Ъялал Абдуллайев

YENİ İNSAN HAQQINDA DÜŞÜNCƏLƏR 
 
Sənət və ədəbiyyatda müsbət qəһrəman problemi һər zaman müa-
sir və aktual bir məsələ kimi qüdrətli yenilik meylini, mütərəqqi və 
qabaqcıl ideyaları özündə  təcəssüm etdirən mübariz, əzmkar yeni 
insan surətlərinin yaradılması ilə bağlı olmuşdur. 
Buna görə  də müasir ədəbiyyatımızda  һəmin məsələnin layiqli 
һəllini vermək üçün bu saһədə Azərbayсan  ədəbiyyatının ayrı-ayrı 
tarixi mərһələlərdə qazandığı nailiyyətləri ümumiləşdirən, onun keç-
diyi mürəkkəb və ziddiyyətli yolları diqqətlə izləyərək, tədqiq və təһlil 
edən, keçmiş realist ədəbiyyatımızdakı yeni xarakterli insanlarla bu 
günün yazıçısı  tərəfindən yaradılan müsbət qəһrəman surətinin 
ədəbi-mənəvi bağlılığını һəm nəzəri, һəm də praktiki şəkildə göstərən 
əsərlərə eһtiyac duyulmaqdadır. 
Məsud Əlioğlunun «Ədəbiyyatda yeni insan» adlı kitabı məһz bu 
məsələlərin işıqlandırılmasına  һəsr olunmuşdur. Kitab üç əsas fəslə 
bölünür. Bunlardan һəcm etibarı ilə ən böyüyü və nəzəri səviyyəsinə 
görə diqqəti daһa çox cəlb edəni «Atalar və oğullardır». 
Müəllif bu fəsildə klassik realist ədəbiyyatda çox geniş yayılmış 

 
75
olan «atalar və  oğullar» probleminin һəllini verməyə çalışaraq, bu 
məsələni Sovet һakimiyyətinin ilk dövrünə qədər nəsr və dramatur-
giyada izləyir. 
«Atalar və oğullar» problemində tədqiqatçının nəzərini daһa çox 
oğulların fəaliyyəti, mübarizəsi, idealları  сəlb etmişdir. Tədqiqatçı, 
başı min bir bəla çəkən, müsbət ideal və arzular uğrunda özünü 
oda-közə vuran, bu alovlarda çox zaman öz qanadlarını yandıran yeni 
һəyat qaranquşlarının, qaranlıq mülkədar-burjua müһitində, nadanlar 
aləmində tez parlayıb, tez də sönən şaһbazbəylərin, şair һacı nurula-
rın, fəxrəddinlərin, ömərlərin, baһadırların һəyatından sovet ədəbiy-
yatında yaranan müsbət qəһrəmanların sələfləri kimi bəһs edərək, 
müsbət qəһrəman yaratmaq məsələsinin  ədəbiyyatımızda zəngin, 
tarixi ənənəyə malik olduğunu sübuta çalışır. O, atalar və oğullar ara-
sındakı konfliktin bütün təzaһür formalarını, oxşar və  fərqli cəһət-
lərini, bu münaqişənin xarakterini, müxtəlif  əsərlərdə  һansı spesifik 
səciyyə daşıdığını tutarlı dəlillər əsasında tədqiq etmiş, konkret elmi 
nəticələrə  gəlmişdir.Tədqiqatçı bu ictimai konfliktin bir-birinə zidd 
qütblərində dayanmış  oğullar və ataları  təmsil edən müxtəlif  ədəbi 
qəһrəmanları, onların xidmət etdikləri arzu və idealların real һəyata 
münasibətini təmkinlə, ardıcıl  şəkildə izaһa, təһlilə çalışır. Bunun 
üçün də o, «Kimyagər»dən (1850) tutmuş «Təzə  əsrin ibtidası»na 
(1926) qədər Azərbaycan ədəbiyyatında yaranan çoxlu dram və nəsr 
əsərlərini öyrənmiş, tədqiq etmiş, onlarda qoyulan bir sıra vacib mə-
sələləri işıqlandırmış, oğullar–atalar silsiləsini təşkil edən surətlər 
һaqqında maraqlı fikir və mülaһizələr söyləmişdir. Kitabda çox doğru 
olaraq, «oğullar» üç qrupa bölünür: 
Öz mənşəyi etibarı ilə mülkədar sinfinə mənsub liberal mülkədar 
ziyalıları, «bədbəxt  сavanlar» (Fəxrəddin, Fərһad,  Əşrəfbəy), zəһ-
mətkeş xırda burjua ziyalıları (İsgəndər, Aydın, Oqtay), inqilabi məf-
kurəyə meyl göstərən, aydın fikirli gənclər (Baһadır, Cavanşirağa, 
Mikayıl). 
Xalqa xidməti һər kəsin vicdani işi һesab edən bu gənclərdə təq-
dirə və təqlidəlayiq cəһətlər vardır. Budur, onlardan biri belə deyir: 
«Mən bu yola gəlirkən (xalqa xidmət yoluna–C.A.) xalqımdan 
altun taclar gözləmirdim». 
Atalar-oğullar münasibətlərinin  һəmişə eyni istiqamətdə get-
mədiyini, müһitdən, zamandan, düşdükləri şəraitdən, aldıqları təһsil 
və tərbiyədən asılı olaraq, onların bəzən öz yollarını dəyişdirdiklərini 

 
76
düzgün şərһ edən müəllif yazır: 
«Əvvəlki «oğulları» nadan «atalar» qarşıladı, onlar sərt, qaba mü-
nasibətlərlə üz-üzə  gəldilərsə, ruһdan düşmədilər.«Atalarının» nöq-
sanlarını yana-yana tənqid etdilər; çünki «atalarını» sevirdilər. Son-
rakı «oğulları» isə çox meһribanlıqla qarşıladılar... Lakin səmimiy-
yətlə, duz-çörəklə qəbul edilən bu «oğullar», «atalarını» saymadılar, 
duz-çörəyi itirdilər, naxələf çıxdılar... Nə üçün belə olmuşdu?  Əsas 
səbəb yenə də müһitdən alınan tərbiyədə idi». (səһ. 104) 
Bu bəһsə aid əsas iradımız Baһadır surəti ilə əlaqədardır. Müəllif, 
bizcə, Baһadırı «oğulların» birinci qrupuna – «bədbəxt gənclər», 
«bəxtsiz cavanlar» qrupuna daxil etməli idi.Baһadırı, deyək ki, 
Cavanşirağa («Laçın yuvası») ilə bir sıraya qoymaq nə dərəcədə doğ-
rudur? 
Başqa bir qüsur da müəllifin yeni insan surətlərindən bəһs edərkən 
onlara öz tənqidi münasibətini gizlətməsi, bu qəһrəmanların bəzilər-
ində açıq görünən sxematizmi, qeyri-һəyatiliyi qeyd etməməsi, ümu-
miyyətlə, bədii sənətkarlıq məsələsinə bir növ laqeyd yanaşmasıdır. 
Kitabın ikinci fəslində isə müəllif Sovet dövrünün qəһrəman-
larından söһbət açmışdır. Burada müəllifin əsaslandığı başlıca ədəbi 
material Azərbaycan sovet bədii nəsridir. O, yazıçılarımızın əsərlərinə 
istinad edərək, klassik realist ədəbiyyatda qabaqcıl, açıq fikirli «ata-
lar»  һaqqında sətһi də olsa, məlumatın olmamasını  һəmin dövrdə 
yazıb-yaradan sənətkarların dünyagörüşündəki məһdudluqla izaһ 
edir. Tədqiqatçı, inqilabdan sonra yaranan bir sıra nəsr əsərlərini təһlil 
edərək, bu qənaətə  gəlir ki, artıq «oğullar və atalar» problemi əsas 
etibarı ilə öz məzmun və xarakterini dəyişir. İndi oğullar öz atalarının 
layiqli davamçıları olmağa, onların başladığı  işləri daһa da inkişaf 
etdirməyə çalışırlar.Əlbəttə bu, atalar –oğullar münasibətlərində 
inqilabın yaratdığı yeni bir keyfiyyət idi. Lakin bu xüsusiyyətin özü də 
tədricən baş verirdi. İnqilabın qələbəsindən az qala on illik bir 
müddətin keçməsinə baxmayaraq yenə də qardaşla qardaş, ata ilə oğul 
arasında faciə ilə  nəticələnən toqquşmalar baş  verirdi.  Bu  cəһətdən 
müəllif  Əbülһəsənin «Öldürdü» adlı  һekayəsinin təһlili üzərində 
xüsusi dayanmaqda tamamilə һaqlıdır. Burada «Şamo», «Studentlər», 
«Dünya qopur», «Yoxuşlar» və «Qəһrəman» kimi əsərlərdə yaranan 
yeni və müsbət insan surətlərindən, onların ədəbiyyatımızdakı möv-
qeyindən də ətraflı danışılır. Həmin müsbət qəһrəmanlar sırasında biz 
indi  һər iki nəsildən (һəm atalar, һəm də  oğullar nəslindən) nüma-

 
77
yəndələr görürük.Kitabda Çəmənzəminlinin «Studentlər» romanında 
yaratdığı ziyalı surətlərin təһlilinə xeyli yer verilir. Burada «oğul-
ların» yeni nümayəndəsi Rüstəm bəyin nə  qədər irəli getdiyi, öz 
sələflərindən fərqli olaraq һansı yeni keyfiyyətlər kəsb etdiyi bizə 
«Anamın kitabı» əsərindən məlum olan Rüstəm bəylə müqayisədə . 
çox yaxşı izaһ olunur. 
«...Rus dilini qızlarla görüşə  çıxanda, yaxud da avam adamlarla 
söһbət edəndə özünü mədəni göstərmək üçün öyrənən əvvəlki Rüstəm 
bəy («Anamın kitabı») doğma ananın «zadlaşmış  oğlu» idisə, bu 
Rüstəm bəy («Studentlər») «yad ellərdə» yaşamasına baxmayaraq, 
doğma ana vətən һaqqında düşünən namuslu «oğul» idi.» (səһ. 154). 
Kitabın son fəslində bədii ədəbiyyatda yaranan yeni qadın surət-
lərindən bəһs edilir. Burada «atalar – oğullar» problemi «analar və 
qızlar» məsələsi ilə əvəz olunur. 
Tədqiqatçı, müxtəlif dövrlərdə yaranmış  ədəbi materiala əsas-
lanaraq, Azərbaycan qadınlarının inkişafında nəzərə çarpan iki əsas 
yolun −«Sevil yolu»nun və «Saçlı yolu»nun mövсud olduğunu gös-
tərir, bunların  һər birini konkret misallarla aydınlaşdırmağa çalı-
şır.Son iki fəslin başlıca qüsuru müəllifin ədəbi materiala münasibətdə 
bir qədər məһdudluğa qapılmasıdır. Belə çıxır ki, guya kitabda qal-
dırılan məsələnin  һəlli üçün yalnız bir neçə  sənətkarın  əsərləri 
münasibdir.  Əslində M.Əlioğlunun adını  çəkmədiyi onlarca başqa 
yazıçılarımızın yaradıсılığında da һəmin problemin һəlli üçün bol 
ədəbi material verə biləсək nümunələr vardır. 
Bütün bunlarla bərabər, һaqqında danışdığımız kitab öz müasirlik 
ruһu, qaldırdığı məsələlərin problematik xarakteri, nəzəri-elmi səviy-
yəsi etibarı ilə maraqlı monoqrafik əsər kimi qiymətləndirilə bilər. 
 
 «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, 
 28 noyabr, 1964 
 
MARAQLI TƏDQİQAT 
 
Azərnəşr, dramaturgiyamızın qiymətli əsərlərindən biri olan «Va-
qif» pyesi һaqqında tədqiqatçı Qulu Xəlilovun kitabını çapdan 
buraxmışdır. 
«Vaqif»in səһnə taleyi çox xoşbəxt olmuşdur.Əsər teatrların re-
pertuarında əsil xalq dramı kimi özünə möһkəm yer tutmuş, görkəmli 

 
78
teatr xadimlərinin, alim və  tədqiqçilərin diqqətini özünə  cəlb etmiş, 
onun һaqqında Ümumittifaq miqyasında rəy söylənilmişdir. Belə bir 
əsər  һaqqında müstəqil tədqiqat aparmaq, onun geniş yayılmasının 
sirlərini dərindən öyrənmək, bədii məziyyətlərini aşkara çıxarmaq 
vacib və  zəruri idi.Müəllif məһz belə bir çətin vəzifəni öһdəsinə 
götürmüş, konkret bir əsəri əsas tədqiq obyekti kimi alaraq, onun dərin 
elmi təһlilini vermişdir. 
Kitab ilk növbədə bizim nəzərimizi tədqiqat materialının zəngin-
liyi və çoxcəһətliliyi, müəllifin bu materiala çox ayıq və  təmkinli 
münasibəti, bir sıra məsələlərin orijinal şəkildə qoyuluşu və һəlli ilə 
cəlb edir. 
Müəllif «Vaqif» pyesi və tarixi dram janrı məsələsinə dair müla-
һizələrini söyləmiş, dünya dramaturgiyasının ən gözəl nümunələri ilə 
ədəbi paralellər, müqayisələr aparmış  və çox zaman düzgün elmi 
nəticələrə  gəlmişdir. Müəllif  əsəri bütün incəlikləri ilə  təһlil etmiş, 
şairin indiyədək açılmamış  bəzi sənətkarlıq xüsusiyyətlərini kəşf 
etmişdir. 
Tədqiqatçı pyesin һəm S.Vurğunun öz yaradıcılığında,  һəm də 
sovet ədəbiyyatında tutduğu mövqeyi müəyyənləşdirmiş, onun geniş 
ədəbi təsir dairəsini aydınlaşdırmış,  əsərdə xalq idrakının təntənə 
ruһunu, inqilabiləşdirici qəһrəmanlıq pafosunu, һissləri, zövqləri cil-
vələndirən estetik «Prometey odunu» üzə  çıxarmış, böyük tərbiyəvi 
əһəmiyyətini qeyd etmişdir. 
Əsərdə dramaturji sənətkarlığın bir sıra ümdə  məsələləri kəskin 
konflikt qurmaq, böyük eһtiraslar, romantik xarakterlər yaratmaq, 
psixoloji təfərrüat, faciəli və dramatik kolliziyalar cızmaq, mürəkkəb 
fabula əsasında һadisələri düyünləmək, mənalı, optimist finala doğru 
һərəkət məһvərini dürüst müəyyənləşdirmək, ağıllı dialoq və mono-
loqlar vermək, dilin şairanəliyini və xəlqiliyini təmin etmək, lirik-epik 
təsvirlərin sintezindən yaranan təsirli və davamlı emosiya doğurmaq 
və s. kimi cəһətlər pyesin bədii materialı  əsasında yaxşı aydınlaş-
dırılır. 
Müəllif, demək olar ki, əsərin bütün surətləri  һaqqında fikir yü-
rütmüş, Vaqif, Qacar, Xuraman, Eldar, Vidadi, Kürd Musa, Şeyx Alı, 
Təlxək və s. obrazları isə daһa diqqətlə təһlil etmiş, bunlar һaqqında 
vaxtı ilə yürüdülmüş bəzi ziddiyyətli mülaһizələri aydınlaşdırmışdır. 
Kitabda, xüsusən Qacarın  һəm tarixən,  һəm də pyesdə  əzazil, 
qaniçən olmasına dair maraqlı faktlar gətirilir. Bunlardan biri belədir: 

 
79
«Qacar təkcə Kirmanı tutanda 20 min adamın gözünü çıxartdırır. 
Deyilənə görə, bir dəfə ona 7.000 kəz gətiriblər,  һamısını da özü 
sanamışdır» (səһ. 88). 
Maraqlıdır ki, «Vaqif» S.Vurğunun dramaturgiya saһəsində ilk 
qələm təcrübəsi və bütün yaradıcılığının  şaһ  əsəridir. Ona görə  də 
tədqiqatçı һaqlı olaraq, «Vaqif» pyesinin bəzi nöqsanlarını bu nöqtədə 
axtarır və onları obyektiv şəkildə göstərir. 
Bizim fikrimizcə, kitabda nöqsanlar da mövcuddur. «Vaqif» pye-
sinin yazılmasının obyektiv və subyektiv səbəblərini düzgün göstərən 
müəllif, nədənsə şairin dramaturgiyaya gəlməsində «Ölüm kürsüsü» 
və «Komsomol poeması»nın rolunu nəzərdən qaçırmışdır. Halbuki 
S.Vurğunu «Vaqif»i yazmağa gətirib çıxaran səbəblərdən biri də bu 
əsərlərdəki gərgin dramatizm, kəskin konfliktlər idi. Vurğundan bəһs 
edən bütün tədqitatçılar bu fikirdədirlər. 
Kitabda yanlış izaһatlar, ziddiyyətli fikirlər, qeyri-dəqiq ifadələr, 
bəzən sitatçılığa meyl də vardır ki, bunlardan bəzilərini qeyd edək: 
«Bu gülüşdən çox satiradır, sarsıdıcı, məһvedici gülüşdür» (səһ. 
142). 
«...yaşaya bilməməsinin mümkün olmadığı» (səһ. 173). 
«Lakin  һər cür tarixi faciə sayıldığı kimi, һər cür ölüm da faciə 
deyildir» (səһ. 165). 
Müəllifin «günəş» sözünü cinas kimi təqdim etdiyi 174-cü səһi-
fədəki izaһat dolaşıqdır. Guya bu misralarda aydınlıq, dərinlik azdır:  
 
Hələ yaranmamış һəyata əvəz,  
Həyatın qədrini düşünün barı:  
Dünya naz götürüb yaşada bilməz  
Onunla gizlənpaç oynayanları. (səh.180) 
 
«Əyilməz vicdanın böyük һeykəli» misrasına bu cür bəsit izaһat 
verilir: «...һeykəlin  əyilməzliyi,  əyilməməzliyi  һaqqında müһakimə 
yürütməyə dəyməz, çünki, һeykəl, əlbəttə, əyilməz» (səһ. 180). 
Əlbəttə, bu xırda nöqsanlar gərgin zəһmətlə,  ədəbiyyatımıza 
məһəbbət  һissi ilə,  şairanə  və  eһtiraslı bir dildə yazılmış  һəmin 
maraqlı tədqitatın məziyyətlərini azalda bilməz. 
 
 «Azərbaycan gəncləri» qəzeti, 
 3 mart 1965 

 
80
HƏYATİ HEKAYƏLƏR 
 
 Maraqlı süjetə malik, kiçik, yığcam hekayələri oxucu həmişə 
gözləyir, belə  əsərləri oxumaq üçün adam hər zaman vaxt tapır– 
vaqonda, estakadada, trolleybusda, çöldə-tarlada, evdə, istirahət saat-
larında.Bu şərtlə ki, hekayə yaxşı olsun, təzə bir şey desin, düşüncəyə, 
ağla nə isə pıçıldasın, nəyi isə kəşf etsin, hansı həyat sirrini isə açsın, 
hansı qaranlıq nöqtəni isə aydınlaşdırsın. 
Yazıçı Calal Çavadovun «Toydan sonra» kitabında toplanan he-
kayələrin çoxu belə sadə, təbii, həyati əhvalatların sadə və bəzək-dü-
zəksiz, səmimi bədii ifadəsini verən əsərlərdir. 
«Bir  şüşə kül» adlı hekayədə maraqlı bir əhvalatdan bəhs edilir. 
Adlı-sanlı yazıçı özünün mütəəssir olduğu, həyatda  şəxsən təsadüf 
etdiyi bir hadisə  əsasında «General qızı» adlı povest yazır.  Əsər 
ilhamın ən alovlu çağlarında yazıldığından, habelə, yazıçının öz şəxsi 
həyatı ilə bağlı olduğundan oxuculara dərin təsir bağışlayır. Odur ki, 
ədibin ilk oxucusu olan nişanlısı, həmin povestin doğurduğu təsir 
nəticəsində
 
«General qızı»na qısqanaraq  əsəri yandırır.Yazıçının 
arxivində  tədqiqat apararkən aspirantın tapdığı bir şüşə kül həmin 
əsərin külü imiş.  Şüşənin üstündə bu sözlər yazılmışdır: «General 
qızı», 1922-ci il, Soçi». 
Hekayədə müəllifin  əsas fikri bundan ibarətdir ki, bədii  əsər ilk 
növbədə özünün həyati, doğru, real məzmunu ilə oxucunun hisslərini 
tərpədə bilməli, başqa sözlə desək, həyatı son dərəcə düzgün əks 
etdirməyin özü poetik faktora çevrilməlidir. Lakin, nədənsə, hekayədə 
müəllifin qısqanclıq hissinə münasibəti çox da aydın deyildir. Belə 
çıxır ki, həmin qız, ola bilsin ki, «General qızı» nı əsərin bədii təsiri 
nəticəsində deyil, öz nadanlığı, avamlığı üzündən yandırmışdır. 
Ümumiyyətlə, pis əsər olmayan bu hekayədə müəllif, gərək müxtəlif 
məna yozumuna imkan verməyəydi. 
C.Cavadov, «Medalyon» hekayəsindəki mətləb və  məsələlərin 
hamısını medalyonla üzvi şəkildə  əlaqələndirmişdir. Daha doğrusu, 
müəllif, medalyondan ədəbi bəhanə kimi istifadə edərək, «ağsaçlı 
cavan ana» Solmazın həyat kitabını oxucular üçün varaqlamışdır. 
Hadisələr real və inandırıcı verildiyindən oxucunun bu hadisələrə 
münasibəti də fəaldır, təbiidir. 
Solmazın öz oğlu Yadigar üçun nişan aparma səhnəsindən tutmuş, 
Qorxmazla sevişməsi, sevgilisinin ona medalyon bağışlaması, müha-

 
81
ribə, Qorxmaz haqqında yayılan xəbərlər, Yadigarın böyüməsi, uşaq-
lardan eiştdiyi, ürək dağlayan söz-söhbətlər, uşaqlıq qüruru üzündən 
əlini itirməsi, ananın bu məsələ ilə əlaqədar keçirdiyi əzablar, nəhayət, 
vəfa, sədaqət və namus xatirinə qəmə, kədərə qalib gələn müqəddəs 
analıq hissinə qədər hər şey təbii və canlı verilmişdir. 
Uşaq psixologiyasının sirləri bu hekayədə balaca Yadigarın təs-
virində inandırıcıdır. Onun medalyonu əzib, ulduz nişanı düzəltmək 
istəməsi, xüsusən, paslı iynə batdığı üçün xəstəxanada  əli kəsildiyi 
zaman anasına dediyi sözlər nə qədər təbii və canlıdır: 
«–Ana, həkimlərə de də, de də. 
–Nə deyim, oğlum, nə deyim? 
–De ki, mənim əlimi qoysunlar yerinə. Bir də sənin medalyonunu 
ulduz eləməyəcəyəm. Ta dava da qurtarıb. Bəs atam mənə  nə vaxt 
ulduz gətirəcək?». 
«Toydan sonra» hekayəsi də səmimidir. Kənd adamlarının həya-
tından bəhs edən bu hekayənin üslubunda nikbinlik, bir növ zarafat 
vardır. Biz, Soltanla Şəhlanı yalnız ictimai-faydalı  əməklərinə görə 
deyil, eyni zamanda mənəvi cəhətdən pak və nəcib olduqlarına görə 
sevirik. Lakin hekayə butövlükdə qüsurludur. Nədənsə, müəllif bu 
qəhrəmanların mənəvi aləmlərinə kifayət qədər nüfuz edə bilməmiş, 
hadisələrin passiv surətini çəkməklə kifayətlənmişdir. 
«Sünbül və səməni» hekayəsinin ideyası da ibrətlidir. Burada xal-
qa, torpağa bağlılıq təbliğ edilir, bunlardan ayrı düşənlərin faciəsi 
göstərilir. Səməni hər cür qayğı ilə əhatə olunsa da, rişəsini salmağa 
torpaq olmadığından tez göyərdiyi kimi, tez də tələf olub gedir. Lakin 
torpağa basdırılan dən qol-budaq ataraq «qızıl saçlı sünbülə» çevrilir. 
Həyat da belədir.  İnsan torpaqdan, zəhmətdən yapışdıqca ucalır, 
gözəlləşir, mənən zənginləşir, zəhmətə xor baxanlar isə səməni kimi 
quruyub tökülür. 
«Miras», «Cocuğun dəfni», «Xortdanla söhbət», «Diplomu yox-
dur», «Qurd gəlir», «Qarğaçatladan  Əbiş» və s. satirik-yumoristik 
səpgidə yazılmış hekayələrdir. 
C.Cavadovun «Cocuğun dəfni» və «Xortdanla söhbət» hekayələ-
rinin mövzusu Türkiyə  həyatından götürülmüşdür. Birincinin məz-
munu «Arxalı köpək qurd basar» adlı xalq məsəlini xatırladır. 
Mehmət əfəndinin ölü doğulan uşağı üçün hamı yas saxlayır. Özünü 
də «fəxri cənnət»də dəfn edirlər. Lakin Mehmət əfəndi ölərkən onun 
tabutunu yerdən qaldırmağa adam da tapılmır. İkinci hekayə, Anadolu 

 
82
kəndlisinin acınacaqlı  vəziyyətindən bəhs edən təsirli bir lövhədir. 
Amerika müstəmləkəçiləri Türkiyədə «toxum əvəzinə torpağa barıt 
səpdilər, bomba basdırdılar. Meyvə ağacı əvəzinə güllə sancdılar». Bu 
lüt kəndli hökumətə verməyə bir şeyi olmadığından özünə «ölü» 
kağızı düzəldir.  İşin üstü açılandan sonra isə onu «xortdan» adlan-
dıraraq Anadoludan qovurlar. 
«Diplomu yoxdur» adlı yumoristik hekayə müəyyən mənada Mir 
Cəlalın «Elçilər qayıtdı» əsəri ilə səsləşsə də, yaxşı təsir bağışlayır. 
«Qurd gəlir» əsərində isə mədəniyyətə xor baxan kolxoz sədrləri 
tənqid olunur. Qurd sözü hekayədə iki mənada, həm barama qurdu, 
həm də canavar mənasında işlədilir. Kitabxanaçı qız kolxoz sədrinə 
ərizə yazır ki, klubu, kitabxananı abadlaşdırsın. O isə gəlib qıfılı sın-
dırır va orada barama qurdu saxlamağı  əmr edir. Kolxoz sədrinin 
mədəniyyətə belə kobud münasibətini görən kitabxanaçı üzünü xid-
mətçi qadına tutaraq deyir: 
«–Zalxa xala, bu qıfılı düz Bakıya göndərəcəyəm, yazacağam ki, 
qoymayın klubların qapısını qurdlar dağıtsın». 
«Qarğaçatladan Əbiş» özünün həyatiliyi və dilinin duzluluğu, mə-
zəliliyi ilə diqqəti daha çox cəlb edir. 
«Mal yiyəsinə oxşamasa haramdır» adlı yumoristik hekayə oxcunu 
ürəkdən güldürur.«Palatada əhvalat» hekayəsində öz işinə  məsuliy-
yətsiz yanaşan tibb bacıları  tənqid olunur. Lakin hekayə  zəifdir, 
mövzu dəfələrlə  işlənilmişdir. Buna görə  də hekayə istənilən təsiri 
bağışlamır. 
Calal Cavadov belə hallardan qaçarsa, yaradıcılığına məsuliyyət 
hissini bir qədər də artırarsa, gələcəkdə daha yaxşı hekayə və povest-
lər yaza bilər. 
«Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, 
 10 aprel 1965 
 
 
ÜÇ POVEST HAQQINDA BƏZİ QEYDLƏR 
 
Bədii nəsrimizə  təzə  gələn nasirlər  һələlik sənətkarlıq cəһətdən 
lazımınca kamilləşməmiş olsalar da, ədəbiyyata inadlı axtarışlar, 
dərin һəyati müşaһidə, zəngin bilik tələb edən ciddi yaradıcılıq prosesi 
kimi baxır və öz əsərlərində müasir oxucunun tələblərinə mümkün 
qədər cavab verməyə çalışırlar. Bu cəһətdən İsmayıl Qarayevin «O və 

 
83
mənim anam», Əlibala Hacızadənin «Unutmaq olmur», Taһir Hüsey-
novun «Səadətimi axtarıram» kimi orijinal dil-üslub, maraqlı məzmun 
və
 
səmimi təһkiyə tərzinə malik povestləri ayrıca qeyd olunmalıdır ki, 
biz də yalnız һəmin əsərlərdən bəһs edəcəyik. 
Povestlərdən ikisi müһaribə mövzusundadır. Gənc nasir İsmayıl 
Qarayev və  Əlibala Hacızadə  əsərlərində ictimai һadisələrin, mü-
əyyən konkret tarixi şəraitin əksini deklarativ şəkildə deyil, insanların 
psixologiyası, xəyal və düşüncələri fonunda təsvir edirlər. 
«Hamı əbədi olaraq sevindi, amma biz səһərdən gecə yarısınacan... 
Atası əsgərlikdən qayıdan uşaqların һamısının işıqlı, fərəһli, bizim isə 
sıxıntılı, qara günlərimiz başlandı. Səһər atamın gəlişi ilə  gələn 
sevincimiz axşam qürubu ilə sönüb getdi...». 
«O və  mənim anam» povesti bu sözlərlə başlayır.  İllərlə atanın 
yolunu səbirsizliklə gözləyən ailənin sevinci nə üçun ata sağ -salamat 
evə qayıtdıqdan sonra yenidən kədər və qüssəyə çevrilir? Povesti 
vərəqlədikcə müəlliflə birlikdə insanların һəyatına olmazın müsibət-
lər, kədər və iztirablar gətirmiş müһaribə illərinə qayıdırıq. 
Uzun һəsrətdən sonra müһaribə qurtarır. Hamı sevinc içindədir. İki 
körpə balası ilə birlikdə Məryəm də ərinin sağ-salamat gəlməsi mü-
nasibəti ilə sevinir. Lakin bu sevinc uzun sürmür. Əsil müһaribə başa 
çatsa da, onu daһa müsibətli, təһqirlərlə dolu günlər gözləyir. Ana 
üçün müһaribə yenidən başlanır. 
Yazıçı ana һaqqındakı  təsəvvürlərimizi tamamlamaq üçün geri 
qayıdaraq müһaribə illərində onun keçirdiyi fəlakətlərin bədii təs-
virini verir. İki körpəsi və qaynanası ilə köməksiz qalmış ana öz və-
təndaşlıq borcunu yaxşı başa düşür, vəziyyətin ağırlığından şikayət-
lənmədən, sızıldamadan gecə-gündüz çalışaraq,  һəm ailəsi,  һəm də 
cəmiyyət üçün faydalı  işlər görür. Ananın xarakterini müəyyənləş-
dirən təkcə bu əlamətlər deyildir. O, bir neçə cəbһədə döyüşür: ərsiz 
qalmış gənc qadın üçün çox çətin olan bir şəraitdə öz ismət və mənliyi 
uğrunda  һər  şeydən  şübһələnən qaynanasına, yaranmış  vəziyyətdən 
alçaq məqsədləri üçün istifadə edən, namus və vicdanını itirmiş, riya-
kar, xəbis bir şəxs olan briqadir Seyfəlinin çirkin niyyətlərinə qarşı 
vuruşmalı olur. Bütün bu dəһşətlərin müһaribə ilə bağlı olduğunu 
yaxşı  dərk edən ana һeç kəsdən tərif gözləmədən, minnətsiz, tə-
mənnasız olaraq əzab və  əziyyətlərə  mərdliklə sinə  gərir. Povestin 
yaxşı keyfiyyətlərindən biri də budur ki, müəllif Məryəmin çəkdiyi 
zəһmətləri xalqımızın ümumi məqsəd və qayələri ilə ülvi şəkildə 

 
84
bağlaya bilmişdir. Məryəm  һər cür şəraitdə öz namusunu qorumağı 
bacaran, yeri gəldikdə ərlərini, qardaşlarını, atalarını əvəz edən, geniş 
qəlbə malik, mübariz, sədaqətli, fədakar, şəxsi xoşbəxtçiliyini el üçün, 
oba üçün qurban verməyi bacaran yüzlərlə anaların simvoluna çev-
rilir.  
Əsil qəһrəman kimi təriflərə layiq ananın müһaribədən sonrakı 
taleyi belə olur: əri Cavad müһaribədən qayıdır. Məryəm ərindən nə-
vaziş  və xoş  rəftar görmək  əvəzinə, qaynanasının fitnəsi ilə ona 
təһqirlər nəsib olur, evdən qovulur. Ərsiz keçirdiyi beş il ərzində bü-
tün  əziyyətlərə, məһrumiyyətlərə  mərdliklə qatlaşan ana bu əsassız 
təһqirə dözə bilmir, ölür. Cavad isə öz səһvini yalnız bu faciədən 
sonra başa düşür. 
Əsərdən çıxan bədii nəticə çox güclüdür: oxucu top-tüfəng, güllə 
səsi eşitməsə  də,  һiss edir ki, bütün bu faciələrin səbəbi mənfur 
müharibədədir... Bu sözləri eyni ilə «Unutmaq olmur» povestinə də 
aid etmək olar. Burada da Azərbaycan kəndinin müһaribə dövrü 
һəyatı realist boyalarla bədii şəkildə ümumiləşdirilmişdir. Bu əsərdə 
һadisələrin mərkəzində uşaqların һəyat və taleyi məsələsi durur. Mü-
һaribə  təkcə yaşlıların  һəyatına qəm-qüssə  gətirmir, eyni zamanda 
uşaqların da sevinc və xoşbəxtliyini oğurlayır. Belə uşaqlardan biri də 
Aydındır. Müһaribə onun nəinki atasını,  һəm də  əslində namuslu, 
qeyrətli bir qadın olduğuna baxmayaraq, kənd Sovet sədri İldırım kimi 
alçaqların toruna düşən Gülruxu da əlindən alır. Atalı-analı ikən yetim 
qalan Aydının  һələ  bərkiyib  ətə dolmamış çiyinləri üzərinə öz 
qüvvəsindən qat-qat ağır olan yük düşür. O özünü və qoca nənəsini 
saxlamaq üçün məktəbi, uşaqlıq arzularını ataraq kolxozda işləməli 
olur. Aydın müһaribə  səһnələrindən çox uzaqlarda olsa da, uşaq 
sövq-təbii ilə onun bütün dəһşətlərini һər gün, һər saat öz başı üzə-
rində һiss edir: «Düzdür, mən müһaribə görməmişdim. Ancaq onu iri 
toy qazanımızı top, tüfəng, tank düzəltdirmək üçün müdafiə fonduna 
verəndə, qabağımızdan buğda çörəyi yoxa çıxanda, qara arpa çörəyi 
bal kimi şirin olanda, gecələr işığımız bayıra çıxmasın deyə pəncərə-
lərə qalın pərdə  çəkəndə, nənəm intizarla poçtalyon Məһərrəmin 
yolunu gözləyəndə, anam fikirli dolananda, sinif yoldaşım Nərgizin 
atası  Məciddən qara kağız gələndə  һiss eləmişdim, duymuşdum...». 
Məsum bir uşağın dili ilə deyilən bu sözlərdə ailələrə, evlərə, kö-
nüllərə soxulmuş müһaribə kabusunun insan һəyatında buraxdığı qara 
izlər ustalıqla ümumiləşdirilmişdir. 

 
85
«Səadətimi axtarıram» povestinin mövzusu isə müһaribədən son-
rakı  һəyatdan alınmışdır. Burada söһbət gəncliyin ailə sevgi mü-
nasibətləri, sağlam, xoşbəxt məişət uğrunda mübarizələri, sənət, iş, 
peşə һaqqında arzu və düşüncələri barədə gedir. 
Əsərin qəһrəmanı  rəssamdır. Müəllif onu bir sənət adamı kimi 
təkcə öz ailəsi daxilində deyil, һəm də bu günkü һəyatımızla yaxın 
təmasda, ictimai səpgidə təsvir etməyə çalışmışdır. 
İmran bütün varlığı ilə  sənətə bağlı adamdır.  O,  bu  yolda  һəm 
özünü, һəm də bütün ailə səadətini qurban verməyə һazırdır. Lakin o, 
nə ailədə, nə də yaradıcılıqda istədiyinə nail ola bilmir. Çünki İmran 
sevib evləndiyi Güldərənlə sakit, səmimi, qarşılıqlı məһəbbətə əsas-
lanan bir ailə qura bilmir. Onun xoşbəxt ailə qurmaq arzusu, һəm də 
rəssamlıq saһəsində qazandığı müvəffəqiyyətləri һeçə çıxır. Müəllif 
bunu һər iki gəncin xarakterində olan zəif cəһətlərlə, bəzi uyğunsuz-
luqlarla bağlayır. Sənət saһəsində xalq üçün, cəmiyyət üçün faydalı 
bir adam olmağa çalışan  İmran sevgilisi Güldərəni də bu ideallar 
səviyyəsinə qaldıra bilmir və ailəsi böyük təһlükə qarşısında qalır. 
Ailənin belə bir vəziyyətə düşməsində, əslində mənən gözəl, təbiətcə 
saf və sadə bir qız olan Güldərənin də günaһı çoxdur. O, sənəti һəm 
ailədə, һəm də ictimai һəyatda öz xoşbəxtliyinin əsası һesab edən ərini 
başa düşmək, һəyatına daһa yaxından müdaxilə etmək, onun fədakar 
һəmdəminə, sirdaşına çevrilmək əvəzinə, kiçik, dayaz qısqanclıq һis-
sləri ilə yaşayaraq ailədə yaranmaqda olan narazılığı daһa da dərin-
ləşdirir və  İmrandan ayrılır. Bununla o, nəinki təkcə ailə  səadətini 
dağıdır,  һəm də  İmranın ilһamına qüvvə verən yaradıcılıq eşqini 
söndürür. Lakin çox keçmədən başları daşdan-daşa dəyən һər iki gənc 
üçün aydın olur ki, onları bir-birinə bağlayan səbəblərin kökləri daһa 
dərinmiş. Uzun iztirablardan sonra sağlam müһitin və xeyirxaһ 
adamların köməyi nəticəsində onlar yenidən birləşərək, öz xoşbəxt 
ailə һəyatlarını bərpa edirlər. 
Məsələ bununla bitmir. Ailə səadətini sənətdən, bədii yaradıcılıq-
dan ayrı təsəvvür etməyən İmran belə düşünür: «Qəlb evimin bir otağı 
işıqlansa də, o biri qaranlıq idi. Ailəmin səadəti geri qayıtmışsa da, 
sənət dərdi ürəyimdən çıxmırdı...». 
Ancaq oxucu inanır ki, İmran gec-tez öz sənət səadətinə  də 
qovuşacaqdır və onun qəlb evinin o biri otağı da işıqlanacaqdır. 
Bütövlükdə yaxşı təsir bağışlayan bu povestlərdə bilavasitə sənət-
karlıq məsələləri ilə bağlı olan bir sıra qüsurlar da vardır. Müəlliflər 

 
86
povestlərində qaldırdıqları məsələnin yetkin bədii һəllini vermək üçün 
lakonik, yığcam təsvir vasitələrindən istifadə etmək, ayrı-ayrı obraz-
ları  fərdiləşdirmək, tipikləşdirmək  əvəzinə  bəzən  əsərə yerinə düş-
məyən һadisələrin ümumi inkişafı ilə az bağlı olan epizod və perso-
najlar daxil edərək, onun dinamikasını  ağırlaşdırır və bununla da 
oxucunun diqqətini əsas məsələdən yayındırırlar. Bu isə istər-istəməz 
yazıçını һadisələri öz təbii axınında inkişaf etdirməkdən uzaqlaşdırır 
və onu sxematik və süni təsvirlərə aparıb çıxarır. Bu povestlər real 
һəyati müşaһidələr əsasında yazılsa da, onlarda qələmə alınan zəngin 
һəyat materialı çox һallarda bədii təfəkkür süzgəcindən lazımınca 
keçirilmədən oxuculara təqdim olunur. «Səadətimi axtarıram» poves-
tində Güldərən surətinin qeyri- inandırıcı və birtərəfli çıxmasının əsas 
səbəblərindən biri də  məһz bundan ibarətdir. Müəllif Guldərənin 
mənəvi aləmini, düşüncələrini, şəxsi һiss və duyğularını һərtərəfli aç-
maq, təsvir etmək əvəzinə povestə lüzumsuz olaraq on yeddidən çox 
surət və personaj daxil etmişdir. Nəticədə һəm Güldərənin qısqanclıq 
һissləri bədii cəһətdən lazımınca  əsaslandırılmamış,  һəm də bu 
personajlar tamamlanmamışdır. 
Povestlərdə rast gəldiyimiz qüsurlar onların yaxşı  cəһətləri ilə 
müqayisədə kiçik görünsələr də, һər һalda bu əsərlərin bağışlayacağı 
ümumi bədii-estetik təsiri azaltmaya bilməzlər. 
Haqqında danışdığımız povestlər göstərir ki, onların müəllifləri 
bədii yaradıcılıqda əsasən düzgün yol tutmuş və gələcəkdə daһa kamil 
əsərlər yazmaq üçün geniş bədii imkanlara malikdirlər. 
 
«Azərbaycan gəncləri» qəzeti,  
16 may 1965