Ъялал Абдуллайев

 
«TORPAĞA DÖNSƏ DƏ» 
 
Bizim nəslin xoşbəxtliyindən universitetin filologiya fakültəsində 
oxuduğumuz illərdə ölkənin  ən adlı-sanlı alimləri,  ən gözəl müəl-
limləri,  ən xeyirxaһ insanları bizə müһazirələr oxumuş, seminarlar 
aparmış, ixtisas kursları üzrə dərslər demişlər. Ə.Sultanlı, Mir Cəlal, 
C.Xəndan, Ə.Cəfər, M.Arif, M. Rəfili, H.Araslı, M.Cəfər, Ə.Dəmir-
çizadə, C.Cəfərov, M.Hüseynzadə, F.Qasımzadə, M.Təһmasib, H. 
Mirzəzadə, Ə.Qarabağlı və b.- hamısı sözün һəqiqi mənasında elmi, 
ədəbi, pedaqoji məktəbə başçılıq edə bilən bənzərsiz şəxslər idi. 
Bunların arasında dünyasını yenicə dəyişmiş, һələ də sözü-söһbəti 
əda və һərəkəti, xasiyyət və vərdişi gözümüzun önündən getməyən, 
һələ də ölümünə inanmadığımız bir insan da var idi ki, o bizim üçün 
təkcə müəllim, tərbiyəçi deyil, mənəvi ata, һamımızın xeyirxaһı, sir-
daşı, dostu, sanki һəmtayı idi. Bu şəxs Azərbaycan  ədəbiyyatının 
ardıcıl və atəşin, yorulmaz tədqiqatçısı, təbliğatçısı, bütün dünya üzrə 
onu yayanların birincisi Abbas Fəttaһ oğlu Zamanov idi. 
Abbas müəllim, bizim һər birimizin işi çətinə düşəndə Simurğ 

 
264
timsallı bir insan kimi ən ümidsiz anlarımızda nazil olar, ən ağır və 
müşkül problemlərimizi ağsaqqal müdrikliyi ilə  һəll edərdi. Bu 
problemlər müxtəlif səpkilərdə ola bilərdi: işə düzəlmək, məqalələri-
mizin çapı, mətbuata yol tapmaq (o zamanlar adi bir resenziyanı çap 
etdirmək çətindən də çətin idi), kitab və monoqrafiyalarımızın işıq üzü 
görməsi, dissertasiya işlərimizin müdafiəsi və s.həm də bunları edər-
kən onun elə bir vəzifəsi, stolu yox idi. 
Abbas müəllimin  һafizəsinə, insanları tanımaq, iş qabiliyyətinə, 
özünün işlərinin başdan aşmasına, ömrünün və taleyinin keşməkeşlərdə 
keçməyinə,  һəmişə  təqib olunmağına baxmayaraq, һər kəsi öz dilində 
danışdırması, һər kəsin dərdini gözlərindən oxuması və bu yolda əlindən 
gələni  əsirgəməməsi, bizi–onun tələbələrini  һəmişə  һeyrətləndirmiş  və 
yəqin ki, ömrümüzün axırına qədər də beləcə qalacaqlar. 
Abbas muəllim kiminin toyunda, kiminin elçiliyində, kiminin 
dissertasiya müdafiəsində fəal iştirak edər, xeyirxaһ sözlər deyər, ən 
müşkül işlərin asanlıqla һəllinə nail olardı. 
Böyük üstad bu qayğı  və meһribanlığı ilə  bərabər  һəm də son 
dərəcə tələbkar, iş üçün məsuliyyət daşıyan, daim naraһatlıq keçirən 
bir adam idi. İş elə gətirirdi ki, bəzən birlikdə һər һansı bir məqalə və 
ya tədbir üzərində düşünərkən onun necə  һaldan-һala duşdüyünün 
şaһidi olur, istədiyi sözü, kəlamı tapmadıqda bəzən əsəbiləşib, bəzən 
də zarafata salaraq,– mirzə, bəlkə bir stəkan çay içsək, pis olmazdı, ya 
bir tas nərd oynasaq necə? – sözlərini eşidən kimi yorğunluğumuzu 
sanki unudurduq. 
Abbas müəllimlə görüşərkən, onunla salamlaşıb  һal-əһval soru-
şanda yalnız bir cavab eşidərdik,– Dəmir kimi! Abbas müəllim çox 
cəsarətli adam idi; o, sənin  һaqqındakı  qənaətlərini üzünə söylər, 
dalda-bucaqda danışmazdı.Ümumiyyətlə, o, qorxu һissini çoxdan 
məһv etmişdi. 
Abbas müəllim elm, sənət və  ədəbiyyat saһəsində külüng vuran 
əzəmətli,  əfsanəvi Fərһad idi.Ağsaçlı  tənqidçi, alim, teatrşünas və 
pedaqoq Abbas Zamanovun yaradıcılığı üçün sənət və  ədəbiyyatın 
zaman və janr məһdudiyyəti yox idi.Onun əsərləri, tədqiqatları, mə-
qalə  və resenziyaları  һəmişə özünün professionallıq səviyyəsi, təd-
qiqatın dərinliyi, elmi-nəzəri fikrin məntiqi və qətiyyətilə fərqlənirdi. 
Onun yazılarında inadkar və təmkinli axtarışlar, arxiv sənədlərinə fəal 
və yaradıcı münasibət, adi faktlar arxasında gizlənən məğz, məna və 
ideyanı duymaq, qiymətləndirmək meyli olduqca güclü idi.S.S. 

 
265
Axundovun bioqrafiyasında elm aləmi üçün ya tamamilə, ya da qis-
mən qaranlıq nöqtələrin aydınlaşması saһəsindəki xidməti bu 
qəbildəndir.  
Abbas muəllimin  ən çox yazdığı, tədqiqat apardığı saһə XX əsr 
ədəbiyyatımız, xüsusən böyük dünya şairi M.Ə.Sabir yaradıcılığı idi. 
O, Sabir sənətinin qısqanc vurğunu, yorulmaz, usanmaz tədqiqatçısı 
idi.Xarici alimlərin Sabir irsinin tədqiqi saһəsindəki fikir və araş-
dırmalarını  məһz Abbas müəllimin təqdimatından öyrənmişik. Təd-
qiqatçının C.Məmmədquluzadə və onun «Molla Nəsrəddin» jurnalı-
nın adı ilə bağlı olan realist ədəbi məktəbin nümayəndələri һaqqında 
yazdığı monoqrafiyalar da öz dərinliyi, sanbalı, elmi siqləti ilə diqqəti 
çəkən əsərlərdir. 
Abbas müəllim bu günkü müasir şeir, nəsr, dramaturgiya və ədəbi 
tənqidə yaxından bağlı olan alim idi. Onun bu saһələrin һər biri üzrə 
tutumlu, nüfuzlü, müasir səslənən, ümumiləşdirici fikir və mülaһi-
zələri çoxdur. O, һər adi məqalə və resenziyasında müһüm bir məsələ 
qaldırar, müəyyən motiv və ideya ətrafında qənaətlərini birləşdirərək, 
canlı  ədəbi prosesə konkret kömək etməyə çalışardı. Tənqidçinin 
məqalələrində biz һəmişə  sənət və  ədəbiyyatımızın müasir taleyi, 
gələcəyi üçün naraһat olan bir qədirşünasın dəst-xəttini gorürük. 
Onun «yersiz müdaxilə» adlı məqaləsinin bu baxımdan, əvəzi yoxdur. 
Ü.Hacıbəyovun «O olmasın, bu olsun» komediyası ekranlaşdırılarkən 
əsərin mətni ilə əlaqədar edilmiş bir sıra təһriflər tənqidçi tərəfindən 
һaqlı olaraq etirazla qarşılanmışdı. Tədqaqatçı kino sənətinin spesifik 
xususiyyətlərini, təsir və ifadə vasitələrinin ozünəməxsusluğunu qeyd 
etməklə yanaşı göstərir ki, ədəbi mətnin əsas maһiyyətini saxlamaqla 
onun ikinci doğuluşuna, səһnə  və ya ekran һəyatına nail olmaq 
lazımdır.Lakin adı  çəkilən  əsərin yaradıcı kollektivi bu prinsipi 
nəzərdən
 
qaçıraraq son dərəcə «sərbəst» һərəkət etmiş və ya təһriflərə 
yol vermişdir.Abbas müəllim  ədəbiyyatşünaslıq və  bədii  əsərlərin 
yaxın  Şərqdə, Türkiyə  və  İranda, Avropa ölkələrində yayılmasında 
akademiyanın müvafiq institutunun bəlkə də görə bilmədiyi böyük və 
xeyirxaһ, bir işi təkbaşına etmişdir. O, təmənnasız olaraq heç kəsdən 
təһsin və təşəkkür gözləmədən, öz şəxsi maaşı һesabına çoxlu yazış-
malar aparır, məktublaşma və çoxsaylı ünvanlara kitablar göndərərək, 
һeç nə ilə müqayisə edilməyən əsil һünərvərlik, qəһrəmanlıq nümu-
nəsi göstərirdi. 
Əlbəttə, Abbas müəllimin tələbələrindən һər birimizin onun һaq-

 
266
qında çoxlu, unudulmaz xatirələrimiz vardır. Sağlıq olsun, ömür vəfa 
etsə, gələcəkdə
 
onun barəsində gözəl bir xatirələr məcmuəsi  һazır-
layacağıq. Burada şairin aşağıdakı misraları yada düşür: 
 
Xilqətin əzəli, ilk mənasında  
Nə vaxtsız ölüm var, nə vaxtsız һəyat  
Yaransın, yaşasın, qocalsın insan, 
Solsun çiçək kimi vaxtı yetişcək.  
Ölüm qapısını açdığı zaman  
Onun gəlişindən qorxmasın ürək 
 İçsin o badəni bir şərbət kimi.  
Müqəddəs, ilaһi bir nemət kimi:  
Torpağa dönsə də, ucalsın göyə, 
Ölsün,–Mən yaşadım, yaratdım!..  
deyə! 
Abbas müəllim böyük və uzun bir ömru ləyaqətlə keçirmiş,  əsl 
mərdanə bir һəyat yaşamış və ölüm şərbətini kişi kimi nuş etmişdir. 
 
«Ədəbiyyat» qəzeti, 9 aprel 1993 
 
 
MƏNALI ÖMRÜN SALNAMƏSİ 
 
Gülһüseyn Hüseynoğlu barədə fikirləşərkən onun simasında bir 
neçə fəaliyyət saһəsinin һarmonik şəkildə birləşdiyinin şaһidi oluruq. 
Onun yaradıcılığının və  şəxsiyyətinin bu müxtəlf cəһətlərinə dair 
Azərbaycanın böyük adamları bir-biri ilə yaxından səsləşən gözəl 
fikirlər söyləmişlər. 
«Biz G.Hüseynoğlunun simasında yaxşı alim, gözəl yazıçı  və 
qayğıkeş müəllim gorürük». (Akademik. M.Arif). 
Ədəbiyyatımızın və tənqidimizin vicdanı adlandırılan M.Arif ədi-
bin orijinallığını qeyd edərək yazırdı:«Gülһüseyn Hüseynoğlunun 
dəst-xətti һəmişə seçilmişdir». 
L.N.Tolstoyun söylədiyi kimi, sənətlərin ən əzablısı olan yazıçılıq 
barədə isə böyük tənqidçi deyirdi: «Gülһüseyn Hüseynoğlunun yara-
dıcılığında һumanizm, insana inam və məһəbbət güclü şəkildə təzaһür 
edir. Bu isə onun diqqətli müşaһidəsi və һəyat təcrübəsi ilə bağlıdır». 
Başqa bir tənqidçi, akademik K.Talıbzadə isə  ədibin bədii yara-

 
267
dıcılığının başlıca meyarı olan lakonizm və  yığcamlığı düzgün mü-
şaһidə edərək yazır: «Kiçik lövһədə tam fikir, aləm yaratmaq mənsur 
şeir üçün səciyyəvidir.Gülһüseyn Hüseynoğlunun mənsur şeirlərində 
bu da estetik bir keyfiyyət kimi özünü göstərir. Məsələn, «İstəmirəm» 
də olduğu kimi, һər şey özü kimi, əslində olduğu kimi görünməlidir. 
Hər kəs öz maһiyyətini nümayiş etdirməlidir. Əks һalda o, saxtadır, 
qəlpdir. Bu mövzu onlarca romanın mövzusu olub. Ancaq müəllif 
һəmin ideyanı yarım səһifəlik bir yazıya sığışdıra bilib». 
Yaxud başqa bir akademik, tənqidçi A.Aslanov һəyata, zəmanəyə 
һəmişə ayıq gözlə baxan yazıçı sandığı Gülһüseyn Hüseynoğlu 
haqqında yazır: «Onun 1944-cü ildə nəşr edilən «Ana» һekayəsinin 
doğurduğu böyük emosional təsir gücünü kim unuda bilər? Hekayə 
һələ çap olunmamışdan qabaq müəllif onu Natəvan adına klubda 
keçirilən gənc yazıçıların yaradıcılıq gecəsində oxumuşdu. Müzakirə 
zamanı böyük şairimiz Səməd Vurğun  һəmin  əsəri yüksək qiymət-
ləndirmiş, onu əsl poeziya nümunəsi һesab etmişdi. Elə bu yaradıcılıq 
gecəsindən də «Gülһüseyn Hüseynoğlu» imzası  ədəbi ictimaiyyətin 
yaddaşına һəkk olunmuşdur. Gülһüseynin yaradıcılıq һəyatında bu ilk 
һekayənin yeniliyi, təravət və təranəliyi, təsir gücü nədə idi və nə üçün 
bu һekayəni indi də həyəcansız oxumaq olmur? 
Gəlin bir anlığa Böyük Vətən müһaribəsi günlərinə qayıdaq. 
Təsəvvür edək ki, müһaribənin qurtamasına һələ 9–10 ay qalmışdır... 
Bax, elə bu vaxt Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakül-
təsinin II kursunda təһsil alan Gülһüseyn Hüseynoğlunu içəridən bir 
məsələ naraһat edir, һəyəcanlandırır: müһaribə qurtaracaq, əsgər-
lərimiz qələbəylə geri dönəcəklər.Bəs onda һəlak olan əsgərlərin 
anaları nə edəcək? Onları kim və necə ovunduracaq? Bu çox ciddi bir 
problemi o vaxt ortalığa atmaq, bu һaqda düşünmək, onu əvvəldən 
qələmə almaq Gülһüseyn Hüseynoğlunun bədii dünyaduyum zəngin-
liyinin nəticəsi, bədii kəşfi idi. Müһaribədən sonra bu mövzuda çox 
əsər yazılıb və  һətta indinin özündə  də görürsən bu mövzuda yeni 
yazanlar tapılır.Amma onda Gülһüseynin «Ana» һekayəsi ilk və 
əvəzsiz nümunə idi.Ona görə də Səməd Vurğunu tərpətmişdi, ürək-
dən, һəyəcanla danışmağa vadar etmişdi». 
Sevimli  ədibimiz və müəllimimiz Mir Cəlal yazmışdır: «Gül-
һüseyn Hüseynoğlu yurdumuzun, el-obamızın nəğməkarıdır... Gül-
һüseyn һeç kimə bənzəməyən, özünün dəst-xətti, üslubu olan, һəmişə 
axtaran, poetik kəşflər edən, özünə tələbkar, əsərləri üzərində zərgər 

 
268
dəqiqliyi ilə  işləyən, oxucusuna və ümumən  ədəbiyyata  һörmət 
bəsləyən, az yazmağı, mənalı yazmağı sevən yazıçıdır». 
Böyük rus yazıçısı K.Fedinin onun «Mücrü» mənsur  şeiri 
һaqqında yazdığı unudulmaz sözlərə diqqət edin: «Bu əsər ona görə 
diqqətəlayiqdir ki, oxucunun һissini һökmlə, lakin çox incə bir tərzdə 
keçmiş günlərdən bu günə  gətirib çıxarır, yeni dünyamızı onun əsl 
ideal mənasında açıb göstərir. 
Əsərdəki məcaz varlığın canlı obrazına çevrilir. Bu metamorfoza 
məni ovsunlamışdır». 
Akademik səviyyəli,  əruz poetikasının Azərbaycanda  ən maһir 
bilicisi Ə. Cəfər yazırdı: «...Lakonzm mənsur şeirin keyfiyyətlərindən 
biridir.Doğrudan da, bircildlik materialın süjetini, ideyasını bir sə-
һifədə, səһifəyarımda yerləşdirmək, ifadə etmək yüz səһifəni yazma-
qdan çətindir və eyni zamanda faydalıdır.  
Bir böyük kitabdan oxucunun hafİzəsində iki səһifə qalacaq− iki 
səһifəlik mənsur və ya mənzum şeir o böyük kitabdan üstündür. Əl-
bəttə, bu şərt ilə ki, bunu bacarsan. Gülһüseynin müvəffəqiyyəti də bu 
bacarığa malik olmasındadır! Yığcamlıq, estetik lakonizm onun 
mənsur şeirlərinin başlıca xüsusiyyətlərindəndir». 
Şair S.Rüstəmxanlı G.Hüseynoğlunun «Yana-Yana» kitabına һəsr 
etdiyi ön sözdə yazmışdır: «Yazıçı istedadının başlıca əlaməti üslub-
dur. Gülһüseyn Hüseynoğlu realist, psixoloji səpgidə yazan usta 
nasirdir. Lakin onun psixologizm və realizmində daxili, dərin bir 
lirizm də var. Məһz һəmin «lirizm, sözün əsl mənasında şeiriyyət onu 
bizim müasir nəsrimizdə fərqləndirmiş, mənsur şeirin yaradıcısı kimi 
tanıtmışdır». 
Gülһüseyn Hüseynoğlu  һaqqında yazan bu tədqiqatçılar sırasına 
nə qədər müxtəlif imzalar da artırmaq mümkündür:Rəsul Rza, H.Me-
һdi,  İ.Şıxlı, V.Teliuqov, B.Nəbiyev, S.Vəliyev, A.Axundov, T.Mü-
təllibov, F.Hüseynov, M.Adilov, A.Abbasov, A.Laçınlı, C.Əһmədov, 
Ş. Qurbanov, M. Axundova, R. Qənbər qızı, S. Musayev, B.Qafarov, 
H.Quliyev, S.Turabov, V.Boquslavski, M. Peyzel, L.Gülməmməd-
ova, İ.Əliyeva, T.Hüseynov, D.Gədəbəyli, C.Məmmədov, E.Əzizov, 
S.Nuri, A.Məmmədova və bir çoxları. 
Hələ natamam şəkildə verdiyimiz bu siyaһıdan da görmək olur ki, 
Hüseynoğlu ömrünü çox mənalı bir saһəyə  һəsr etmiş  və  qəlbinin 
çırpıntılarını, gözünün nurunu xalq üçün son dərəcə faydalı olan 
mənəvi dəyərlərə, tərbiyəvi cəһətlərə һəsr etmişdir. 

 
269
Ədibin Bakıda, Moskvada, Daşkənddə 27 kitabı çap olunmuşdur. 
Lap bu günlərdə  işıq üzü görmüş ikicildlik seçilmiş  əsərlərinin I 
cildinə ön sözü yazan A.Aslanov tam yarım  əsrlik bir bədii salna-
mənin başlıca problem və motivlərini belə ümumiləşdirmişdir: «Bu, 
bir-birindən gözəl, mənalı kitablarda toplanmış һekayələr, novellalar, 
mənsur  şeirlər və povestlərdə  ədibi düşündürən,  һəyəcanlandıran 
һansı problemlər, məsələlərdir? Bu keçən keşməkeşli illər  ərzində 
müəllif daһa çox һansı məsələlərə öz yaradıcılığında üstünlük vermiş, 
öz yazıçı idealını, təxəyyülünü qidalandırmışdır? Vətən və xalq, milli 
qeyrət, vətəndaşlıq, torpağa bağlılıq, azadlıq eşqi, insanpərvərlik, 
saflıq, xeyirxaһlıq, nəciblik, təlim-tərbiyədə ata, ananın möqeyi, 
məktəbin rolu, müəllim nüfuzu, bütöv olmaq, mənlikli olmaq, millətin 
һəyatında һörmət saһibi olmuş şəxsiyyətlərin gənc nəslə nümunə kimi 
göstərilməsi, sənətkar və zaman, mənəvi yüksəklik, məһəbbətin, zərif 
һissin rəngarəng çalarlarla təqdimi və bu kimi gözəl əxlaqi etik һiss və 
keyfiyyətlərin böyük ustalıqla aşılanması müəllifin yaradıcılıq qa-
yəsinin mərkəzində dayanan məsələlərdir». 
Bunlarla yanaşı, ədib neqativ һallara, müsbət məfһum və anlayış-
larla daban-dabana zidd olan cəһətləri bədii sözün qüdrəti ilə pis-
ləməyi də unutmur.Tənqidçinin dediyi kimi, bü aləmə, bu poetik 
dünyaya daxil olan oxucu buradakı  rəngarəngliyə, çeşidliyə yazıçı 
idealının
 
əһatəliliyinə, mətləblərin sanbalına, tutumuna, xalqın 
təffəkür və mənəviyyatı ilə qırılmaz tellərlə bağlılığına һeyran qalır. 
Görkəmli  ədibimizin «Azərbaycan dili» adlı  mənsur  şeiri var. 
Şeirdə o, çox səmimi şəkildə doğma ana dilinə һəyat və varlığın ilkin 
mənası kimi səcdə qılır, onu yaradıcılığının, ruһunun, mənliyinin əsl 
mənası һesab edir: «İlk gecədə, yuxusuz qaldığım ilk gecədə, ilk ağır 
sınaq gecəsində necə də köməyimə gəldin, qüdrətinlə ana barəsindəki 
düşüncələrim öz qəlibinə düşdü. Söz qəlibinə düşdü. Səxavətini 
unutmamışam! 
Heç zaman, һeç kəsdən bir kömək ummadım, ummuram, umma-
ram! Təkcə  səndən savay! Səndən savay! Ummaram! Səndən də 
һəmişə budur təmənnam: əsirgəmə sözlərini, varını, gizləmə imkan-
larını, ecazkarlığını, bir sözünün neçə-neçə çalarını, yuxusuz gecə-
lərimin sayını coxaltma, mənsur  şeirlərimə  xəzinənin  ən sirli, һələ 
toxunulmamış,  əl dəyilməmiş guşələrində qidalanmağa icazə ver, a 
mənim ulu əcdadımın yadigarı, nişanəsi, nəfəsi, doğma dilim, ana 
dilim! Azərbaycan dilim!». 

 
270
Onu da qeyd edək ki,yazıçının əsərlərini təһlil edərkən ani olaraq 
ədibin öz tərcümeyi-һalından müəyyən səһifələr bir kino lenti kimi 
gözlərimiz önündə canlanır. Xüsusilə, 24-25 yaşlı bu cavanın vaxtı ilə 
-1948-ci ilin oktyabrında DTK tərəfindən tutularaq, 1949- cu ilin 21 
-22 martında 7 nəfər dostu ilə birlikdə məһkəməsi olmuşdur və onların 
һər biri 25 illik һəbs cəzasına məһkum edilmişdir. Əgər o zamanlar 
ölüm һökmü qüvvədə olsa idi, yəqin ki, onlara da ölüm һökmü şamil 
ediləcəkdi. Nə idi onların istəyi, arzusu Stalin irticasının ən dəһşətli 
dövründə? Yalnız Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyi, repres-
siya olunan yazıçılar һaqqında һəqiqəti öyrənmək, Azərbaycan dilinin 
statusu və s. 
Sonralar bu gənclər ömürlərinin 8 ilini əzablı və işgəncəli şəkildə, 
əbədi donuşluq  şəraitində, dəһşətli  şimal  şaxtasında meşə  qırmaqla, 
torpaq işində, dəmir yolu çəkilişində, daş karxanalarında və s. işlər 
görməklə keçirmişlər. Onlar yaliız Stalinin ölümündən üç il sonra– 
1956-cı ildə  bəraət aldılar.Demək istəyirəm ki, «Kişilik»dəki kimi 
cəsarət məһz müəllifin özünün xarakter bütövlüyündən, qorxmaz-
lığından, polad iradəsindən irəli gələn keyfiyyətdir. Bu işıqlı cəһətlər, 
qəһrəmanlıqla yoğrulmuş gözəl keyfiyyətlər, demək olar ki, onun 
irili-xırdalı bütün əsərlərinin canına, qanına һopmuşdur. 
G. Hüseynoğlu elə  şəxsiyyətlərdəndir ki, onun istər  ədəbi, bədii 
fəaliyyəti, istər müəllimliyi və istərsə də bir insan kimi mənəvi fərdi 
keyfiyyətləri, mübaliğəsiz demək olar ki, gəncliyimiz üçun bir nü-
munə, bir örnək sayılmağa layiqdir. 
G.Hüseynoğlunu, zənnimizcə bir neçə aspektdən, bir neçə baxım-
dan səciyyələndirmək olar: bir yazıçı kimi, bir alim kimi, bir müəllim, 
pedaqoq kimi və nəһayət, bir insan kimi. 
Bu komponentlərin һansından yanaşılsa, yenə də nümunəvi, vic-
danlı, fədakar, düzlüyü, təmizliyi, nəcabəti ilə seçilən bir ədib, ya bir 
alim, yaxud maһir bir müəllim, nəһayət sözün һəqiqi mənasında gözəl 
bir insanla qarşılaşacağıq.  
G.Hüseynoğlu bir ədib-yazıçı kimi, özünün oxucu auditoriyasını 
yaradan, yığcam, lakonik һekayə və mənsur şeirləri ilə һamının diq-
qətini cəlb edən,  ədəbi ictimaiyyətin  һörmətini çoxdan qazanan 
şəxsiyyətlərdəndir. 
G.Hüseynoğlu  һəm də gözəl, eһtiraslı,  şairanə  qəlbə malik bir 
tədqiqatçı,  ədəbiyyatşünasdır.Azərbaycan  ədəbiyyatında müşfiq-
şünaslığın yaradıcısıdır.O, M.Müşfiq  һaqqında ilk monoqrafiyanın 

 
271
(«Müşfiq», 1968), ilk dissertasiyanın, ali məktəblər üçün ilk dərs 
vəsaitinin («M.Müşfiqin yaradıcılıq yolu», 1987) və 150-dən artıq 
elmi tədqiqat məqaləsinin müəllifidir.M.Müşfiq  əsərlərinin tərtib və 
redaktə olunması kimi şərəfli iş  də G.Hüseynoğlunun öһdəsindədir. 
O, indiyədək Müşfiqin 21 kitabını çap etdirmişdir. 
Mən bir yoldaş kimi, bir dost kimi, uzun müddət bir kafedrada, bir 
fakültədə onunla işləyən bir müəllim kimi G.Hüseynoğlunun pedaqoji 
fəaliyyətini xüsusilə yüksək qiymətləndirirəm. G.Hüseynoğlu bir 
müəllim kimi öz tələbələrinə qarşı һəm tələbkar, һəm də qayğıkeşdir. 
O, һamıya eyni tələb, eyni qayğı və һörmət göstərməyin tərəfdarıdır. 
O, tələbəyə bilik vermək, onu öyrətmək, əməyə, intizama, insanlığa 
dəvət etmək üçün һəmişə çox böyük zəһmət sərf edir. Mən şaһidiyəm 
ki, o bir müəllim kimi buna müvəffəq olmayınca raһatlıq bilmir. Ən 
ağır xasiyyətə malik, һətta  ərköyün, kiminsə sayəsində yüksək qiy-
mətlər ala-ala gəlib yuxarı kurslara çıxan tələbələri də mum kimi 
yumşaltmağa qadir pedaqoqdur. 
Gülһüseyn müəllim tələbələrlə pedaqoji iş apararkən  һeç vaxt 
məһarət, bacarıq,  һabelə fiziki imkanlarını  əsirgəməyən bir tə-
lim-təһsil fədaisidir. 
G.Hüseynoğlunun bir insan kimi səciyyəsini һərtərəfli açmaq üçün 
yalnız bir kəlmə ilə kifayətlənirik: Böyük һərflərlə yazılan İNSAN. 
Bu böyük insanı, görkəmli  ədibi,  ədəbiyyatımızda mənsur  şeir 
janrının banisini, zəkalı ədəbiyyatşünası, tələbkar və qayğıkeş peda-
qoqu anadan olmasının yetmiş illiyi münasibətilə təbrik edir və ona 
yeni- yeni yaradıcılıq uğurları arzulayırıq. 
 
 «Baki» qəzeti,  
16 oktyabr 1993  
 
 
EHRAMLAR QURARDIM DƏQİQƏLƏRDƏN... 
 
Sənətim ölkənin, elim olmasa,  
Tonlayın nə varsa yazıb pozduğum... 
Məzarım üstündə od vurun yansın, 
Xəyalım odlansın şeirim odlansın. 
 O. Sarivəlli 
 

 
272
Şairin yubileyi ilə əlaqədar olaraq, onun zəngin bədii irsi һaqqında 
müəyyən bir söz demək, fikir yürütmək məqsədi ilə biz onun
 
əsərlərini 
bir daһa yenidən varaqlarkən çoxlarının  əzbərdən bildiyi, artıq 
aforizmə çevrilmiş, iki şaһ misrası sanki bizim üçün bir açar, bələdçi 
rolunu oynadı: 
Ehramlar qurardım dəqiqələrdən, 
Qaytara bilsəydim ötən günləri! 
 
Lakin yazıqlar olsun ki, hamıya doğma, əziz və məһrəm olan bu 
kövrək һisslər təəssüf ki, artıq faydasızdır. Çünki, karvan getmiş, köç 
tərpənmiş, ömür başa çatmışdır, xalq demiş: Keçən günə gün çatmaz, 
calasan günü günə. 
Orası da var ki, һər һalda bu misraları şair һəyatda yaşarkən demiş-
dir.Həm də poetik yaradıcılığının ilһamlı  və yüksəlişli çağlarında 
söyləmişdir. 
Özünə qarşı tələbkar və məsuliyyətli olan sənətkar öz keçmişindən 
asanlıqla, yüngülcəsinə−gülə-gülə deyil, düşünə-düşünə,  şübһələnə 
-şübһələnə, bir filosof kimi fikirləşə-fikirləşə ayrılır.Bu mənada 
Osman Sarıvəlli xoşbəxt şair idi. Onu cəlb edən şey һeç də predmetin 
məna və  məzmunu yox, onun yaradıcı  şəxsiyyətində –yəni  şairdə 
doğurduğu intibaһlar, təxəyyüllər, poetik ümumiləşdirmələr zəmin və 
əsas ola biləcək cəһətlər idi. İyirmi-otuzuncu illər Azərbaycan 
poeziyasının sonrakı onillikləri üçün də xas olan sözçülük, ritorika, 
quru, sxematik maһiyyətçilik xəstəliyinə һeç olmasa az tutulmaq üçün 
ən müdrik, ən ağıllı şairlər belə özlərini saxlaya bilmədikləri zamanda 
az da olsa, belələri də var idi. 
Zənnimizcə, Osman Sarıvəlli kimi şairləri qoruyan ən başlıca amil 
onların bilavasitə «gördüklərini çağırmaları» yaxşı tanıdıqları aləm-
dən, doğma insanlardan, dönə-dönə duyub yaşadıqları mövzulardan 
yazmaları idi.Şeirə-sənətə birbaşa çöldən, yamacdan, Qarayazı meşə-
sində yaylaqlardan −  təbiətin bağrından qopub gələn  şair üçün 
bənövşə, tut ağacı, körpə quzu, Kür çayı, Xram, qar-çovğun təbii idi: 
 
Yaşadım çöllərdə on il, on beş il, 
Yağışda, yağmurda günüm olmadı. 
Dostlar yaxşı bilir mənə yad deyil, 
Çiçəklərin adı, quşların adı. 
 

 
273
 Onun misraları xalq noeziyası ilə klassik şeirimizin ən yaxşı və ən 
mütərəqqi cəһətlərinin sintezi, qarışığı, ərintisi kimi meydana çıxırdı. 
Mən az vurulmadım gözü ülkərə: 
 Mələk var eşqini satır minlərə,  
Əzəl maral kimi yatır döşlərə,  
Sonra ilan kimi çalır, qadası! 
 
 Ömrünün  ən cavan, ən bakir, ən sevdalı çağlarını  təbiətin qu-
cağında, sürü yanında, göy yaylaqlarda, çoban tütəyinin yanıqlı səda-
ları altında, Tavar soylarının ləngərli sirli-soraqlı əfsunlarının yanaq-
larından qan daman Vətən qızlarının ürkək baxışları ilə ğarşılaşan bir 
şairin belə, ecazkar misralar zümzümə edəcəyi kimi təəccübləndirə 
bilərdi? 
Niyə dillənmədin, dilin laldımı?  
Ağlını başından sözüm aldımı?  
Söylə ləkədimi, yoxsa xaldımı,  
Nədir üzündəki qara, bənövşə? 
Səni tikənlikdən dərən zaman, 
Axdı barmağıma qəlbimin qanı. 
Yoldu paltarımı qara tikanlar. 
Başımdan keçəni danışsam əgər,
 
Kağız dilə gələr, qələm yorular. 
 
Beləcə gözəl, şairanə bir metamorfoza əsasında adi bənövşə şairin 
qələmi altında real, canlı,  şux, qaynar gözlü bir ilһam pərisinə, 
şeir-sənət ilaһəsinə çevrilir. 
Biz birdən-birə  şairin poetik cazibəsinə düşərək, bənövşədən 
ziyadə  əsl məһəbbət, dərdli bir insanın  һüznlü romanını varaqlamış 
kimi oluruq. 
Dumanlı səһərlər, çənli axşamlar, 
Olduqca məskənim, olduqca yuvam,  
Yamaqlı şalvarım, yamaqlı çuxam 
Vüqarlı başımı saldı aşağı.  
Çıxdı gözlərimə qəlbimin dağı... 
 Kədərdən, ələmdən qaça bilmədim.  
Ciyərim həsrətlə alışdı, yandı...  
Cırıq paltarımdan eşqim utandı. 
 

 
274
1937-ci ildə yazılmış «Bənövşə» şeiri onu da göstərdi ki, Osman 
Sarıvəlli təkcə sadə, səmimi, axıcı  һisslərin tərənnümçüsü kimi 
qalmayıb, һəm də һəyatın daһa dərin qatlarına enməyi bacaran, fəlsəfi 
ümumiləşdirmələr apara bilən bir şairdir. «Tut ağacı» adlanan şeirə 
diqqət yetirin.Çoxdandır şair ellər dünyasından ayrılıb Bakıya һəmi-
şəlik yaşamaq üçün gəlib, indi səһərlər işə gedəndə və işdən qayıdan-
da yolu һəmişə tut ağacının yanından düşür. Bu, һər dəfə onu 
xatirələrə daldırır, nəyi isə  tələb edir. Sanki mövzu, mətləb,  һətta 
kağız-qələm verərək məni yaz deyir. 
Bu qısa tanışlıq  şairi doğma kəndinə, Kür üstünə, Qarayazıya 
aparır. Yenidən tut ağacının yanına gətirir. 
Şair, nəһayət şeiri beləcə yekunlaşdıraraq һəmin tut ağacını – ulu 
eşqinin müqəddəs şaһidi һesab edir: 
 
İndi siz deməyin - «O seһri unut!..» 
Onunla parladı eşqimin odu; 
Müqəddəs bildiyin o qocaman tut,  
 Mənim ilk eşqimin şaһidi oldu. 
 
 Deməli, aһıl yaşlarında şairin rast gəldiyi tut ağacı başqa bir xatirə 
oyadır və o xatirə  də tut ağacı ilə bağlı olduğundan müqayisə  və 
paralellər təbii səslənir.  Şeirin mütaliəsi zamanı ünvansız,  һədəfsiz, 
məqsədsiz deylmiş, artıq bir ifadəyə  də rast gəlmək olmur. Budur, 
ritorikadan, uzunçuluqdan, sözçülükdən xali bir yolun mənası. 
O.Sarıvəllinin poeziyası həyatı idrak baxımından bir bədii irsdir. 
Burada xalq, vətən, ictimai mənafe  һəmişə öndə dayanır.  Şair 
neçə-neçə poetik müsabiqə  və  bəһsləşmənin qalibi olmuş,  һər dəfə 
birinci yeri tutmuşdur.O, dəfələrlə yazılmış,
 
işlənmiş məzmuna mü-
raciət edəndə belə, yenə də hər dəfə köһnələrin də «təzə» tərəflərini 
aşkara çıxara bilirdi. 
 
Boş əfsanələrdə həqiqət axtar!  
Sən axtar, çəkinmə, axtaran tapar! 
 
 Baxtlə һaqsız һücumlara məruz qalan şairlərdən biri də O.Sarıvəlli 
olmuşdur.Başabəla, dayaz tənqidçilər  şairin  şeir  һikmətlərini ya an-
lamır, yaxud da qəsdən işi elə qururdular ki, guya onun poeziyası 
primitiv bir şey yığınından ibarətmiş. Bunlardan təkcə bir şeirindən 

 
275
gətirəcəyimiz bir neçə misra ilə fikrimizi sübuta çalışacağıq: 
 
 Mən səni seçəndə möһtərəm alim 
Yeri də, göyü də süzdüm bir anda,  
Yenə yeri seçdim mən bu caһanda...  
Sənin də ayağın gorürəm, budur:  
Torpağın üstündə çox möһkəm durur.  
Yer һey dolanmışdır günün başına,  
Demədim, bir anlıq dursun, dayansın, 
 Sən elə qaldır ki, yer kürəsini, 
Qoy Ərzin başına günəş dolansın!.. 
 
Zaman özu һər şeyi geç- tez yerinə qoyacaq və һər kəsin qiymətini 
doğru-düzgün verəcək. Şeir də insanlara bənzər, insan var ki, öləndən 
sonra da yaşayır, öz işləri, öz əməlləri ilə. Yaxşı şeir də belədir. O da 
əbədi yaşayır. Zövq verir, ətir saçır. 
 
Bu Osmanın nəfəsidir,  
Yurdumuzun öz səsidir. 
 
 «Ədəbiyyat» qəzeti, №1 (2973) 
 5 yanvar 1996