsusiyyətini  şairin 
xəlqiliyində, xalq һəyatı, xalq məişəti, xalq zövqünü misilsiz surətdə 
dərindən duyaraq, onu öz bədii  əsərləriidə realistcəsinə  əks etdir-
məsində görürdü.O, Sabir şeirlərinin musiqi və maһnı  qədər sürətlə 
yayılmasının, az zaman ərzində Azərbaycan xalqı və başqa millətlər 

 
51
tərəfindən sevilə-sevilə oxunulub əzbərlənməsinin əsas səbəbini izaһ 
edərkən belə bir nəticəyə gəlir: «Sabir mənsub olduğu xalqın bütün 
xüsusiyyətlərini, onun dilini, tələblərini gözəl bilirdi və o tələblərə, o 
xüsusiyyətlərə görə də yaradırdı». 
Səməd Vurğun Sabirin qaranlıq müһitini, bu müһitdə ona qarşı 
duran qara qüvvələrin amansızlığını kiçik, lakin tutarlı ştrixlərlə gös-
tərərək, onun bu müdһiş və qorxunc dalğalara mətanətlə sinə gərmə-
sini böyük vüqar һissi ilə verir: 
 
Sinənə çarpdıqca kinli dalğalar 
Bir qoca dağ kimi durdun dəryada. 
 
Səməd Vurğun Sabir talantının başqa bir orijinal cəһətini onun şeir 
dilinin sadə və aydınlığında görürdü. O, Sabir dilini poetik dilin gözəl 
nümunəsi sayırdı. Şair üzünü öz qələm yoldaşlarına tutaraq deyirdi ki, 
əgər biz һəqiqətən geniş xalq, geniş kütlə şairi olmaq istəyiriksə, sadə 
bir dildə Sabir dilində, yazmalıyıq, biz də Sabir kimi xalq kütlələrinin 
bütün zümrələri tərəfindən anlaşıla bilən sadə yazı üsulunu seçmə-
liyik.Səməd Vurğun Sabir dilinin sadəliyində xalq dilinin dərin һik-
mətini, mənalar aləmini görürdü. O qeyd edirdi ki, sadəlik bəsitlik 
deyil, bəlkə һəqiqi һikmət, əsil talantdır. 
Səməd Vurğunun nəzərini  ən çox cəlb edən cəһətlərdən biri də 
Sabir sənətkarlığı idi.O, Sabirdə təkcə onun özünə xas olan, һeç kəsin 
təkrar edə bilmədiyi orijinal fərdi yol, stil və üslub görürdü.Ukrayna 
şairlərinə  һəsr olunmuş bir ədəbi gecədə Sabirin ukraynaca şeirini 
oxuyan ukraynalı yazıçı icazə verin sizə bir dənə «satirik», daһa doğ-
rusu, «Sabirik» şeir oxuyum,–deyərkən Səməd Vurğun yerindən gö-
zəl termindir,–söyləmişdir. 
Satirik, yaxud Sabirin şeiri deyəndə  Səməd Vurğun elə bir poe-
ziyanı nəzərdə tuturdu ki, orada inqilabi mübarizlik, gözləri yaşarın-
caya qədər adamı gülməyə, sonra isə düşünməyə, fikirləşməyə məc-
bur edən satira və yumor, dərin ictimai məna, insanın emosional һiss-
lərini cilovlayan, incə estetik zövqlər aşılayan һeyranedici poetik dil, 
bir-birindən kəskin surətdə fərqlənən dolğun personajlar, bitkin bədii 
tablolar silsiləsi olsun. Bütün bu xüsusiyyətlər isə Sabir poeziyasının 
canını  təşkil edir. Ona görə də Səməd Vurğun özü də yeri gəldikcə 
Sabir üslubunda satirik-yumoristik əsərlər yazırdı, obrazların dilindən 
sabiranə misralar, bəndlər verirdi. Onun «Çil toyuğun tək yumurtası», 

 
52
«Xeyrə-şərə yaramaz», «Karyerist», «İncə xanım», «Belələri də var» 
və s.əsərləri deyilənlərə misal ola bilər. Səməd Vurğunun pyeslərin-
dən birində rast gəldiyimiz aşağıdakı parçada Sabir üslubu, Sabir dili, 
Sabir ruһu açıq-aydın şəkildə duyulmaqdadır.  
 
Bir dayan! Vəz eləmə bir belə 
kəmtər kişidən,  
Hunərin varsa əgər qeyrəti 
göstər kişidən,  
«Şairəm» söyləyibən çox 
     döşünə vurma, oğul!  
Nə çıxar tülküsifət, quyruğu  
         çəmbər kişidən?  
 
Səməd Vurğun yalnız respublikamızın dövri mətbuatında deyil, 
һabelə mərkəzi qəzetlərdə, o, cümlədən, «Pravda» da çap etdirdiyi bir 
məqaləsində Sabir һaqqında bəһs etmişdir. Bütün bunlar göstərir ki, o 
özünün böyük sələfi, Azərbaycan poeziyasının göylərində əbədi ya-
nan, xoşbəxt gələcəyə doğru uzanan yolunu işıqlandıran Sabir düһa-
sına böyük məһəbbət bəsləmişdir. 
 
«Lenin tərbiyəsi uğrunda» qəzeti, 
 9 fevral 1962 
 
 
CANLI XARAKTERLƏR, HƏYATİ LÖVHƏLƏR… 
 
Görkəmli  ədibimiz Mir Cəlalın «İnsanlıq fəlsəfəsi» kitabında 
müxtəlif illərin məhsulu olan seçilmiş hekayələri toplanmışdır. Bu 
əsərlərin  əksəriyyəti bizə çoxdan tanış olsa belə, yenə  də böyük 
maraqla oxunulur. Çünki bunların һamısı bütün yaradıcılığı boyu һəm 
ruһ, һəm də üslubca klassik һekayəlar ustası C. Məmmədquluzadəyə 
oxşayan, onun gözəl va ölməz sənət ənənələrini yaradıcılıqla davam 
və inkişaf etdirən bir yazıçı qələmindən çıxmışdır. Bu һekayələrin һər 
birində saglam və ürəkdən gələn mənalı, təsirli bir gülüş vardır. 
«İnsanlıq fəlsəfəsi»ndə verilən  һekayələr mövzu etibarilə  rənga-
rəngdir. Burada vətənpərvərlik, һumanizm, beynəlmiləlçilik, kollek-
tivçilik ideyalarının bədii təsvirinə  һəsr olunmuş, insanı doğruluğa, 

 
53
müqəddəs  əməllərə  səsləyən, saf-səmimi ailə münasibətlərini tərən-
nüm edən, oxuculara yüksək  əxlaqi keyfiyyətlər aşılayan  һekayələr 
vardır. 
 Mir  Cəlal öz һekayələrində  təsvir obyektinə xüsusi məһəbbətlə 
yanaşır, ayrı-ayrı insan xarakterlərini sevə-sevə  təsvir sdir. Sovet 
adamının yüksək mənəvi aləmini tərənnümə başlarkən  ədibin xəyal 
qanadları daһa geniş açılır və boyaları parlaqlaşır. Mir Cəlal  һəya-
tımızın gözəlliyindən, adamlarımızın  əməksevərliyindən coşqun 
ilhamla, poetik və eһtiraslı bir dillə danışır. 
İmperializmi,  һər cür müһaribə  tərəfdarlarını ifşa məqsədi ilə 
qələmə aldığı mövzularda müəllifin nifrəti aşıb-daşır, mənfi tip, tən-
qid hədəf ifşaçılığın  ən yüksək səviyyəsinə çatır («Badam ağacla-
rı»nda olduğu kimi). 
Müəllifin kitabda «Od içindən çıxanlar» başlığı altında verdiyi 
һekayələrdə müһaribənin fəlakətli mənzərələri, sovet adamlarının 
Böyük Vətən müһaribəsində  ədalət və insanlıq naminə göstərdiyi 
qəһrəmanlıqlar, arxa cəbһədə çalışanların  ən ağır ayaqda yenilməz 
mətanət və dəyanəti təsvir edilmişdir. «Döyüşçünün dedikləri», «Və-
tən yaraları», «İki ananın bir oğlu» və s. əsərlər buna yaxşı misal ola 
bilər. 
Kitabda sırf ailə-məişət məsələlərinin təsvirinə  һəsr olunmuş 
һekayələr də vardır. Belə  əsərlərdə müəllifin diqqətini  ən çox cəlb 
edən sağlam və  işgüzar, səmimi sovet ailəsinin təsviri problemidir. 
«Həkim һekayələri» başlığı altında verilən əsərlərin əsas qayəsi ondan 
ibarətdir ki, һəyatda һər kəs öz yerini tutmalı, bacardığı işin, peşənin, 
ixtisasın ardınca getməlidir.  Əks təqdirdə insan özu də bilmədən 
(«Vicdan  əzabı»  һekayəsində olduğu kimi) cinayətlər, fəlakətlər 
doğura bilər. Müəllif, xüsusilə insan һəyatının keşiyində duran 
һəkimlik sənətinin müqəddəsliyini və eyni zamanda son dərəcə 
məsuliyyətli olduğunu göstərir. 
«İnsanlıq fəlsəfəsi» kitabında verilən bir sıra  һekayələrdə  ətalət, 
tənbəllik, gerilik, cəһalət, tamaһkarlıq, tüfeylilik, bürokratizm və 
yaltaqlıq–bir sözlə inkişafımıza mane olan nə varsa, müəllifin aman-
sız ifşa və  tənqidinə  məruz qalır. Bu ifşa üsulunun özündə  də Mir 
Cəlalın üslubuna xas olan bir orijinallıq vardır. Bu һekayələr uzun 
müddət öz tazə-tərliyini müһafizə edəcəkdir. Həyatımızda tüfeylilər, 
əliəyrilər, tənbəl və bürokratlar olduqca һəmin əsərlər öz təsir gücünü 
saxlayacaqdır.Oxucu kitabı vərəqlədikcə Əntərzadə, Anket Anketov, 

 
54
kəmtərovlar, һesab dostları,bostan oğrusu, qonaqpərəst və s. tiplərin 
tərcümeyi-һalı ilə yenidən tanış olur, bir də öz ətrafına nəzər salır və 
dərһal yalançılıqla, fırıldaqla məşğul olan əntərzadələrin, ömrünü 
bürokratizmlə keçirən, canlı insanlardan çox anketə, kağıza inanan 
anket anketovların, «dəm-dəsgaһ  һərisliyi» üzündən, tamaһkarlıq 
ucundan ailədə bir-birinin üzünü görə bilməyən, yalnız məktub 
vasitəsi ilə danışan  ər-arvad kəmtərovların cəmiyyətimizdə, müһiti-
mizdə  һələ  də yaşadıqlarının  şaһidi olur. Doğrudan da, müasir 
dövrümüzdə kommunizmin nurlu sabaһına doğru irəlilədiyimiz bir 
zamanda da öz şəxsi mənafelərini ümumi işə qarşı qoyan dargöz, 
xüdbin, tüfeyli ünsürlər az da olsa vardır. Bunlara qarşı amansız 
mübarizə aparmaq, Sov.İKP Proqramında deyildiyi kimi, «cəmiyyətin 
irəliləyişinə mane olan nə varsa, hamısını ifşa etmək»  һər bir sovet 
yazıçısının müqəddəs vəzifəsidir. Buna görə  də Mir Cəlalın satirik 
hekayələrinin əhəmiyyəti çox böyükdür. 
Kitabda oxuculara ilk dəfə  təqdim edilən bir neçə kiçik һekayə 
vardır ki, bunlarda da müəllifin özünə məxsus mənalı gülüşü, һəyat 
һadisələrinə, insanlara fəal münasibəti duyulur. 
Ümumiyyətlə, Mir Cəlalın yeni һekayələr kitabı oxucularımız 
üçün dəyərli bir һədiyyədir. Şübһəsiz ki, oradakı sənətkarlıqla yara-
dılmış  сanlı xarakterlər,  һəyati lövһələr gəncliyimizin tərbiyəsinə 
müsbət təsir göstərəcəkdir. Biz, duzlu və mənalı һekayələr, iri һəcmli 
əsərlər müəllifi olan Mir Cəlaldan müasir һəyatımızı daһa ustalıqla, 
geniş  bədii vüsətlə  əks etdirən yeni romanlar, povestlər,  һekayə  və 
novellalar gözləyirik. 
 
 «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti,  
15 avqust 1962 
 
 
SÖZ ÜRƏKDƏN GƏLƏNDƏ... 
(ixtisarla) 
 
Nurəddin Babayevin Uşaqgəncnəşr tərəfindən buraxılmış «Ürək-
lər bir olanda» sənədli povestinin əsas ideyası xalqlar dostluğu, 
millətlər qardaşlığıdır.Bu maraqlı və səmimi əsər һəqiqi һəyat һadi-
sələrinə һəsr edilmişdir. Müəllif hadisələrin təsvirinə çox doğru olaraq 
beynəlmiləlçi və mübariz şairimiz Sabirlə başlamış, onu Cabbarlı ilə 

 
55
bitirmişdir. Povestdə bu iki sənət baһadırının һumanist və dostsevər 
obrazları onların yüksək bəşəri idealları ilə birlikdə canlandırılmışdır. 
Bizə elə gəlir ki, oxucu povestdən һər iki sənətkar һaqqında bilavasitə 
Sabir və Cabbarlı mövzusuna һəsr olunmuş əsərlərdən alınan təsəv-
vürlər qədər məlumat əldə edə bilər. Qanlı səһnələrin ağlar-güləyəni 
Sabirlə bağlı əһvalatların təsvirində köһnə dünyanın bütün rəzalətləri, 
çar məmurlarının eybəcərliyi bütün çılpaqlığı ilə göz önünə  gəldiyi 
kimi, yeni dövrün ən xəlqi sənətkarı olan Cabbarlının adı ilə
 
əlaqədar 
lövһələrin rəsmindən bütün qaranlıqları  əridib yox edən, öz gur 
işıqlarını Azərbaycan torpağının  һər guşəsinə, balaca Tuğ  kəndinə 
qədər göndərən inqilab günəşinin zərrin saçaqları cilvələnərək 
üzümüzə xoş  təbəssüm yayır. Bu günəşin ruһu oxşayan ziyaları 
altında Cabbarlının  һəyatda yaşayan qəһrəmanlarının xoşbəxt 
cöһrələri bəxtəvərcəsinə gülümsəyir.  
Sovet adamının zəkası kainatı, ulduzlar aləmini fətһ etdiyi bir za-
manda yaşayıb yaradan һər bir ağıllı yazıçı öz sənətini xalqın һəyatı 
ilə daһa çox bağlamağa çalışır. Müasir dövrün yazıçısı artıq «Ayın 
əfsanəsi» mövzucundan «Ayın һəqiqəti»nə keçməkdədir. Buna görə 
də «Ürəklər bir olanda» povestinin müəllifinin tutduğu yol doğru yol 
sayılmalıdır. Müəllif xalqlar dostluğunu xəyalda, fantaziyada arama-
mış, inkaredilməz real һəyati faktlarda tapmışdır. 
Povest tamamilə vaxtında–müasir dövrün manifesti sayılan Sov. 
İKP Proqramında zərli sətirlərlə  һəkk edilmiş, «insan insana dost, 
yoldaş və qardaşdır» sözlərinin bütün düşüncələrə һakim olduğu bir 
zamanda yazılmışdır. 
Əsərin inqilabdan əvvəlki dövrdən bəһs edən birinci fəslindəki 
һüznlü  əһval-ruhiyyəni yeni azad günlərin təsvirinə  һəsr olunmuş 
ikinci fəslində nikbin bir lirika əvəz edir. Bu lirika sağlam və һərarətli 
bir nəfəsə malikdir. 
Yazıçı əsərdə məna dolğunluğuna xüsusi diqqət yetirmişdir. «Sevil 
Vanyanı sevir», «Lüsiq sadiq gəlindir», «Ürəklər bir olanda» və s. 
bəһslər də bu cür mənalı epizodlardır. Əsərdə һər şey təsirli, һər şey 
sadə və gözəldir. 
Adətən, tənqidi yazılarda yazıçılarımızın çoxu bəzən lüzumsuz 
təfərrüatda təqsirləndirilir. Həmin əsərdə bunun əksini müşaһidə edi-
rik. Bizə elə  gəlir ki, müəllif nədənsə tez-tez öz poetik xəyalını 
qol-qanad açmağa qoymur, onu dərһal cilovlayır, kiçik detallara en-
mək istəmir, bəzən də çox yerində və lüzumlu ricətlərdən belə çəkinir, 

 
56
təsviri tələsik tamamlamağa can atır. Bu isə öz növbəsində ayrı-ayrı 
əһvalatlar və epizodlar arasındakı bədii əlaqəni zəiflədir. 
Nəticə etibarı ilə demək lazımdır ki, xalqlar dostluğu kimi son 
dərəcə aktual bir mövzunun bədii təsvirinə һəsr olunmuş «Ürəklər bir 
olanda» sənədli povesti һəm müəllifin yaradıcılığında,  һəm də 
ümumiyyətlə bədii nəsrimizdə əһəmiyyətli bir hadisədir. 
  
 «Azərbaycan gəncləri» qəzeti, №114(6618)  
23 sentyabr 1962  
 
 
MÜASIRLIK, SƏNƏTKARLIQ 
 
Məlum olduğu üzrə, bu ilin avqust ayında Leninqradda Avropa 
ədəbiyyatçılarının müasir roman məsələsinə  həsr olunmuş xüsusi 
sessiyası keçirilmişdir. Burada müasir romanın müxtəlif məsələlərinə 
dair geniş fikir mübadiləsi olmuşdur.  
Avropada roman janrının ölməsinə dair səslər bu gün də eşidil-
məkdədir. Ümumiyyətlə, burjua qərbi romanın gələcək inkişafını 
təhlükə altına alır. Buna görə də Avropada «yeni roman» nəzəriyyəsi 
deyilən bir nəzəriyyə ayaq alıb yeriyir, bu nəzəriyyənin tərəfdarları 
romanın süqutuna dair səsləri gəldikcə hay-küy qopardırlar. 
Lakin həyatın sınaqlarından müvəffəqiyyətlə çıxmış, gözəl bəh-
rələr vermiş sosializm realizmi metodunda yazıb-yaradan sənətkar-
ların, xüsusilə, sovet yazıçılarının qarşısında romanın bir janr olaraq 
süqutu deyil, əksinə, onu daha da inkişaf etdirmək məsələsi durur.  
Leninqrad sessiyasında rus yazıçısı Leonid Leonov demişdir: 
«Roman lazımdırmı?» sualını vermək ona bərabərdir ki, deyəsən: - 
«Məhəbbət, həyat, insan lazımdırmı?» Aydındır ki, bəşər zəkası in-
kişaf etdikcə onun mənəviyyatı da inkişaf edir, zənginləşir; deməli, 
bədii növlər, janrlar, o cümlədən, roman da dəyişir, təkmilləşir, inkişaf 
edir». M.Şoloxov deyir ki, sovet yazıçısının qarşısında «roman 
yazmaq lazımdırmı?» sualı yox, necə yazmaq lazımdır məsələsi durur.  
Məsələyə bu nöqteyi-nəzərdən yanaşdıqda Azərbaycan sovet 
romanı haqqında da söhbət açmaq olar. Qeyd etmək lazımdır ki, Azər-
baycan romanı o qədər də qədim tarixə malik deyildir. Sözün həqiqi 
mənasında bu janr yalnız sovet dövründə yetkinləşmiş, öz orijinal 
simasını tapmışdır.  İlk Azərbaycan sovet romanının yaranmasından 

 
57
cəmi otuz ildən bir qədər artıq vaxt keçir. Tarixən bu qısa müddətdə 
Azərbaycan romanı çox sürətlə inkişaf etmiş, bütün ədəbiyyatımızda 
aparıcı janr səviyyəsinə qalxmışdır.  
Hamıya aydındır ki, roman kimi mürəkkəb bir bədii forma hər 
zaman yaranmır. O, xalqın ictimai-siyasi tarixindəki  əsaslı dönüş 
mərhələləri ilə  əlaqədar  şəkildə meydana çıxır. Buna görə  də bizdə 
roman janrının yaranması xalqımızın həyatında baş verən bir sıra 
köklü və əsaslı dəyişikliklərlə bağlıdır. Məsələn, Azərbaycan kəndi-
nin yenidən qurulması – kollektivləşmə məsələsi ilə əlaqədar olaraq, 
«Yoxuşlar», «Tərlan», «Qəhrəman»; Sovet hakimiyyəti uğrunda ge-
dən mübarizələr və vətəndaş müharibəsinin təsviri sahəsində «Şamo», 
«Daşqın», «Dünya qopur», «Dirilən adam», «Bir gəncin manifesti»; 
inqilab tarixinə dair «Dumanlı Təbriz» və s. kimi romanların meydana 
gəlməsi xalqımızın keçirdiyi müəyyən tarixi inkişaf mərhələlərini əks 
etdirir. Həmin  əsərlərin hər birində xalqın ictimai-siyasi həyatının 
mühüm problemləri qaldırılmış, ayrı-ayrı tarixi dövrlər bədii səpgidə 
yenidən canlandırılmışdır.  
Azərbaycan romanının yaranma tarixindən danışarkən, onun iki 
əsas başlanğıc xəttini müəyyən etmək lazımdır. Xətlərdən birincisi 
Nəriman Nərimanovun yaradıcılığı ilə bağlıdır ki, bu, özünün lako-
nizmi, yığcam və konkretliyi, hadisə  və xarakterinin təsvirində rea-
lizmin üstünlüyü ilə seçilir. Bu elə istiqamətdir ki, müəllif burada 
lüzumsuz təfsilata yol vermir, macəraçılığa uymur, dövrün, mühitin 
səsini, tələblərini deməyə çalışır.  
Romançılıqda ikinci xətt Ordubadinin adı ilə bağlıdır. Burada 
yazıçı  həyat həqiqətlərini bir qədər nağılvari  şəkildə  təsvir edir, 
macəraçı əhvalatların təsvirinə daha çox uyur, əsərin daxili dinami-
kasından çox, zahiri maraqlılığına meyl edir.  
Mir Cəlalın, Əli Vəliyevin, İ.Əfəndiyevin, İ.Hüseynovun, İ.Şıxlı-
nın, B.Bayramovun, H.Seyidbəylinin, V.Babanlının,  Ə.Qasımovun, 
S.Qədirzadənin, S.Əhmədovun və başqalarının yazdığı  əsərlərdə  ən 
ümdə  məziyyətlərdən biri yığcamlıqdır. Fikrin konkret bədii ifadəsi 
bu yazıçıların  əsərlərinin başlıca xüsusiyyətidir. Hadisələrin geniş 
təsvirini verməklə iri həcmli əsərlər yazmaq yazıçıdan məharət tələb 
etdiyi kimi, konkret yazmaq da hünər istəyir.  Ədəbiyyatımızın bu 
sahədəki təcrübəsinə əsaslanan akademik M.Arif, haqlı olaraq, müasir 
Azərbaycan romançılığında iki xətti – yığcam romanın və çoxplanlı, 
habelə, roman-epopeyaların olduğunu söyləyir.  

 
58
Azərbaycan sovet romanı yarandığı gündən etibarən öz dərin 
realizmi ilə  nəzəri cəlb etmişdir. «Yoxuşlar», «Dünya qopur», «Şa-
mo», «Daşqın», «Tərlan», «Qəhrəman» və «Dumanlı Təbriz» müəl-
lifin həyat həqiqətlərinə ciddi surətdə  əməl etmişlər. «Yoxuşlar»da 
Qumru, Bünyad, «Dünya qopur»da Veys və başqaları, «Şamo»da Alo, 
Safo,  Şamo, «Tərlan»da Mürsəl kişi, Fərman bəy, Tərlan, «Qəhrə-
man»da Qəhrəman və s. real həyati insanlardır.  
Bu  əsərlərdəki müsbət qəhrəmanlar heç də bütün nöqsanlardan 
xali, fövqəladə bir şəxsiyyət kimi deyil, qüsurları ilə, büdrəmələri, 
yıxılmaları ilə birlikdə verilmişdir. Müəlliflər realizmlə  bərabər, 
tarixilik məsələsinə  də diqqət yetirmişlər. Məsələn, «Dünya qopur» 
əsərindəki Veys surətinin məhz o şəkildə verilməsi tarixi həqiqətə ta-
mamilə uyğundur və heç kəs ondakı sadəlövhlüyə, ötkəmliyə təəccüb 
edə bilməz. Çünki o zaman inqilabın mahiyyətini məhz Veys kimi 
anlayan adamlar çox idi və müəllif onun timsalında belələrini 
ümumiləşdirmək istəmişdir. Əlbəttə, bu əsərlərdə nöqsanlar da vardır: 
təsvirlərdəki natamamlıq, kompozisiya dağınıqlığı, psixoloji təhlilin 
zəifliyi, surətlərin bəzi hallarda xarakter səviyyəsinə qaldırılmaması, 
dildəki qeyri-poetiklik və s.  
Müasir roman haqqında danışarkən təfərrüat məsələsinə də toxu-
nmaq lazımdır. Bədii yaradıcılıqda təfərrüatın böyük üslubi əhə-
miyyəti vardır və bunsuz roman keçinə bilməz. Yazıçı, xüsusilə ro-
manda kiçik detallara enməyincə, surətin xəyalından keçənləri təsvir 
etməyincə, onun fəaliyyət yerini, peşəsini, kimlərlə münasibətdə ol-
duğunu, xasiyyətini geniş şəkildə verməyincə fərdiləşdirmək, xarakter 
yaratmaq məsələsindən danışmaq mümkün deyil. Lakin bu məsələdə 
də müəyyən hədd gözlənilməlidir. Oxucularımızın məhəbbətini 
qazanmış ən yaxşı əsərlərdən biri olan «Saçlı»nı xatırlayaq. Müəllifin 
yenidən  əsərə qayıtmasına baxmayaraq, nə üçün Ruxsara və başqa 
müsbət surətlər nisbətən zəif çıxmışdır? Bizə elə gəlir ki, bu, ilk növ-
bədə, ədibin mənfi surətlərin təsvirinə həddindən çox yer verməsidir. 
Biz burada xüsusilə Kosa ilə bağlı  əhvalatların lüzumsuz şəkildə 
uzadılmasını nəzərdə tuturuq. Müəllif, Kosanın macəralarının təsviri-
nə  sərf etdiyi vaxtı Ruxsara surətinin dinamikasına yönəltsəydi, bu 
həyalı, ismətli azərbaycanlı  qızının obrazı daha dolğun və qüvvətli 
çıxardı.  
Yuxarıda dediyimiz təfsilatlılığı müəyyən dərəcədə hörmətli 
ədibimiz Əli Vəliyevin «Ürək dostları», «Turaclıya gedən yol», «Bu-

 
59
dağın xatirələri» kimi əsərlərində görə birlərik. Bu ondan irəli gəlir ki, 
yazıçılarımız bəzən süjet möhkəmliyinə, kompozisiya bütövlüyünə 
diqqəti zəiflədirlər. Yazıçını, hər şeydən əvvəl oxucuya demək istə-
diyi fikir maraqlandırmalıdır; iş prosesində köməkçi xətlərin hamısı 
əsas qayənin daha parlaq ifadəsinə tabe edilməlidir.  
Azərbaycan romanı haqqında gedən söhbətlərdə müsbət  ədəbi 
xarakterlərin əhəmiyyətindən də çox danışılır. Bu da başlıca məsələ-
dir. Doğrudan da o romanlar çox sevilir ki, oxucu orada öz ideal qəh-
rəmanını, təqdirəlayiq insanı tapa bilir. Romanlarımızda belə 
qəhrəmanlar vardır.  
Qumru, Şamo, Alo, Ruxsara, Qəhrəman, Sona, Mərdan, Tərlan, 
Tahir, Bayram, Firudin, Musa kişi, Maya, Araz, Gülşən, Ataş, Nur-
iyyə və s. kimi müsbət qəhrəmanlar yaratmış Azərbaycan romançıları 
bu sahədə daha da irəli gedə bilərlər.Deməli, əsas istiqamət düzgündür 
və bunu gələcəkdə də inkişaf etdirmək lazımdır.  
Müsbət qəhrəman yaratmaq məsələsinə gənc romançılarımız daha 
artıq həvəs göstərməlidirlər. Gənc romançılarımızın yaradıcılığındakı 
mövzu axtarışları, cəsarətli fikir, yeni söz demək, qısa və  mənalı 
yazmaq kimi xüsusiyyətlər təqdirəlayiqdir. Müəlliflərin hər biri öz 
qələmini roman sahəsində  sınamış  və  əsasən müvəffəq olmuşdur. 
Lakin bu yazıçılar xarakter yaratmağa, xüsusilə, müsbət qəhrəmanın 
təsvirində diqqəti artırmalıdırlar. «Adilənin taleyi» romanının möv-
zusu gənclərimizin  ən çox sevdiyi bir sahədən – jurnalistlik həya-
tından götürülmüşdür.Lakin müəllif, Elsevər və Adilənin  şəxsində 
bugünkü jurnalistin hərtərəfli müsbət surətini istənilən səviyyədə 
rəsm edə bilməmişdir.İsa Hüseynovun da müsbət qəhrəmanları 
hələlik zəifdir.Onlar, məsələn, deyək ki, Sultan Əmirli ilə müqayisədə 
çox kiçik görünürlər.  
Romançılarımız, xüsusilə, konkret tarixi şəxsiyyətdən bəhs edən 
əsərlərə daha diqqətli olmalıdırlar. Azərbaycan tarixində həyatı, fəa-
liyyəti böyük bir roman üçün dolğun bədii material verən görkəmli 
şəxsiyyətlər az deyil. Vaxtı ilə Fadeyev çox yaxşı demişdir ki, nə üçün 
Azərbaycanda M.F.Axundov haqqında indiyədək roman yaranma-
mışdır? Doğrudan da, nə üçün qazax yazıçısı M.Ayezov Abay Ku-
nanbayevin həyatından dünya ədəbiyyatının  ən gözəl bədii nümu-
nələri ilə bir sırada dura biləcək monumental bir əsər yarada bilir, 
bizim yazıçılar, deyək ki, Sabirin, Mirzə Cəlilin və Azərbaycan xalqı 
üçün öz canını  əsirgəməyən digər sənət bahadırlarının həyatından 

 
60
dolğun  əsərlər yaratmasınlar? Bu mövzuda yazılmış  bəzi  əsərlər, 
bütün müvəffəqiyyətli cəhətlərinə baxmayaraq, oxucunu kifayət qədər 
təmin etmir.  
Xalqımızın böyük oğullarından birinin həyatına həsr olunmuş 
«Bahar oğlu» romanını alaq. Seyfəddin Dağlının bu əsərində, hər 
şeydən əvvəl, Cabbarlı yaradıcılığına, Cabbarlı şəxsiyyətinə səmimi 
bir məhəbbət hissi hakimdir. Romanın üslubundakı lirizm də bundan 
irəli gəlir.Oxucu hiss edir ki, müəllif Cabbarlını  məftunluqla təsvir 
edir və bu hissi öz oxucularına da aşılamağa çalışır. «Bahar oğlu»nda 
sənətkarlıqla yazılmış fəsillər, hissələr çoxdur. Lakin əsəri butövlükdə 
oxuyub kitabı bükdüyümüz vaxt öz-özümüzə deyirik: yox, deyəsən, 
buradakı  səmimi sözlər Cəfər Cabbarlı üçün çox azdır. Hanı onun 
məşəl kimi yanan ürəyi? Hanı onun hər şeyi əhatə edən kəskin ağlı, 
zəkası  və istedadı? Hanı onun yenicə yaradıcılığa başladığı dövrün 
tufanlı fırtınası? 
Roman məsələsinə həsr olunmuş Leninqrad sessiyasında söhbət 
ən çox sənətkarlıq problemləri  ətrafında getmişdir. «Ədəbiyyat və 
incəsənət» qəzetinin açdığı müzakirədə də bu barədə çox söhbət olub 
və yəqin ki, bundan sonra da olacaqdır. 
 
«Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti,  
19 oktyabr 1963