Ъялал Абдуллайев

 
 
ŞAİR HAQQINDA SÖZ 
 
(Ə. Tudənin anadan olmasının 80 illiyinə) 
 
Mən öz qardaşıma mehman gələndə,  
Bir qələm, bir dəftər, bir can gətirdim.  
Dağların döşünü toplar dələndə,  
Ləkəsiz, boyasız vicdan gətirdim. 
 
Mən onu günəşdən təmiz saxladım, 
Canımdan, gözümdən əziz saxladım 
Bu kiçik qəlbimdə dəniz saxladım,  
Bir xilqət görmədi, pünhan gətirdim. 
 
Ucuz tutmasınlar bu sovqatımı,  
Hissimi, duyğumu ehsasatımı...  
Mən öz varlığımı, öz həyatımı,  
Doğma qardaşıma qurban gətirdim. 
 
Ürək daş deyildir, bir parça ətdir, 
Bəs onu yaşadan hansı qüdrətdir?  
Bir ümid, bir arzu, bir məhəbbətdir,  
Mən o məhəbbətdən nişan gətirdim. 
 
Qardaşım, illərlə istədin ki, sən,  
Öz ana yurdumda azad olum mən.  
Lakin cəlalını dağıtdı düşmən,  
Tək sənə, tək sənə güman gətirdim. 
 
Yenə Azərbaycan qan ağlayır, qan!..  
O, azad olmasa, yaşamam, inan.  
Gərək mən Təbrizə qayıdan zaman  
Deyəm ki, təzə bir dövran gətirdim!.. 
 
Bu misralar 5-8 il bundan qabaq, 1946-cı ilin dekabrında, 22 yaşlı 

 
323
şairimizin mühacirliyinin ilk günündə Naxçıvanda kağızsız-qələmsiz, 
necə deyərlər, qəlbin, ruhun yanğısından yaranmış  və  Ə.Tudəni bizə 
mərhəm, həmdəm, qardaş etmişdir. Bu şeir həm də  vətəndən vətənə 
mühacirət edən eyni taleli şairlərimizin poetik manifestinə çevrilmişdir. 
Görkəmli şairimiz, həyat və yaradıcılığı müasir gəncliyimiz üçün 
nümunə ola biləcək  Əli Tudə 1924-cü il yanvar ayının 31-də Bakı 
şəhərində anadan olmuşdur.Ə.Tudənin  əsli Cənubi Azərbaycandan-
dır; daha dəqiq deyilsə,  Ərdəbilin Çanaxbulaq kəndindəndir.  Şairin 
ağır və acınacaqlı taleyi onu lap körpəlikdən izləmişdir. Belə ki, o, 1 
yaşında ikən atası, 5 yaşına çatmamış isə anası dünyasını dəyişib. Ona 
görə də balaca Əliyə ailəsinin tək övladı kimi nənəsi Qəribə ana həm 
ata, həm də ana olmuşdur. Tanrı bütün bunların  əvəzində bu uşağa 
gözəl istedad vermiş və o, ilk şeirini 13 yaşında yazmış, həmin gündən 
etibarən şeirləri müxtəlif almanaxlarda, dövrü mətbuat səhifələrində 
çap olunmuş  və radioda səslənmişdir. Natamam orta təhsilini də 
burada almışdır. Onun tərcümeyi-halının əsas məqamları belədir. 
Ə.Tudə yeddinci sinfi Bakıda bitirmiş və ailəsi ilə birlikdə Cənubi 
Azərbaycana köçdüyündən təhsilini yarımçıq qoymalı olmuşdur. 
Lakin onun məktəbi, müəllimləri həyatın özü, mütaliəsi oxuduğu 
kitablar olmuşdur.  Ədəbiyyata,  şeirə-sənətə  təşnəliyi, güclü meyli, 
yazıb-yaratmaq həvəsi bir an belə onu tərk etməmişdir. 
Ə.Tudənin  ədəbiyyata gəlişi 1944-cü ildə «Vətən yolunda» 
qəzetində  dərc etdirdiyi şeirlə başlamışdır. «Əli Tudə» imzasını da 
məhz həmin  şeirdən etibarən dövrü mətbuat səhifələrində  şairin 
ömrünün axırınadək onu sevən oxucuları izləməli olmuşdur. Əslində 
şairin əsl adı, atasının adı, soyadı belədir: Əli Qulu oğlu Cavadzadə. 
«Tudə» sözü, məlum olduğu kimi, fars dilində «xalq» deməkdir. Gənc 
şair bu təxəllüsü götürməklə özünü xalqın oğlu, onun xidmətçisi, onun 
bir hissəciyi hesab edərək, bütün mənalı ömrünü, keşməkeşli həyatını 
xalqının azadlığı, mübarizəsi, Vətənin müstəqilliyi və rifahı naminə 
səmimi qəlbdən səxavətlə  şam kimi əritmişdir. O, elə  şeirə  gəldiyi 
ildən, yəni 1944-cü ildən «Hirbi-tudeyi İran» (İran xalq partiyasının) 
üzvü olmuşdur. Sonralar isə 1945-ci ildə sentyabrın 3-də  Təbrizdə 
yaranan Azərbaycan Demokrat Firqəsinə daxil olaraq orada geniş və 
qızğın fəaliyyət göstərmişdir. Cənubi Azərbaycanda Milli hökumət 
yarandıqdan sonra Təbriz Dövlət Filarmoniyasının direktoru (1946) 
vəzifəsində çalışmışdır. 
Əfsuslar ki, Milli hökumətin ömrü uzun olmur, İran irticaçıları, 

 
324
şovinist, millətçi şah rejimi son dərəcə qəddarcasına, amansızcasına 
neçə-neçə igid azərbaycanlıları İranın bütün vilayətlərində, xüsusən, 
Zəncanda başlarını kəsməklə qətlə yetirdikdən sonra Əli Tudə də bir 
çox həmkarları kimi Şimali Azərbaycana −öz qan qardaşlarına pənah 
gətirərək Bakıya müraciət edir. O, bir müddət «Ədəbiyyat qəzeti» 
redaksiyasında  ədəbi işçi vəzifəsində çalışır. Bu zamanlar vaxtilə 
yarımçıq qoyduğu təhsilini davam etdirmək üçün də müvafiq imkan 
yaranır və o, sənədlərini respublikanın ali məktəblərinin bayraqdarı 
olan bizim universitetə  −BDU-nun filologiya fakültəsinə verərək, 
oranı fərqlənmə diplomu ilə bitirir (1947-1952). 
Sonralar bir neçə  mətbu orqanlarında çalışmaqla  şeir sahəsində 
fəaliyyətini davam etdirmişdir.  Əli Tudəni  şəxsən tanıyanlar,  ədəbi 
irsini, həyatını, mühitini gözəl bilənlər onu bir qəhrəman kimi, vətən 
və yurd mücahidi kimi, diriliyində belə şəhidlik zirvəsinə yüksələn bir 
Azadlıq aşiqi kimi qiymətləndirir və onu XX əsrin söz və  əməl 
qəhrəmanları ilə müqayisə edirlər. Şairi çox haqlı olaraq Şandor Pe-
feti, Pavlo Neruda, Nazim Hikmət, Musa Cəlil ilə bir sırada görürlər. 
Onun varlığında, qanında-canında, həm də xalqımızın böyük şəx-
siyyətlərinin  −Səttarxan, S.C.Pişəvəri, S.M.Xiyabaninin Azadlıq və 
İstiqlal ruhu çırpınırdı.  
Ə.Tudənin dünyanın rəngləri haqqında ümumiyyətlə, rənglər ba-
rədə, onların leksik məna və yozumları xüsusunda da özünəməxsus 
deyimləri vardır: 
 
Zənn etmə rəngləri sayır qələmim,  
Bu, nə niyyətimdir, nə də adətim. 
Yaşıl ilhamımdır, qara matəmim, 
 Qırmızı nifrətim, sarı həsrətim. 
 
Ə.Tudənin  şeir-sənət gülzarında  şair,  şeir, sənətkar haqqında da 
maraqlı  əsərləri vardır. Bu qəbildən olan poetik nümunələrdə  şairin 
sözə, sənətə,  şeirə  nə  dərəcədə  məsuliyyətlə yanaşdığı, onu Allahın 
insanlara bəxş etdiyi ülvi bir nemət kimi qiymətləndirdiyi hiss olunur. 
Bunu həm də bizim şair xalqımızın şeirə-musiqiyə münasibəti, zövqü, 
duyğu və düşüncələri ilə  də  əlaqələndirir, çünki xalq, cəmiyyət, 
oxucular şeiri sevməsələr, onu dinləməsələr, şair sözünü kimə söyləyə 
bilər. Bu məram və məqamlar öz bədii ifadəsini şairin «Şairlər», «Şeir 
təəssübü» və digər şeirlərində çox gözəl şəkildə tapmışdır: 
 

 
325
Bu millət laylanı da  
Şeirlə yaradıbdır.  
Yatan körpələrdə də. 
Bu millət ağını da  
Şeirlə yoğurubdur. 
Bu millət qafiyəylə  
Yazıb tapmacanı da. 
 
Bu millət məsəli də  
Müdrik şeirlə deyib. 
 
Çörək tapılmayanda  
Qüssə yox, şeir yeyib. 
 
Lakin böyük şair şeirin hüsnünü korlayan şeir dəllallarına qarşı da 
amansız olmuşdur. 
Ancaq çox-çox şeirdə, 
Nə sənət var, nə hikmət. 
Nə sevinc var, nə kədər,  
Nə qeyrət var, nə heyrət.  
Nə yağış var, nə külək,  
Nə ürək var, nə dilək, 
Dilək olmayan yerdə, 
Əlbəttə heç nə olmaz. 
 
Bu misralardakı müasirlik və aktuallıq göz qabağındadır. 
Müəllifin «Şairlər» adlı şeirində həqiqi poeziyanın necə çətinliklə 
yarandığından, şairliyin ən əzablı, necə iztirablı bir sənət yolu oldu-
ğundan söhbət açılır. Belə ki, şair olan kəs öz qəlbində dünyanın 
kədərini, nisgilini, dərd və ələmini gəzdirməli olur: 
 
Bir gözəli sevsə öz ürəyində,  
Yanar, günəşləşər göz ürəyində.  
Alışmasın deyə, köz ürəyində  
Üst-üstə ocaqlar qalar şairlər. 
 
Möminlər unutmaz öz namazını,  
Zülmətdə də arar göz namazını.  
Bir gündə neçə yol söz namazını,  
Varaqlar üstündə qılar şairlər. 
 

 
326
Qaya heykəl olmaz çapılmayanda,  
Kündə çörək olmaz yapılmayanda.  
Müqtədir bir rəhbər tapılmayanda  
Millətə bayraqdar olar şairlər. 
 
Ə.Tudə sözün həqiqi mənasında müasir şairdir, dövrün ən ümdə 
problemləri, çağdaş  məsələlər, aktuallığını heç zaman itirməyəcək 
mətləblər onun şeir rübabının şah pərdəsində vüqarla səslənirdi. Şair 
hətta, tarixdən, keçmiş  əfsanələrdən yazanda da onu bu günlə, 
müasirliklə üzvi şəkildə  əlaqələndirməyi bacarır, onlara məhz bu 
günün nəzəri ilə baxırdı. Fikrimizin sübutu üçün biz şairin «Kərəm 
faciəsi» adlı bir şeirinə ötəri də olsa nəzər salmağı vacib bilirik. 
Həmin  şeirin sərlövhəsi altında  şairin nəsrlə yazılmış  aşağıdakı 
sözlərinə diqqət yetirin:«Erməni din xadimlərindən biri öləndə ermə-
nilərə məsləhət görüb ki, qızlarını türk oğlanlarına ərə versinlər. Ona 
görə ki, gələcəkdə ermənilər türklərin üzərinə hücum edəndə erməni 
qızlarından olan döyüşçülər dayılarına güllə atmazlar». Şeirdə bu 
məqam poetik sözün gücü ilə kristallaşmışdır: 
 
Sanma başdan-başa xiffətlə dolu,  
Hər çalğı aləti yandırdı məni.  
Yox! Yox! Ədalətin həsrətlə dolu,  
Öz «Yanıq Kərəmi» yandırdı məni.  
 
Şeirdə daha sonra oxuyuruq: 
 
Kərəm «Əsli» deyə yandıqca yandı, 
Alovu qarışdı çovğunlara da, 
Qara keşiş yanan Kərəmi dandı  
Ürəyində güldü Məcnunlara da. 
 
Əlbəttə, bu dediklərimiz heç də böyük şairin yaradıcılığının əsas 
və aparıcı konturlarının,  əsas komponentlərinin hamısını  əhatə et-
məkdən çox-çox uzaqdır.Çünki onun onlarca şeir kitablarında 
toplanan silsilə  şeirlərinin başlıqlarını sadalasaq belə, onun maraq, 
dairəsi, tematikası, zövqü, duyum və deyim tərzi dünyagörüşü, psi-
xologiyası,  şəxsiyyəti haqqında müəyyən təsəvvür yaratmaq mü-
mkündür.Onun güclü, aydın məramlı, siyasi-ictimai lirikası, məhəb-
bət lirikası, Vətən, təbiət, dünya haqqında böyük ümmanları xatır-
ladan zəngin poetik xəzinəsindən yalnız bir zərrəni, bir damlanı, çox 

 
327
ötəri və müxtəsər  şəkildə sizin diqqətinizə yönəltməyə çalışdıq. 
Əslində isə onun yaradıcılığı vahid Azərbaycanın dünəni, bu günü və 
sabahı deməkdir. Onun poetik düşüncəsinin  əsas məhvərı,  əsas 
məbədi bütöv Azərbaycan torpağıdır.Hələ biz onun bir-birindən gözəl 
«Qış qayğısı», «Türklər», «Hökmdar qızının sevgilisi», «Sevgi na-
xışları», «De, hardasan», «Nağıllaşan məhrəmlər», «Mühacir qeyrəti» və 
nəhayət, Cənubi Azərbaycanda gedən azadlıq mübarizəsinin şanlı tarixi 
salnaməsi sayılan «Öz gözlərində» adlı sənədli xatirə kitabını demirik. 
Bir sözlə, Ə.Tudə böyük Azərbaycan şairidir. Onun böyüklüyü 
yaradıcılığında özünü çox aydın şəkildə büruzə verir. 
 
«Azərbaycan gəncliyi»qəzeti, 7-14 yanvar,  
28 yanvar-4 fevral,2005 
 
 
MİR CƏLALIN ELMİ-NƏZƏRİ VƏ ƏDƏBİ- TƏNQİDİ 
GÖRÜŞLƏR SİSTEMİNƏ YENİ BAXIŞ 
 
Ədəbi tənqid və ümumiyyətlə,  ədəbiyyatşünaslıq elminin inkişa-
fında xüsusi yeri olan, onu yeni mərhələyə yüksəldən sevimli 
yazıçımız Mir Cəlal son dərəcə  zəngin və geniş,  əhatəli, çoxcəhətli 
yaradıcılıq diapazonuna malikdir. 
O öz dövrünün böyük sənətkarı kimi yaşadığı  cəmiyyətin bütün 
ziddiyyət və  təzadlarını, pozitiv və neqativ məqamları, hətta məişət 
həyatının müxtəlif cəhətlərini, mənəvi-əxlaqi dəyərləri böyük bir 
həssaslıq və  dəqiqliklə  əks etdirməklə  bərabər, özündən  əvvəlcə  və 
özü ilə çiyin-çiyinə yazıb-yaratmış böyük sənətkarların həyatını  və 
yaradıcılıq yolunu tədris və təbliğ etməklə yanaşı, ahəngdar, sistemli 
bir ardıcıllıqla təbliğ  və  tədqiq etmiş, həm də ümumiyyətlə, bədii 
yaradıcılığının ümdə və aktual problemlərini həmişə ön plana çəkərək 
onları böyük elmi-nəzəri ümumiləşdirmələr yolu ilə getmiş və onların 
hər biri haqqında öz müdrik, ağıllı fikir və mülahizələrini obyektiv 
şəkildə böyük səmimiyyətlə söyləmişdir. Onu da deyək ki, böyük 
sənətkarın elmi-nəzəri, ədəbi-tənqidi, etik-estetik görüşlər sistemində 
zaman, məkan, ədəbi növ, janr, bədii formalar sahəsində də heç bir 
məhdudiyyət, sərhəd yoxdur; ən qədim dövrlərdən yazanda da, ən 
müasir, çağdaş zamanlardan yazsa da, nəsr, şeir və dramaturgiyadan 
söhbət açsa da, fərqi yoxdur, həmişə yüksəkdə dayana bilirdi. 
Ona görə də biz ön söz yazdığımız Gülxani Şükürovanın (Gülxani 

 
328
Pənah- C.A.) «Mir Cəlalın elmi-nəzəri görüşləri» adlı monoqrafiyasının 
xüsusi bir zərurətdən doğduğunu, aktuallığını qeyd edərək bildiririk ki, 
əsər böyük ədibin elmi-nəzəri,  ədəbi-tənqidi görüşlərinə dair yazılmış 
düşündürücü, sistemli bir tədqiqat işi kimi dəyərləndirilə bilər. 
Monoqrafiya müəllifi Gülxani Pənah bu əsərə  qədər də diqqətə-
layiq tədqiqat işləri aparmış  və özünü bir səriştəli, məhsuldar alim 
kimi göstərmişdir.Gülxani Pənah yazıçının demək olar ki, bütün 
elmi-nəzəri, etik-estetik, ədəbiyyat tarixçiliyi, ədəbi-tənqidi irsini tam 
və bütöv şəkildə alaraq etibarlı  mənbələrə, qaynaqlara, zəngin 
elmi-nəzəri fakt və materiallara istinad edərək dərin araşdırmalar, 
müqayisələr, paralellər apararaq, necə deyərlər, Mir Cəlalın böyük 
alim, nəzəriyyəçi  ədəbiyyat tarixçisi, tərcüməçi, tənqidçi portretini 
bütün konturları ilə boya-boy, tam və bütöv kimi yaratmağa müvəffəq 
olmuşdur. Ona görə də bu müfəssəl portretə hansı tərəfdən baxsan, o 
tərəfdən bitkin və dolğun görünür. Ona görə  də
 
monoqrafiyanın 
strukturu, quruluşu və ya elmi-nəzəri sxemi dərhal oxucuda xoş 
təəssürat yaradır, diqqəti çəkir. Giriş, «Yeddi gözəlin nəsrlə  tərcü-
məsi», «Mir Cəlal və ədəbi irsimiz», «Mir Cəlal rus ədəbiyyatı haq-
qında», «Mir Cəlal Füzuli yaradıcılığı haqqında», «Azərbaycanda 
ədəbi məktəblər», «Mir Cəlal XX əsr Azərbaycan  ədəbiyyatı haq-
qında», «Mir Cəlal «Ədəbiyyatşünaslığın əsasları haqqında» və s. 
Əlbəttə, diqqətlə baxılsa bu başlıqların adı  və düzülüşündə 
müəyyən nöqsanlar görmək mümkündür. Lakin öz simmetriyası ilə 
diqqəti çəkən yaxşı bir sənət  əsərinin işıq-kölgə aspektlərinin 
müəyyən kölgəli tərəfləri onu müşahidə edənlərin nəzərində elə  də 
əhəmiyyət kəsb etmədiyi kimi, burada da müəyyən xırda-para 
qüsurları asanlıqla bağışlamaq mümkündür. 
Monoqrafiyanın «girişində tədqiqatçı möhkəm bir tramplin rolunu 
oynayan bir dayaq, istinad nöqtəsi kimi ədibin  əsas maraq dairəsi, 
tematikası, daha qabarıq və ön planda vermək istədiyi problem və 
məsələlər, xüsusilə bədii sənətkarlıq haqqında düşüncələr, bu sahəyə 
daha çox diqqət yetirməsi, dili, üslub, sadəlik, konkretlik, lakonizm və 
s. haqqında olduqca yığcam və müxtəsər söhbət açır. Tədqiqatçı 
ədəbiyyatımızın qızıl dövrü adlanan XII əsrə, Nizami dühasının nadir 
incilərindən biri sayılan «Yeddi gözəl» poemasının  ədib tərəfindən 
nəsrlə tərcüməsinə diqqətimizi cəlb edir. Bu isə −yəni bu faktın özü 
Mir Cəlalın klassiklərə necə qayğı və diqqətlə yanaşdığına əyani bir 
sübut kimi maraq doğurur. Doğrudan da, burada böyük yazıçı olduqca 

 
329
xeyirxah bir iş görmüş, əsərin geniş oxucu kütləsi tərəfindən öyrənil-
məsini, lazımınca mənimsənilməsini asanlaşdırmaqdan ötrü o, həmin 
əsərin poetik tərcümələrindən  əsaslı surətdə  fərqlənən, yaddaşlarda 
daha çox yaşaya bilən yeni bir poema variantı yarada bilmişdir; bu, 
adi tərcümə kimi qəbul edilə bilməz, yazıçı onu elə səliqəli, elə bədii, 
elə ecazkar bir şəkildə işləmişdir ki, oxucu sanki bir tərcümə ilə yox, 
orijinal bir əsərlə qarşılaşır.  Əsərin nəsr variantı barədə  tənqidçi 
Nərgiz Paşayevanın sözləri olduqca dürüst və mənalıdır: nəsr variantı 
da hər  şeydən  əvvəl, «poemanın məzmununun, oradakı poetik mət-
ləblərin, müəllif fikirlərinin və ideallarımızın daha aydın və qabarıq və 
lakonik dərkinə, yadda qalmasına xeyli dərəcədə kömək etmiş olur.Bu 
üsul nəinki hadisələrin bədii qəhrəmanların səciyyəsinin konkret və 
dəqiq  şərhinə kömək edir, hətta sətiraltı  mənaların, poetik-obrazlı 
ifadələrin, mürəkkəb məcazların, bədii təkrir vasitələrinin daha 
qabarıq nəzərə çatdırılmasında xeyli effektli olur». 
Tədqiqatçı bu və sonrakı bəhslərlə öz təhlillərini daha yaxşı əsas-
landırmaq məqsədilə bilavasitə yazıçının qələmindən çıxan bir sıra 
konseptual məqalələrə də diqqətlə yanaşır, onların aktuallığını, ədə-
biyyatımızın inkişafında oynadıqları rolu yüksək qiymətləndirir. Bu 
mənada  ədibin «Klassiklər və müasirlər» kitabındakı silsilə  məqa-
lələrinin təhlili bizim çox böyük marağımıza səbəb oldu. Xüsusilə, 
«Nizaminin müsbət surətləri haqqında» məqaləsində «Yeddi gözəl» 
poemasının qaynaqları, «Şahnamə»dən gələn motivlər, müştərək və 
fərqli cəhətlər haqqında  ədibin dediklərini  əsaslı surətdə  təhlil 
süzgəcindən keçirir və müəyyən elmi-nəzəri qənaətlərə gələ bilir. O, 
Mir Cəlalın həmin məqaləsinin verdiyi materiallara istinadən yazı-
çının aşağıdakı fikir və mülahizələri ilə razılaşdığını bildirir: «Hər iki 
böyük  şairin eyni tarixi hadisəni yazmasına baxmayaraq tiplər, 
təsvirlər arasında oxşayış çox azdır.Tarixi, faktik, xronoloji mo-
mentləri nəzərə almasaq, Firdovsinin Bəhruzu ilə Nizaminin Bəhramı 
arasında da fərq çoxdur. Hər iki şair Bəhramı ağıllı, bacarıqlı bir şah 
kimi təsvir etmişdir.Hər iki şair onun müharibədə, ovda, məclislərdəki 
hünərindən bəhs etmiş, maraqlı epizodlar vermişdir. Lakin bu təsəvvürlər 
yalnız bədii forması ilə deyil, ideya-məzmun cəhətdən də ayrıdır». 
Tədqiqatçı  ədibin həmin məqaləsinin təhlili zamanı da ən xırda 
məqamlara,  ən kiçik nüanslara belə çox incəliklə yanaşmış, necə 
deyərlər, mənadan məna çıxarmağı bacarmışdır. Bu qeyd xüsusilə bizim 
xalqın yaratdığı «Mərd ilə Namərdin nağılı»ndakı  məzmuna aiddir. 

 
330
Nağılda deyilir ki, Mərd düzdə qalanda canavar və tülkünün xəlvəti 
söhbətini eşidir. Bu söhbətdən bir necə sirr öyrənir. Bu sayədə böyük 
dövlətə, zirvəyə çatır. Lakin Nizami heyvanların söhbətini vermir. O belə 
hesab edir ki, qoy Şərin cəzası insan əli ilə, Xeyirin əli ilə verilsin. 
Mir Cəlalın elmi-nəzəri irsi içərisində ədəbi əlaqələr, başqa xalq-
ların ədəbiyyatın haqqında, onların bəzilərinin bizim ədəbiyyatımızla 
əlaqə təmaslarına aid də xeyli material vardır. 
Monoqrafiya müəllifinin «Mir Cəlal rus
 
ədəbiyyatı haqqında» ba-
şlığı altında verdiyi hissədə  məhz bu məsələdən danışılır. Burada, 
xüsusilə Zaqafqaziya xalqlarının həyatından onların ayrı-ayrı  əsər-
lərində öz təcəssümünü tapan xalqlar dostluğu mövzusunun işlənməsi 
tarixindən, konkret əsərlərdə bu ideyanın bədii  şəkildə  əks etdiril-
məsindən konkret materiallar əsasında müəyyən müqayisələr və təh-
lillər aparılır.C.Məmmədquluzadə «Kamança», C.Cabbarlının «1905- 
ci ildə», N.Nərimanovun «Bahadır və Sona», Ş.Rustavelinin «Pələng 
dərisi geymiş pəhləvan» poeması− istər qədim, istərsə də çağdaş sa-
yılan bu qəbildən olan əsərlər barədə Mir Cəlalın yazdıqlarına əsas-
lanaraq məntiqi və ağlabatan fikir və mülahizələr yürüdülür. 
Tədqiqatdan görünür ki, Mir Cəlal rus
 
ədəbiyyatı haqqında, həmin 
ədəbiyyatın bizim yazıçıların müxtəlif əsərlərilə səsləşən məqamlar, 
tərcümə məsələləri barədə nə qədər yazmış, sözün həqiqi mənasında 
bu sahədə çox titanik işlər görmüşdür. Onun Puşkin, N.Qoqol, A.Çe-
xov, M.Qorki, L.Tolstoy, Karamzin haqqında − bu ədiblərin, az qala, 
hamısı haqqında Mir Cəlalın özəl, elmi sanbalı ilə seçilən çoxsaylı 
məqalələri vardır. Bunlardan biri - Qoqol haqqında yazdığı «Böyük 
realist» adlı  məqalə monoqrafiyada əsas tədqiq obyektlərindən biri 
kimi alınaraq əsaslı şəkildə təhlil olunmuşdur. 
Qoqolun «Şinel» hekayəsi ilə əlaqədar burada tədqiqatçı hamımız 
üçün olduqca maraqlı görünən  ədibin  şirin xatirəyə  bənzəyən qe-
ydlərini misal gətirir: 
«Hələ 15-16 yaşlarında məktəbli olduğum zaman həyat və məişətdən, 
həqiqi ictimai münasibətlərdən, canlı insanlardan danışan hekayələri 
maraqla oxuyurdum. Nədənsə, o zaman bu hekayələrin müəllifi ilə heç 
də maraqlanmazdım. «Şinel» hekayəsini məhz bu
 
illərdə (1924-1925), 
yazıçılıq ilə heç bir əlaqəm olmadığı, yazmağı heç fikrimə gətirmədiyim 
zamanlarda oxumuşam.Hekayənin qəhrəmanı ömrü boyu kağızları 
köçürməkdən nəinki təngə gələn, hətta bu işdən qəribə bir həzz duyan 
Akaki Akakiyeviç Başmaçkin indi də yadımdadır». 

 
331
Monoqrafiyada təkcə Mir Cəlalın təhlil etdiyi bu və ya digər bədii 
əsərlər haqqında deyil, eyni zamanda həmin  əsərlər barədə fikirlər 
söyləmiş Belinski kimi böyük tənqidçilərin çox orijinal deyimləri, 
araşdırmaları da nəzərdən kənarda qalmır, onlar da təhlilə cəlb edilir 
ki, bu da tədqiqatın ciddiliyinə, sanballığına dəlalət edən bir amil kimi 
qiymətləndirilməlidir. Məsələn, tədqiqatçı Belinskinin belə bir fikrini 
özü üçün əsas gətirərək rus ədəbiyyatının həqiqi qiymətini vermək 
istəyən Mir Cəlalın fikirlərini sitat halında gətirərək təhlilini davam 
etdirir. Belinski «Puşkinin  şeirdə etdiyi çevrilişi Qoqol nəsrdə 
etmişdir»−kəlamlarındakı obrazlı fikri Mir Cəlal bir qədər də inkişaf 
etdirərək çox müdrik bir şəkildə, daha böyük ümumiləşdirmə aparır. O 
qeyd edir ki, «bu hökmü yalnız rus ədəbiyyatı  çərçivəsində 
düşünməməliyik. Çünki Rusiyada realizm ədəbi məktəbini yüksək 
mərhələyə qaldıran Puşkin, Qoqol, Tolstoy və başqa yazıçılar keçən əsrdə 
ümumən dünya ədəbiyyatının parlaq, realist nümunələrini yaratmışlar». 
Onu da demək yerinə düşər ki, Mir Cəlal romantizmin metodunu da 
yetərincə qiymətləndirir, bu qəbildən olan əsərləri də təhlil obyektinə 
səmimi şəkildə cəlb etməsinə baxmayaraq, hər halda həyatın, varlığın 
realistik təsvirinə daha çox önəm verirdi. Tədqiqatçı da məhz ədibin bu 
meylinə əsas olaraq öz təhlillərində mərama hörmətlə yanaşır. 
Monoqrafiyada yazıçının «Azərbaycan yazıçıları Puşkin haq-
qında» məqaləsi də diqqətlə  təhlil süzgəcindən keçirilir. Xüsusilə, 
Mirzə Fətəli Axundovun «Şərq poeması»nın gözəl təhlilini verən Mir 
Cəlalın çox qiymətli fikirlərini təsdiq edən tədqiqatçı ədibin aşağıdakı 
mülahizələrini sübut gətirir: «Mirzə Fətəli Axundov doğrudan da,
 
yeni 
bir ədəbiyyat, yeni şeir, zehniyyat adından çıxış edir, dahi rus şairinə 
yalnız bu günün deyil, gələcək adından müraciət edirdi. Çünki Səbuhi 
Puşkin simasında və  sənətində yeni şeiri, yeni ədəbiyyatı görürdü». 
Mir Cəlalın çoxsaylı  məqalələrində rus-Azərbaycan  ədəbi  əlaqələri 
haqqında çoxlu fikir və mülahizələrin söylənildiyini göstərən təd-
qiqatçı, mümkün qədər faktların diliylə, elmi-nəzəri materialların 
verdiyi imkanlar hesabına danışmağı üstün tutaraq öz fikir və 
mülahizələrini konkret material və ədəbi faktlarla təsbit etməyə, onların 
illüstrasiyasını verməyə çalışır. Ona görə  də o, klassiklərdən və 
müasirlərdən gətirdiyi misallarla, örnəklərlə dediklərini əsaslandırmağa 
çalışır. Buna görə  də tez-tez Mirzə  Cəlil,  Ə.Haqverdiyev, A.Səhhət, 
S.Ə.Şirvani, S.Vurğun və başqalarının yaradıcılığına əsaslanır. 
Tədqiqatçı XX əsrdə xüsusilə sovet dönəmində Puşkin yaradı-

 
332
cılığının Azərbaycanda daha çox yayılması  və bu işdə xalq şairi 
S.Vurğunun rolunu yüksək qiymətləndirən Mir Cəlalın aşağıdakı 
əsərlərini misal göstərir: «S.Vurğun Puşkin  şeirinin məna-məzmun, 
şəkli xüsusiyyətlərini, Puşkin qitələrinin həm də ölçülərini, qafiyə 
növbələnməsini, üsulunu, cərgəsini tamamilə saxlamağa müvəffəq 
olmuşdur. Bu mürəkkəb, çətin işin yaxşı  cəhəti ondan ibarətdir ki, 
S.Vurğun bu şəkil müəyyənliyini gözlərkən heç də tərcümənin məzmun, 
məna cəhətinə güzəştə getməmişdir. Mən də Mir Cəlal müəllimin 
tələbələrindən biri kimi qətiyyətlə təsdiq edə bilərəm ki, o böyük rus ədibi 
L.Tolstoyu bənzərsiz dahi bir ədib, hətta bir qədər də ideallaşdıraraq 
peyğəmbər mənziləsində görürdü.Təsadüfi deyildir ki, onun iş otağında 
böyük yazıçının boya-boy, aydın, gözəl bir portreti divardan asılmışdı». 
Gülxani Pənahın ədibin «Dahi söz ustası» məqaləsini seçərək ona 
dərin təhlil verməsi hər cəhətdən məqbul sayılmalıdır. Çünki məhz bu 
məqalədə rus yazıçısının epoxal təfəkkürü, həyatı, insanları, ictimai 
quruluşu  şərtləndirən  əsas və başlıca amilləri düzgün qiymətləndir-
diyi, həyat hadisələrinə sədaqəti, xalqa aşkarlanması tamamilə
 
realist 
səpgidə «Anna Karenina» əsərinin qəhrəmanlarından biri, geniş 
kəndli kütlələrinin ideoloqu səviyyəsində duran Levinin timsalında 
mənalandırır.Tədqiqatçı öz əsərində ədibin həmin məqalələrindən ən 
önəmli sözləri haqlı olaraq misal göstərir. Tolstoyu dahi bir ədib kimi 
məşğul edən, müttəsil düşündürən cəhət xalq idi, ictimai quruluşda 
gördüyü ədalətsizlik və bərabərsizlik idi. O bunu öz əsərlərində dərin 
və ecazkar bədii qüvvət, müstəsna cəsarətlə təsvir və tənqid edirdi. Elə 
həmin məqaləsində Mir Cəlal Tolstoyun rus ədəbi mühitində tutduğu 
mövqe və onun yaradıcılığının müxtəlif tənqidçilər tərəfindən necə 
dəyər verildiyini də qeyd edərək müəyyən paralellər, müqayisələr 
aparmağı çox xoşlayırdı. Çünki yalnız bu aspektdə, bu üsulla əsl 
həqiqəti ortaya çıxarmaq mümkündür.  
Demək olar ki, monoqrafiya müəllifi Mir Cəlalın bu böyük rus 
yazıçısının dünyəvi,  əhatəli, qlobal yaradıcılığını, onun Azərbaycan 
oxucuları üçün doğma olan ən şah əsərləri ilə bərabər kiçik hekayə-
lərini də unutmadığını, zəngin ədəbi materiallar əsasında araşdırdığını 
təsdiq edir.O, ədibin  İsveçrə  həyatından bəhs edən kiçik bir he-
kayəsinə−«Lyutsern»ə necə alovlu və atəşin bir təhlil və izah, şərh 
verdiyini dönə-dönə qeyd edir. Bu balaca əsərdə sənətkar bir insanın 
acınacaqlı taleyi necə  də gözəl, bədii səpgidə canlandırılır və  hər 
cəhətdən ümumiləşdirilir: «...mehmanxananın qarşısında bir dilənçi 

 
333
xanəndə yarım saat mahnı oxudu və gitara çaldı. Yüzdən çox adam 
ona qulaq asırdı. Xanəndə üç dəfə xahiş etdi ki, ona bir şey versinlər. 
Heç kəs ona heç nə vermədi. Çoxları onu lağa qoyub güldü». Əsərin 
mətnindən o da məlum olur ki, həmin dilənçi sənətkara qulaq 
asanların hamısı dövlətli, varlı-karlı adamlar idi. Əsərdən çıxan nəticə 
izahsız, kommentarisiz belə aydın, ideya kəskin və olduqca güclü və 
təlqinedicidir, düşündürücüdür. 
Mir Cəlalın elm-nəzəri irsi içərisində şeir sənəti bütün əzəməti ilə, 
bütün mürəkkəbliyi ilə, əlvanlığı ilə, poetik formaların rəngarəngliyi 
ilə bir məhvər, mərkəz, nüvə rolunu oynayır, cazibə nöqtəsini təşkil 
edir.Məlum olduğu kimi, onun monoqrafik tədqiqat işi də  məhz 
poeziyaya, onun şəriksiz ustadı («Şərq şeirinin Günəşi - Gibb») Fü-
zulinin poetik irsinin tədqiqinə həsr olunmuşdur.Onun nəzəri səpgidə 
yazdıqları içərisində «Füzuli sənətkarlığı» təkcə öz yaradıcılığında 
deyil, bütün Azərbaycan, hətta türk ədəbiyyatşünaslığının da şah əsəri 
sayılır. Ona görə də ədibin Füzuli haqqındakı monumental tədqiqatına 
monoqrafiyada daha geniş yer verilmişdir.Müəllif çox haqlı olaraq 
yazıçının həmin monoqrafiyasında qaldırılan, demək olar ki, bütün 
problemlərin necə  həll edildiyinə dair öz qənaətlərini söyləməyə, 
onları imkanları daxilində bu günün tələbləri baxımından işıqlan-
dırmağa səy göstərmişdir və bu işdə tədqiqatçının elmi səriştəsi, şeiri 
duymaq, qiymətləndirmək bacarığı özünü göstərir.Bu hissədə Füzuli 
şeirinin mənbə və qaynaqlarından tutmuş, onun yaradıcılığı haqqında 
yazılan elmi-tədqiqat işləri, söz sənətinin ən incə sirləri, konkretlik, 
sadəlik, lakonizm, ədəbi janr və formalar, forma və məzmun vəhdəti, 
xəyal, fantaziya, realizm, bədii təsvir vasitələri, dil, üslub, oxucu -şair 
münasibətləri,  əxlaq məsələləri və s. başlıca komponentlər kimi 
alınaraq təhlilindən keçirilir. 
Tədqiqatçı Füzulinin yaradıcılığı haqqında yazan digər müəl-
liflərin elmi-nəzəri irsinə dair də öz qənaətlərini bildirir. Bu sıradan 
Rəsulzadə, Mirzağa Quluzadə, Həmid Araslı və digər tədqiqatçıların 
əsərləri müqayisəli şəkildə təhlil olunur. 
Monoqrafiyada böyük yazıçının bu sahədə  əsl monumental 
tədqiqatı olan bu il yüzillik yubileyi münasibətilə işıq üzü görmüş, öz 
nəzəri səviyyəsi ilə seçilən «Azərbaycanda ədəbi məktəblər» əsəri də 
tədqiqata cəlb olunmuşdur.Burada iki əsas bədii yaradıcılıq metodları- 
realizm və romantizmi təmsil edən yazıçıların fərdi və ümumi 
xüsusiyyətləri haqqında əsaslı, elmi-nəzəri aspektdə fikir yürüdülür, 

 
334
ayrı-ayrı  ədəbi məktəblərin,  ədəbi meyl və istiqamətlərin fərqli və 
ümumi cəhətləri məharətlə tədqiq edilmişdir. Alimin əsərində yazıçı 
və şairlərimizin bədii yaradıcılıq, metod, üslub və məktəb, istiqamət 
və təmayülə münasibətlərinə görə bir neçə qrupa bölünərək xüsusi bir 
təsnifat verilir: Realizm ədəbi məktəbi; Romantizm ədəbi məktəbi; 
Maarifçi -didaktik yazıçılar; xırda məişət dramları. Müəllif realizmin 
əsas nümayəndələri kimi C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, Ə.Nəzmi, 
M.S.Ordubadi, Ə.Qəmküsar, M.Ə.Möcüz və başqalarının, romantiz-
min nümayəndələri kimi isə M.Hadi, A.Səhhət, Ə.Cənnəti, S.Səlmasi, 
S.Mənsur və b. misal göstərir. 
Tədqiqatda Mir Cəlalın XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı, ədəbiyyat 
tarixi və ədəbiyyat nəzəriyyəsinə dair əsərləri yeni yanaşma üsulu ilə 
müasirlik işığında səciyyələndirilir.Nəticə etibarilə demək lazımdır ki, 
Cülxani Pənahın «Mir Cəlalın elmi-nəzəri görüşləri» monoqrafiyası 
yüksək nəzəri səviyyədə yazılmış, alimin elmi-filoloji görüşləri 
müqayisəli təhlil üsulu ilə araşdırılmış, onun ədəbiyyatşünaslıq elmi-
nin inkişafında bənzərsiz xidməti tam dolğunluğu ilə verilmişdir. 
 
 «Ədəbiyyat» qəzeti,  
9 aprel 2010