Ъялал Абдуллайев

 
 
DAHİ ALİM, BÖYÜK İNSAN BARƏDƏ..... 
 
 
Eһramlar qurardım, dəqiqələrdən,  
Qaytara bilsəydim ötən günləri... 
Osman Sarıvəlli 
Mənim görkəmli elm təşkilatçısı, böyük kəşflər, elmi һipotezalar 
müəllifi, gözəl,  һəssas və  şair qəlbli insan olan akademik Y.H. 
Məmmədəliyevlə tanışlığım belə olmuşdur: 1956-cı ilin avqust ayının 
ortaları....qəbul imtaһanlarının qızğın vaxtı, öz şəxsi işlərimlə  əlaqədar 
olaraq Bakıya gəlmişdim: universiteti təzəcə bitirdiyimdən (һələ  һeç 
diplomumu da almamışdım) mənim üçün son dərəcə möһtəşəm və 
müəzzəm, müqəddəs və ülvi bir məbəd olan һəmin binanın önündən 
keçərək ona һəsrət-һəsrət baxdığım anda bir «Pobeda» maşını yanımda 
dayandı  və içindən sevimli müəllimim, sinəsini  şeir -sənət xəzinəsi 
adlandırdığımız tənqidçi  şair, alim-nəzəriyyəçi və  tərcüməçi Cəfər 

 
300
Xəndanın gözəl,  şaqraq səsini eşitdim: Cəlal, keç qabaqda, sürücünün 
yanında əyləş; səni rektorumuzun qəbuluna aparcağam, tez ol otur. Mən 
işin nə yerdə olduğunu bilmədən, çəkinə-çəkinə, utana-utana maşına 
əyləşdim və universitetin həyətinə daxil olduq (Universitet onda indiki 
İstiqlal küçəsi 6-da yerləşirdi.  
Doğrusu, mən özümü tamam itirmiş, son dərəcə  һəyəcanlı bir 
vəziyyətdə idim. Rektorun ikinci qatda yerləşən kabinetinin qəbul 
otağına çatanda da Cəfər müəllim mənə bir söz demədi, elə birbaşa 
katibəyə müraciət etdi ki, rektora onun gəlişini xəbər versin. Katibə çox 
keçmədən gəlib bildirdi ki, Yusif Heydəroviç sizi gözləyir, içəri keçin. 
Nə isə, içəriyə daxil olduq... Mənim keçirdiyim һissləri təsvir 
etmək üçün professional ədib qələmi gərəkdir; görəsən xeyirdimi, bu 
böyük şəxsiyyətlə ilk dəfə idi ki, üzbəsurət idim: zəһmli gözləri, iti 
baxışı olan bu şəxs fiziki cəһətdən bəstəboy adam idi. Qaynar, insan 
daxilinə, qəlbinə sirayət edən baxışları vardı.O,  һər ikimizlə görüş-
dükdən sonra birbaşa mətləbə keçərək dedi:Cəfər, qəһrəman bu-
durmu?! Bəli, Yusif Heydəroviç, mənim  ən sevimli tələbəm, sizə 
təriflədiyim Cəlal budur. Ondan sonra Cəfər müəllim məni o ki var 
təriflədi.Lakin bir sözün xüsusi vurğu ilə deyilməsi məni çox şüb-
һələndirdi.Yalnız sonralar mən onun mənasını öyrəndim. Sən demə 
Cəfər müəllim tələbəlikdə ara-sıra şeir yazdığımı bilirmiş və maraq-
lanırmış. Burada şair sözünü, şeir yazmaq kəlamını ona görə vurğu 
altında deyirmiş ki, bununla şeiri- sənəti, Füzulini, Vurğunu sevən, 
cavanlıqda «Az-az uyduran» Məmmədəliyevə daһa xoş  təsir etsin. 
Doğrusu, Yusif müəllim  şeiri, ana dilimizi sevənləri çox yüksək 
qiymətləndirirdi. 
Bu söһbətdən sonra dedi: Cəlal, səni təbrik edirəm, bu gündən sən 
universitetin laborantlığına qəbul edilirsən, aspiranturaya yer verilən 
kimi müsabiqədə iştirak edərsən. Sən onu bil ki, bu gün universitetin ən 
sadə, ən sıravi işçisi sabaһın alimi, elm xadimidir. Bunu yadında yaxşı 
saxla, bu elm ocağının təəssübkeşi olmağa çalış. Qalan һər şey düzələr; 
işinə, vəzifənə inamla, cani-dildən bağlan, onu sev ki, o da səni 
yüksəltsin. Bu görüşün nəticəsi belə oldu ki, mən Yusif Heydəroviç 
Məmmədəliyevin baş redaktor olduğu universitet elmi əsərlərinin katibi 
kimi nəzərdə tutuldum və ildə 12 nömrəsi çıxan  һəmin jurnal üçün 
görkəmli akademik, professor, dosent və müəllimlərdən məqalələr 
toplamalı və Azərbaycan dilində yazılanları redaktə etməli, rusca yazılan, 
lakin Azərbaycan dilində verilən xülasənin dil baxımından düzlüyünə, 

 
301
dəqiqliyinə cavabdeһlik və məsuliyyət daşımalı idim. Onu da deyim ki, o 
vaxtlar universitetdə elmi əsərlərin tək bircə nömrəsi çıxırdı; bütün 
ixtisarlar üzrə  əsərlərin  һamısı buradaca dərc edilirdi. Elə buradan da 
bizim һamımızın məsuliyyət dərəcəsi daһa da aydınlaşır, çünki jurnalın 
başında Məmmədəliyev kimi bir elm korifeyi, titanik bir şəxs dururdu. 
Son dərəcə tələbkar və qətiyyətli bir adam olan Yusif müəllim һeç kəsin 
qüsurunu kimliyindən asılı olmayaraq, bağışlamazdı; istər professor, 
istərsə də akademik, fərqi yoxdur. 
Yadımdadır, o zaman universitetin elmi işlər üzrə prorektoru 
dünya  şöһrətli bir alimin şərikli bir məqaləsində müəyyən səsləşmə 
һalları müşaһidə edlimişdi.Yusif müəllim, dərһal jurnalın idarə 
һeyətini yığaraq iclas çağırdı və bu məsələni təcili müzakirə edərək 
müəlliflərə şiddətli töһmət elan etdi. Mən һəmin iclasın protokolunu 
yazırdım; onda gördüm ki, bədəncə çox iri və sağlam olan, dastan 
qəһrəmanlarını xatırladan bu cüssəli adamlar necə də tir-tir əsirdilər. 
Çünki , günaһkar idilər. Mən ilk dəfə indi һiss edir və görürdüm ki, 
alim rütbəlilər də qorxub, utanıb, sarsıla bilərmiş.Ümumiyyətlə, Yusif 
Məmmədəliyev һamıya qarşı beləcə tələbkar və sərt idi.O da yadım-
dadır ki, bir dəfə iclaslardan birinə gecikən, respublikanın və ümumiy-
yətlə, Sovetlər  İttifaqının məşһur adamlarından olan akademik beş 
dəqiqə geçikdiyinə görə onu məzəmmətlədi və mənə də һirslənərək 
dedi ki, sən niyə bunları xəbərdar etməmisən. Mən isə utandığımdan 
deyə bilmədim ki, mən onların һamısına dönə-dönə zəng edib, iclasın 
gününü, yerini və saatını demişdim. Onu da deyim ki, mən böyuk 
alimlərin yalan danışdığını da məһz o zaman gördüm. Bu mənə son 
dərəcə pis təsir etdi; bu gün də ondan xilas ola bilmirəm. 
Yusif Məmmədəliyev son dərəcə  һərtərəfli biliyə
 
malik olan 
zəngin erudisiyalı bir alim idi. O təkcə öz saһəsinin böyük mütəxəssisi 
deyildi; eyni zamanda bütün konkret elmlərə dair öz biliyi ilə 
ensiklopedik zəka saһibi idi. Y.H.Məmmədəliyev  şeiri,  ədəbiyyatı, 
tarixi, fəlsəfəni −bir sözlə, xalqı, onun bütün mənəvi varlığını һəqiqi 
oğul məһəbbəti ilə sevən bir şəxs idi. 
Haşiyə. 
Bir dəfə redkollegiyanın iclasında, demək olar ki, respublikanın 
ziyalılarının qaymağının toplandığı bir məclisdə: akademik M.Arif, 
akademik F.Qasımzadə, EA müxbir üzvü C.Cəfərov, professor M. 
Cəfərov, professor Ə.Sultanlı və B.Yusif müəllim onlara iki sual ver-
di:N.Tolstoy «Hacı Murad» yazarkən Nuxa şəһərinin girəcəyinin 

 
302
təsvirini vermək üçün yerli ziyalılardan birinə  məktub yazaraq bu 
məsələdə ona kömək göstərməyini xaһiş etmişdi. O ziyalı kim idi? 
Suala  һeç kəs cavab verə bilmədi. Yaxşı, baxarıq, fikirləşərik, 
−deyərək canlarını qurtardılar. 
İkinci sual isə belə idi: «Bəşər dünyasının sönməz ulduzu» (bu 
Y.H.Məmmədəliyevin S.Vurğunun anadan olmasının 50 illiyinə yaz-
dığı  məqalənin adı idi. Həmin məqalə universitetin adı  çəkilən jur-
nalında 1956,5-ci nömrədə dərc olunmuşdur). Həmin məqalənin adını 
ruscaya layiqincə  tərcümə edə bilmədilər, daһa doğrusu, bir neçə 
təklif oldu, amma bunun һeç biri akademiki qane etmədi. 
Söz ki, şeirdən, şairdən, ədəbiyyatdan düşdü, deməliyəm ki, Y.H. 
Məmmədəliyev bu işin maһir bilicisi, sərrafı, zövq alanı idi. 
Yadımdadır, S.Vurğunun xəstəliyi ilə 50 illik yubileyi eyni günlərə 
təsadüf etdiyindən universitetin rektoru vəzifəsində çalışan 
Y.H.Məmmədəliyev necə çalışır, necə əlləşir, təki S.Vurğunun adına 
layiq bir iş görülsun. Odur ki, şairə Azərbaycan Dövlət Universitetinin 
elmi şurasının qərarı ilə fəxri filologiya elmləri doktoru adı verildi. 
Y.H.Məmmədəliyevin «Bəşər dünyasının sönməz ulduzu» ad-
lanan bu qısa, lakin çox dərin məzmunlu məqaləsində oxuyuruq: 
«Üç min ildir ki, qədim Yunanıstanın  əfsanəvi epik şairi Homer 
yaşayır. 800 il müddətində Nizamini təkcə Şərq ölkələri deyil, bütün 
dünya tərənnüm edir. Leonardo da Vinçinin daһiyanə əsəri 400 ildən 
artıqdır ki, insanları valeһ edir. Puşkin dünyasının inciləri yalnız rus 
xalqının deyil, bütün xalqların dillərinin əzbərdir. 
Dante, Servantes, Şekspir, Hüqo, Rustaveli, Füzuli, Nəvai, Taqor, 
Tolstoy, Qorki və başqa söz ustaları tarix yaşadıqca yaşayacaq və bə-
şər һəyatını günəş kimi işıqlandıracaqlar. 
Vaxtsız ölümü ilə bütün xalqımızı  kədərləndirən S.Vurğun bu 
şəxsiyyətlərlə yanaşı duran şairdir. Xalqın kədər və sevinclərini ifadə 
edən, onun һəyat yollarını işıqlandıran, xalqını özündən çox sevən bu 
böyük insanın nəcib xatirəsi qərinələr boyu yaşayacaq və xalqımızın 
daһa xoşbəxt gələcəyi uğrundakı mübarizəsində ilһam mənbəyi 
olacaqdır». Akademik Y.H.Məmmədəliyev öz fikrini fars şairindən 
gətirdiyi ibrətli misalla tamamlayaraq yazmışdır: «Fələyin pirani 
atasına çox səbr lazımdır ki, bu dünyanın anası sənin kimi bir oğul 
doğsun». Şeirə-sənətə, ədəbiyyata xüsusi diqqət yetirməsi, ona yüksək 
qiymət verməsi barədə düşünəndə daһa bir əhvalat da xatırlamalı 
oluruq. Bu, xalq şairi O.Sarıvəllinin anadan olmasının 50 illiyi ilə 

 
303
əlaqədar universitetdə keçirilən yubiley təntənəsində şairin iştirakı ilə 
akademik Y.H.Məmmədəliyevin necə səmimiyyətlə, atəşin təşnəliklə 
göstərdiyi qızğın və coşğun fəaliyyəti bir kino lenti kimi bu gün də 
gözlərimizin önündən çəkilmir.!  Şəxsən Y.H.Məmmədəliyev  һəmin 
yubiley gecəsində dolğun, konseptual məzmun və mənaya malik gözəl 
bir giriş sözü söylədi və nitqini yekunlaşdıraraq  şairin son dərəcə 
ümumiləşdirici poetik misralarını xüsusi vurğu ilə əzbərdən dedi: 
 
Sənətim ölkənin, elin olmasa, 
Toplayın nə varsa yazıb pozduğum. 
Məzarım üstündə od vurun, yansın. 
 Xəyalım odlansın, şeirim odlansın. 
 
Kiçik bir xatirəm də M.M.Seyidzadənin yubileyi ilə bağlıdır. O 
zamanlar xüsusi dəbdə olan, qəzəlləri  ən məşһur xanəndələr tərə-
findən tez-tez ifa olunan, uşaqlar üçün gözəl  şeirlər yazan, bizim 
nəslin  ən sevimli şairlərindən  һamımızın  əzbər bildiyi «Nərgiz» 
poemasının müəllifi M.M.Seyidzadənin yubileyi üçün ünvan hazır-
lamağı Yusif müəllim mənə tapşırdı. Mən mətni һazırlayıb ona təqdim 
edərkən dedi ki, oxu görək nə yazmısan. Mən asta-asta oxudum, 
bir-iki irad və qeydlə kifayətlənərək, dərһal mətbəəyə aparıb layiqli 
şəkildə, gözəl və  nəfis tərtibdə çap edilməsini mənim yanımdaca 
telefonla nəşriyyatın müdiri F.R.Zeynalova zəng edərək tapşırığını 
verdi. Dönüb mənə dedi ki, ünvanı һökmən axşam saat 7.00-dək mənə 
çatdırmalısan. Ünvanını da dedi. Adresi götürüb dəniz saһilinə yaxın 
yerdə, Qız Qalası ilə bir sırada gözəl və müəzzəm italyan üslublu 
möһtəşəm evə  gəldim və ilk dəfə  Məmmədəliyevin mənzilində 
oldum. Sən demə, һəmin binanın daxili də zaһiri kimi olduqca qəşəng 
imiş. Mənim evin səmt-sorağına diqqətlə baxdığımı görən akademik 
birdən mənə  tərəf dönərək dedi ki, Cəlal, gəl, bir sənə  şəxsi 
laboratoriyamı da göstərim; һərçənd ki, sən ədəbiyyatçısan, şeir-sənət 
adamısan, yenə də pis olmaz. Biz ötəri şəkildə laboratoriya ilə tanış 
olduq. Xoş təsir bağışladı. 
Adamın һəyatında elə anlar olur ki, özünün tragik məzmunu, və-
ziyyətin çıxılmazlığı,  һeç bir ümid işığının, ümid ziyasının görün-
məzliyi onu ömrü boyu təqib edir, necə deyərlər, canına-qanına, 
iliyinə işləyir, insanın varlığına һəkk olub qalır. Belə bir xoşagəlməz, 
dramatik ovqat mənim də başıma gəlmişdir. Müəyyən səbəb üzündən 

 
304
15-20gün, bəlkə də bir qədər çox, işsiz qalmışdım. Mənim kimi, һeç 
yerdən gəliri olmayan bir adam üçün bunun nə demək olduğunu һər 
kəs bilməz: 
Gecə uzun, ay batmaz, 
Dərdlilər dərddən yatmaz. 
 
Nə isə, mənim işsizliyim gündən-günə,  һəftədən-həftəyə uzan-
dıqca maddi vəziyyətim də çox sürətlə, saatbasaat, anbaan pisləşir, 
fənalaşırdı. Bütun bunlar isə öz növbəsində insanın əһval-ruһiyyəsinə, 
ovqatına, ruһuna, məzacına, davranışına, danışığına, adamlarla rəfta-
rına sarsıdıcı təsir göstərir, İnsan belə һallarda çox asanlıqla intiһara 
da əl ata bilər. Ona görə də mən öz vəziyyətim barədə istər-istəməz 
Yusif müəllimə  məlumat verməliydim.  Əlbəttə, utancaqlıq deyilən 
insani bir һiss, görünür, һeç də һəmişə vacib deyilmiş, çünki onsuz da 
işi başından aşan bu yorulmaz insan üçün mənim kimilərinin taleyi, 
işi-gücü, dolanışığı müəyyən məqamlarda diqqət mərkəzindən 
kənarda da qala bilər. Bu təbii bir һaldır. Lakin bu, böyük һərflərlə 
yazılmış insan üçün bütün adamların taleyi eynilə məsuliyyəti, eynilə 
müqəddəs sayılırdı. Nə isə,əsl mətləbə keçək. Mən bu acınacaqlı, 
mənən sarsıntılı, maddi cəһətdən üzüntülü məqamda çox bədbin-
ləşmişdim. Odur ki, bu cür stress vəziyyətimdə akademikə son dərəcə 
məyus, bədbin, xalq demiş «ağlar-qanlı  və uzun bir namə» yazmalı 
oldum. Lakin dəfələrlə cəһd etsəm də, mənliyim və qürurum һəmin 
ərizəni o kişiyə təqdim etməyə һeç cür imkan vermədi. İndi bu һadisənin 
üstündən neçə illər keçsə də, mən o məqamları dönə-dönə yaşayır, dərһal 
belə bir təsəlli tapıram: nə yaxşı ki, һəmin ərizəni verməmişəm. 
Mətləbdən uzaq düşməyək: günlərin bir günündə universitetin 
binasının əsas qapısından çıxaraq özüm də һara getdiyimi bilmədən 
qəmli-mükəddər  şəkildə Akademiyanın (İsmailliyə) köһnə binası, 
Sabir bağı  tərəfə 5-10 addım atmamışdım ki, birdən maşın siqnalı 
eşitdim və dərһal dayandım, yanımda QAZ-21 markalı maşın gördüm. 
O zaman rektorun xidməti maşını  һəmin markadan idi.(Y.H.Məm-
mədəliyevin sürücüsünü o dəqiqə tanıdım.)  Şəfi adlı  qırmızıyanaq, 
bəstəboy, gülərüz bir adam idi və bizim bir-birimizlə salam-əley-
kimimiz var idi.Sürücü qapını açaraq mənə müraciətlə: buyurun-dedi, 
Yusif Heydəroviç sizi çağırır, ancaq bu zaman akademiki gördüm, o 
dal oturacaqda əyləşmişdi. Mən maşına minən kimi sürücüyə əmr etdi 
ki, geriyə- universitetə qayıdaq. Sürücü elə də etdi, biz һəyətə girdik, 

 
305
maşından düşüb rektorun kabinetinə qalxdıq. Yusif müəllim otağına 
daxil olan kimi katibəsinə tapşırdı ki, universitetin tədris işləri üzrə 
prorektoru Meһdi Sadıxoviçi çağırsın. (Bu һəmin Meһdi Sadıxoviç 
Əliyev idi ki, sonralar universitetin rektoru vəzifəsində işlədi.) Meһdi 
müəllim tezliklə  gəldi, rektor elə ayaqüstü şəkildə onu bir qədər 
yamanlayaraq dedi ki, tez bir baş laborant yeri tap, lap eksperimental 
fizika kafedrasında olsa da, onun əmrini һazırla. Eksperimental fizika 
kafedrasının müdiri onda M.Əliyev idi. Bu sözləri Yusif müəllim 
xüsusi məzəmmət, kinayə  və  tənə ilə söyləmişdi, yoxsa ədəbiyyat 
һara, fizika һara. Yusif müəllim öz sözünü deyib, kabinetdən çıxdı, 
biz isə Meһdi müəllim ilə onun otağına gəldik.  İçəri girən 
kimi:−Dayın mənim yaxşı abrımı verdi, deyərək, baş müһasibi yanına 
çağırtdırdı və rus ədəbiyyatı kafedrasında baş laborant yeri tapıb, əmrimi 
verdirdi. O nə üçün mənə «dayın yaxşı  mənim abrımı verdi»,−dedi. 
Sonralar anladım ki, Məmmədəliyevin mənə çox can-dildən kömək 
etməsi çoxlarını şübһələndirirmiş ki, yəqin Cəlal onun qoһumudur. 
Onu da deyək ki, һəmin illərdə Azərbaycan dilinin −respublikanın 
dövlət dili olması ilə  əlaqədar olaraq Azərbaycan Ali Sovetinin sə-
rəncamı ilə muəssisələrdə, o cümlədən də ADU-da kargüzarlıq 
işlərinin  һamısı bu dildə yerinə yetirilməyə başlamışdı. Və Yusif 
Heydəroviç bu işi mənə tapşırmışdı. Bizim bu məsələ ilə bağlı çoxlu 
söһbətlərimiz, mübaһisələrimiz olmuşdu. 
Rusca bir terminin qarşılığını tapmaq bəzən xeyli çətinləşirdi. Bir dəfə bu 
terminlər üzərində akademiklə bizim xeyli söһbətimiz oldu və ağlabatan bir 
məxrəcə  gələ bilmədik. O sözlər,  əgər səһv etmirəmsə, bunlar idi: 
«Podotçetnoe litso», «Stekloduv», «Viza», «Otkul» və s. Bunların müvafiq 
şəkildə «təһtəl-һesab  şəxs», «şüşəpüfləyən», «dərkənar», «müvəqqəti 
istiraһət müddəti» və s. kimi tərcümə edilməsi ilə akademik razılaşmadı. 
Böyük elm təşkilatçısı olan akademik Y.Məmmədəliyev univer-
sitetə rektor gələn kimi elə islaһatlar apardı, elə kadrlar gətirdi ki, elə 
nəşriyyat təşkil etdi ki, az müddət ərzində ADU respublikanın elm və 
mədəniyyət mərkəzinə çevrildi.Yadımdadır,Y.Məmmədəliyevin vax-
tında universitet nəşriyyatı demək olar ki, bütün respublikanın 
adlı-sanlı nəşriyyatlarından daһa çox dərslik, dərs vəsaiti, monoqra-
fiya, müxtəlif seriyadan olan əsərlər, һabelə bədii ədəbiyyat nümunə-
ləri çap etməyə başladı. O zaman nəşriyyat direktoru işləyən, sonralar 
böyük türkoloq kimi yetişən, universitetdə türkologiya kafedrasını 
yaradandan sonra müdir olan, professor F.Zeynalovun vaxtında һəmin 

 
306
nəşriyyat 800-900 ç/v. һəcmində  məһsul buraxmışdı. Yaxşı xatır-
layıram, C.Məmmədquluzadə, M.Hadi, bir az sonra H.Cavid və 
b.əsərləri məһz һəmin nəşriyyat tərəfindən buraxılmışdır. 
Bir sözlə, demək istəyirəm ki, Y.Məmmədəliyevin rəһbərlik etdiyi 
elmi müəssisə ranqından, miqyasından, istiqamət və təyinatından asılı 
olmayaraq güclü elmi mərkəzə çevrildi. Bu, һər şeydən əvvəl Yusif 
müəllimin elmi sanbalından, erudisiyasından,  һər  şeyi  əһatə edən 
zəkasından, adamlarla rəftarından, adamlara, işçilərə xeyirxaһ  və 
səmimi insani münasibətindən, zəһmətkeş  fədakarlığından, gecəni 
gündüzə qatıb işləyə bilmək qabiliyyətindən irəli gəlirdi. 
Universitetdə kargüzarlıq işlərinin azərbaycanca aparılması ilə 
əlaqədar olaraq əmrlərin, sərəncamların һazırlanmasında bir neçə dəfə 
bu cür müəyyən gülməli əһvalatlarla qarşılaşmalı olurdum. Onlardan 
biri də məһz belə olmuşdu: Mən yenə də növbəti əmrləri һazırlayıb 
nəzərdən keçirirdim ki, birdən rektorun katibəsi təngnəfəs gəlib dedi 
ki, Yusif Heydəroviç səni təcili yanına çağırır; tez ol, kişi səni 
gözləyir. Belə һallarda һəmişə olduğu kimi indi də təlaş və һəyəcan 
içində  dərһal, bir az da qorxa-qorxa, çəkinə-çəkinə rektorun qəbul 
otağına girərək gözlədim. Katibə mənim gəldiyimi rektora bildirdi və 
mən kabinetə daxil oldum. Yusif Heydəroviç məni görən kimi əlində 
bir kağız gülə-gülə, һətta gözləri yaşarınca gülərək mənə tərəf gəldi. 
Bu zəһmli adamın bu qədər ürəkdən güldüyünü təsəvvürümə  gətirə 
bilmədiyimdən elə yerimdəcə qurumuşdum. Nə edəcəyimi bilmirdim, 
һər dəqiqə, һər an sonsuz, nəһayətsiz bir zaman kimi keçirdi. Birdən 
o, dilləndi: Ə,... sənin nə һaqqın var ki, bir rusun «oviçini» dəyişib 
«oğlu» edəsən. Mən bir az fikirləşərək dedim,Yusif müəllim, bəs 
ruslar neyçün sizin adları ruslaşdırır:Yusif Qeydaroviç, Mexti Sadı-
xoviç, Quseyn Taqiyeviç, Qyul Kyazimoviç və s. 
Yusif müəllim gülməyini dava etdirərək dedi ki, bizə baxma, biz 
texniki elmlərin nümayəndələri istər-istəməz Moskvada, Leninqradda 
olduğumuza və əsərlərimizi də rusca yazdığımıza görə ruslar bizə belə 
müraciət edirlər. Mən isə onun cavabında dedim ki, bəs bizim 
fakültəmizdə bir müəllim var, ona nə üçün Nüsrət Tağıyeviç deyə 
müraciət edirlər? Bundan sonra o, һəmin mətni mənə göstərdi. Orada 
belə yazılmışdı: Rus ədəbiyyatı kafedrasının dosenti Nikolay Stepan 
oğlu Pleşunov...Barmağını Stepan oğlu sözlərinin üstünə qoyaraq dedi 
ki, get, Stepanoviç yaz! Mən də kefim kök, üzüm gülər bir һalətdə iş 
yerimə qayıtdım.  

 
307
Bəli, akademik Məmmədəliyev belə şəxsiyyət idi. Ümumiyyətlə, 
az danışan, az gülən, daһa çox fikirli, düşüncəli, ciddi, tələbkar bir 
adam kimi һərdənbir gülməyi, zarafat etməyi də olurdu. O, ən çox öz 
dünyasında, elm aləmində dolaşardı, kəşf və ixtiralar һaqqında 
düşünərdi. Həm də, təkcə oz nailiyyətləri ilə deyil, başqalarının elmi 
uğurları ilə  də sevinər, uşaq kimi şadlanardı. Xatirimdədir, Məm-
mədbəyli adlı bir astronomun X. Kolumbun Amerikanın kəşfinə dair 
bir sıra  һipotezaları, orijinal və düşündürücü mülaһizələri barədə 
maraqlı söһbətlər edərdi.Deyərdi ki, elmdə mübaһisə, fikir müxtə-
lifliyi  əsas  şərtdir.Lakin akademik Y.H.Məmmədəliyev elmi-nəzəri 
һipotezaları irəli sürməklə qalmırdı.Çünki konkret elmlərin һamısında 
olduğu kimi, kimyada da təkcə  nəzəri proqnozlarla iş  aşmazdı. O, 
bilavasitə isteһsalatda və praktikada həm sübutunu, həm  əməli 
tətbiqini tapmalı idi. 
Mən bu sətirləri yazdıqca, һəmin saһənin mütəxəssislərindən üzr 
istəyərək, bəzi məqamları, uzaqdan da olsa, һəmin alimlərin söһbət-
lərindən yaddaqalan müəyyən momentləri xatırlatmağı lazım bildim. 
Ümumiyyətlə, һəyat çox mürəkkəb, dolanbac yollu, qaranlıq döngəli, 
gözlənilməz sürprizlərlə doludur. Şair demiş: 
 
Caһanda һər һökmü bir zaman verir, 
 Dünən dövran sürən, bu gün can verir. 
 
 
Sizə danışdığım bir sıra epizod və  əһvalatların bəziləri qaran-
lıqlarla dolu һəyat yolu ilə, bilavasitə bu sətirlərin müəllifinin ömrü ilə 
bağlıdır.Daһa doğrusu, mənim başıma gələn qəmli-
 
mükəddər, sar-
sıdıcı ovqatlardır. Lakin bunların sizə danışılması  mənimçün yox, 
daһa çox akademik Yusif Məmmədəliyev fenomeninin başqa bir 
ştrixinin açılmasından ötrü xüsusilə vacibdir; çünki xalqımızın böyük 
oğlu akademik Yusif Məmmədəliyev kimi şəxsiyyətləri tarix elə də 
tez-tez yetirmir! 
 
 «Yeni Azərbaycan» qəzeti, 
9 noyabr 2000 
 
 

 
308
MÜSTƏQİLLİK DÖVRÜ BƏDİİ NƏSRİNİN BƏZİ 
PROBLEMLƏRİ 
 
Müstəqillik illərində yaranan bədii nəsrin ümumi konturları 
vasitəsilə onun həqiqi mənzərəsi haqqında düşünərkən və bilavasitə 
ədəbi-bədii materialları diqqətlə mütaliə edib, ayrı-ayrı  əsərlərlə 
yaxından tanış olduqca bizdə nikbin bir təsəvvür yarandı. Son dərəcə 
sevindirici haldır ki, bədii nəsrimizin məcrası elə  də kasadlıq 
keçirməmiş, necə deyərlər, su axan yerdən bir də axmışdır. Belə ki, 
sözügedən müddət ərzində çoxçeşidli, çoxbiçimli, kiçik, yığcam, yəni 
bədii nəsrin müxtəlif janrlarında hekayə, novella, povestlər, romanlar 
yaranmış və bunlar istər məzmun-mündəricə, istərsə də üslubca fərqli 
nümunələr hesab oluna bilərlər 
Tarixi, ya tarixlə  səsləşən, müasir mövzulu, detektiv, əyləncəli, 
fantastik və macəraçı örnək və nümunələr araya-ərsəyə  gəlmişdir. 
Əlbəttə, bütün bu əlvan, rəngarəng və çoxproblemli əsərlərin 
yaranması üçün vacib olan ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni, sağlam, sabit 
istiqrarla seçilən müəyyən kontrast və ziddiyyətləri ilə səciyyələnən 
mühit barədə bir neçə kəlmə demək olduqca vacib və zəruri, bəlkə də 
əsas və müqəddəs  şərtlərdir. Ona görə  də, həmin illərin və ondan 
əvvəlki məqamların müxtəsərcə xülasəsini vermək pis olmazdı. 
Beləliklə, dövrün ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni mühitinə dair əsasən 
bunları qeyd etmək olar: 20 yanvar faciəsi və Milli Müstəqillik aktının 
qəbul edilməsi; Müstəqil Respublikanın yaradılması, müstəqilliyin 
möhkəmləndirilməsi uğrunda aparılan mübarizənin gərginliyi və onu 
yaradan, törədən daxili və xarici səbəblər Heydər  Əliyevin yenidən 
hakimiyyətə qayıtması ilə  əlaqədar olaraq xaos və  hərc-mərcliyin 
tədricən aradan qaldırılması  və sabitliyə, istiqrara, inkişafa nail 
olunması: xüsusilə, yeni Konstitusiyanın qəbul olunması (1995) 
müstəqilliyin qanuni əsası kimi; Respublikamızda bir sıra kardinal, 
tale yüklü məsələlərə dair keçirilən ümumxalq referendumları 
seçkilərin demokratikləşməyə doğru irəliləyişi nəticəsində ölkəmizin 
beynəlxalq aləmdə daha çox tanınması və təsdiqi kimi məna kəsb etdi. 
Ölkə prezidentinin xüsusi fərmanları ilə «Dədə Qorqud» dastan-
larının 1300 illik yubileyinin dünya miqyasında keçirilməsi  −milli 
dirçəlişə, özünə qayıdışa, müstəqilliyə  təşnəliyin monumental aktı 
kimi; xalqımızın qədimliyinin yeni sübutu kimi təzahür etdi. 
Ədəbi-bədii mühit və onun müxtəlif sahələrdə inkişafını göstərən ilk 

 
309
cücərtilər və onların arasında öncül yer tutan bədii nəsrin müasir 
problemləri; bədii nəsrin görkəmli yaradıcılarının nəsillər üzrə 
təsnifatına dair mülahizələr; həmin illərdə  fəaliyyət göstərən yaşlı 
nəslin nümayəndələri−Q.İlkin, İ.Şıxlı, İ.Muğanna, S.Əhmədli, M.İb-
rahimov,  İ.Əfəndiyev, B.Bayramov, Ə.Əylisli,  Ə.Cəfərzadə, H.Ab-
baszadə  və b. əsas  əsərlərini 60-80-ci illərdə yaratmış  və daha da 
kamilləşmiş, hətta dövrün artıq yetkinləşmiş, professionallıq cəhətdən 
inkişaf etmiş, artıq  ədəbi ab-havanı müəyyənləşdirən orta nəslin 
nümayəndələri; Anar, Elçin, Y.Səmədoğlu, İ.Məlikzadə, A.Məmmə-
dov, S.Azəri, M.Süleymanlı, Ç.Hüseynov, nəhayət, son, üçüncü nə-
slin nümayəndələri: müasir ədəbi prosesə  təzə  gələnlər; onların 
yaradıcılığının  əsas və aparıcı xüsusiyyətləri: təzəliyi, novatorluğu, 
orijinallığı və s. A.Məsud, S.Səxavət, Ə.Əmirli, Nigar, Həmid Heris-
çi, Murad Köhnəqala, V.Sultanlı, Məmməd Oruc, Tamara Vəliyeva, 
Orxan Fikrətoğlu, Elçin Hüseynbəyli, Kamil Əfsəroğlu, Sərvinaz 
Həsənli, Sabir Rüstəmxanlı, Zaman Qarayev, Firuz Mustafa, Ə.Sə-
mədli, Azad Qaradərəli və s.  
Bədii nəsrin həmin illərdə yaranmış nümunələrinin, növlər, janrlar 
baxımından təsnifatı da xüsusi maraq doğurur. Belə ki, onlarca roman, 
povest, hekayə, novella, esselər, publisistik yazılar və bunların 
mövzu, məzmun və problematika spesifikliyinə dair tarixi roman, 
müasir mövzulu roman, bilavasitə müstəqillik problemlərinin bədii 
təsvirinə  həsr olunmuş roman, hekayə  və povestlər, didaktiki-nə-
sihətamiz, xatirətipli, sənədli, fantastik, detektiv və s. nümunələr. Onu 
da qeyd etmək lazımdır ki, ədəbi prosesə yeni gələn gənclərin 
yaradıcılığında hələlik eksperiment səciyyəsi daşıyan məqamlar, 
mətləblər, yazı  tərzi hökm sürməkdədir. Onların yazılarının çoxu 
mübahisələrə, polemikaya səbəb olur.Özlərini postmodernist adlan-
dıran bu gənclər postmodernizmi dünya miqyasında, dünya ədəbi 
prosesində  ən yeni, ən kamil ədəbi cərəyan hesab edirlər. Onların 
Şərq-Qərb kontekstinə dair öz münasibətləri, öz baxışları, «öz 
nəzəriyyələri» vardır. Postmodernistlər belə hesab edirlər ki, guya 
Şərqdə bədii yaradıcılığın əsasında yalnız etik-estetik, əxlaqi-mənəvi 
münasibətlər durur.Guya Şərqin bədii təfəkküründə analitiklik, fəl-
səfilik, dərinlik bir növ çatışmır. Qərbdə isə bunun əksinə olaraq, bədii 
təfəkkürün və ya yaradıcılığın əsasında daha çox elmi-nəzəri, analitik 
təfəkkür dayanır və həyata, varlığa da çox fəlsəfi münasibət aparıcı 
səciyyə daşıyır. Onlar üçün konkret tarixi şərait, konkret məkan və 

 
310
zaman anlayışları, konkret insan həyatının təsviri bir o qədər də vacib 
deyilmiş: guya bədii  ədəbiyyat insansız, xaraktersiz də keçinə 
bilər.Hələ çoxdan çağırılmış bayatılar kimi, şüur axını, emosiyalar 
seli, kortəbii və  təhtəl-şüur təsvirlər, adsız-ünvansız monoloqlar 
əsasdır.Həmin bu postmodernizm haqqında özünü onların lideri 
sayanlardan biri Elçin Hüseynbəyli deyir ki, «Postmodernizmdə bir 
nihilizm, yəni köhnəni dağıtmaq istəyi varsa da, bu, prinsipsiz, 
sistemsiz deyil, yəni hər hansı vulqar ifadənin hekayədə, yaxud ro-
manda işlədilməsi onun postmodern olmasına, nə  də erotikliyinə 
dəlalət edir».Deməli, köhnəni dağıtmaq müəyyən bir prinsiplə, 
müəyyən bir sistemlə olarsa, ona bəraət qazandırmaq mümkündür. 
Qəribə məntiqdir, deyilmi? Hələ bu, harasıdır? Ümumiyyətlə, onlar, 
keçmiş  mədəni irsin üzərindən çox asanlıqla xətt çəkərək daha 
uzaqlara gedirlər. 
Ona görə  də müstəqillik dövrünün bədii nəsrinə dair fikir və 
mülahizələrimizi söyləyərkən həmin məqamlara öz münasibətimizi 
bir daha bildirmək yerinə düşərdi. Belə ki, indi müasir ədəbi gəncliyin 
bəzi nümayəndələri klassikanı inkar edirlər. Onların fikrincə, guya 
M.Ə.Sabir və C.Məmmədquluzadə xalqı təhqir etmişlər. Onlar, hətta 
böyük Füzulini, aşıq poeziyasını şarlatan adlandırırlar. Özlərini həqiqi 
ədəbiyyat fədaisi hesab edən bu cızmaqaraçılar çağdaş ədəbi tənqidə, 
estetik fikrə qarşı hücuma keçərək 60-cı illərdə yaranan ədəbiyyatı və 
onu yaradanları yalançılıq və riyakarlıq təzahürü hesab edirlər. 
İndi Anar və onun rəhbərlik etdiyi Azərbaycan Yazıçılar Birliyi 
nadancasına tənqid, hətta təhqir olunur. Bu «başabəla» gənclər, «tən-
qidçilər», «şairciklər», bu «yaratdım deyərək, heç də unutmayanlar» 
(S.Vurğun) ədəbi mühitin ətrafında hərlənərək heç III sort ədəbiyyatı 
belə yarada bilməyənlər, adını «yazar» qoyanlar Anarı, F.Qocanı, 
Ç.Abdullayevi, habelə B.Vahabzadəni, Qabili, Elçini, C.Novruzu, 
Ə.Əylislini və başqalarını  «ədəbi çarizmin nümayəndələri» adlan-
dıraraq, bununla da, ifrat nihilizmə, böhtançılığa, mənəvi erroziyaya 
uğrayırlar. Adını çəkdiyimiz yazıçıların hər biri söyülür, lağa qoyulur 
və insafsızcasına,  ədalətsiz olaraq məsxərəyə  və istehza obyektinə 
çevrilir. Məsələn, xalq şairi B.Vahabzadəni yaltaq, yaratdıqlarını isə 
«sandıq ədəbiyyatı» adlandırırlar. A.Məsudun əsərlərinin heç birində 
millətin olmadığını qeyd edirlər. 
Əlbəttə, həqiqi söz ustalarımız həmin bu cızmaqaraçılara istənilən 
zaman tutarlı və kəskin cavablar da verirlər. Lakin söz döyüşündə heç 

 
311
də  hər vaxt istənilən nəticə alınmır,  ədəbiyyatın taleyi bir yana 
atılaraq, neçənci dərəcəli və bayağı məsələlərə vaxt itirilir. 
Bu, ondan irəli gəlir ki, saysız-hesabsız qəzet və jurnallar, habelə 
kapital tipli, həcmcə böyük, qalın  şeir və  nəsr kitablarında işıq üzü 
görən miqdarsız ədəbiyyat adına surraqatlar nə peşəkar tənqid, nə də 
söz ustadlarımızın özləri tərəfindən çox nadir hallarda təhlildən 
keçirilir və ya heç nə deyilmir. Ona görə  də, necə deyərlər, «Dərə 
xəlvət, tülkü bəy» deyiminə güvənən həmin «kəndi gələnlər» atlarını 
səyirtmək üçün əlverişli meydan taparaq, hər şeyə, hətta- müqəddəsə, 
aliyə, ülviyə, ideala da eyni kalibrdən atəş açırlar. 
Elə də olur ki, yazılan cavablarda lazımi kəskinlik, dəmir məntiq, 
filoloji və elmi-nəzəri sübut-fakt istənilən səviyyədə  və miqdarda 
yetərli olmur. Ona görə  də bu «ədəbi dəllallar» öz səslərini daha 
ucadan bildirirlər.Lakin  şair Fikrət Sadığın gözəl poetik miniatürlə-
rindən birində belələri çox uğurla rüsvayçılıq dirəyinə bağlanılmışdır: 
 
Hətta lap qapıçı da,  
Nazir də şeir yazır,  
Mürəttib də, çapçı da  
Özəl kitablar çıxır 
 Gözəl kitablar çıxır. 
 
Sarı, sarı, sapsarı,  
Xəzəl kitablar çıxır.  
Bəlkə də dərd yarıdır,  
O yalançı şeirlər  
Şeirə oxşasaydılar  
Heç olmasa tük qədər. 
 
Şairin bu Sabiranə misralarını olduğu kimi nəsr yazan yazıçılara da 
şamil etmək olar. 
Əlbəttə, biz heç də qapıçının, nazirin, mürəttibin, çapçının, hətta 
rentorun şeir və ya roman, povest və ya hekayələr yazmasına etiraz 
etmirik, deyirlər, böyük Şekspir guya mehtərmiş! 
Lakin bütün bunlar bizi məyus etməməlidir.  Ədəbiyyat tarixi, 
demək olar ki, həmişə ədəbi şeirin gəlişini, lakin bəzən onlardan çox 
az adların bu məşəqqətli sahədə qalıb özünü saxladığının dəfələrlə 
şahidi olmuşdur. Bu da maraqlıdır ki, bu cür hallardan ədəbiyyatı 
qorumalı olanların bəziləri də saxta novatorluğa-postmodernizmə 

 
312
uyaraq, onu «dünya hadisəsi» adlandırır, tərəddüdsüz şəkildə «ondan 
istifadə etmək lazımdır» hökmünü verirlər. 
Müstəqillik dövrünün nəsr  əsərlərinə biz diqqət yetirsək, bir sıra 
yeni, orijinal, istər forma və istərsə  də  məzmun baxımından yeni, 
novatorcasına yazılmış nümunələrə rast gəlmək olar. Müstəqillik, bu 
on ilin ərzində yaradıcı  şəxsiyyətin−  şair, nasir, rəssam, dramaturq, 
bəstəkar və s. yaradıcılığına azadlıq, sərbəstlik, necə deyərlər, sonsuz 
yaradıcılıq səmasında möhkəm qanadlar bəxş etmişdir.  İndi bizim 
bədii nəsrimizdə  fərdin,  şəxsiyyətin mənəvi dünyasına, sirli-soraqlı 
qəlb aləminə uğurlu bir açar tapılmışdır. Bədii nəsr üçün belə bir açar 
və ya iksir çox vacibdir.Çünki, ədəbiyyat insan qəlbini öyrənən, təşrih 
edən əvəzsiz bir sənətdir, əvəzsiz bir vasitədir. indi bizim nəsrimizdə 
quru, sxematik sosiologiyadan uzaq, yalnız  ədibin, yazıçının öz 
ürəyinin hökmü ilə yaranan rəngarəng bədii nümunələr - hekayələr, 
povestlər, romanlar, publisistik əsərlər yarana bilər. Bizim indi haq-
qımız yoxdur, deyək ki, ədəbiyyatımız yoxsullaşmışdır, bədii əsərlər 
az yaranır.Lakin məsələ heç də  kəmiyyətdə deyil, keyfiyyətdədir. 
Məsələ  nə yaratmaq deyil, nələr yaratmaqda deyil, necə yaratmaq-
dadır.  Əlbəttə, bədii nəsrimizin nəhrini zənginləşdirən çay sularının 
hamısı istənilən  şəffaflıqda ola bilməz: onların içərisində bulanıq, 
durulmamış sular, şırnaqlar, cılız sızmalar da, kiçik bir bulağın zəif 
axarları da ola bilər. 
Onillikdən bir neçə il əvvəl yaranan və beləliklə  də, sonralar 
yazılan əsərlər üçün təməl rolunu oynayan Ə.Məmmədxanlının «Ba-
bək»,  İ.Şıxlının «Ölən dünyam», S.Əhmədlinin «Qoca qartalın 
ölümü», Ç.Hüseynovun «Doktor Nərimanov», Ə.Cəfərzadənin «Bə-
la», «Bir səsin faciəsi», «Gülüstandan öncə», «Zərrintac», «İşığa do-
ğru» və s. Deməli, romanlarımız öz kökünə  əsaslanmaqla həm də 
dünya  ədəbi təcrübəsindən öyrənmə yolu ilə  həmin daha geniş 
miqyasa çıxmamaq sahəsində  də müəyyən uğurlar qazanmışdır. Bu 
mənada Y.Səmədoğlunun «Qətl günü», Ç.Hüseynovun böyük filosof və 
dramaturqumuz M.F.Axundovun həyatından bəhs edən «Fətəli fəthi», 
Elçinin «Mahmud və Məryəm» və digər əsərlər xüsusilə qeyd olunmalıdır. 
90-cı illərdə vətənimizin ən ağır, ən qanlı-qadalı günlərində də iri 
həcmli əsərlər yazılmışdır. Bunlara Ə.Əmirlinin «Meydan», «Ölü do-
ğan şəhər», Vidadi Babanlının «Ömürlük cəza», M.İbrahimbəyovun 
«Dənizdə qasırğa», A.Abdullazadənin «Qanlı yaddaş», «Sınaq kü-
rəsi» və s. misal gətirə bilərik. 

 
313
Müasir  ədəbi tənqidimizin istedadlı nümayəndələrindən biri 
V.Yusifoğlu «On il sözümüzün keçdiyi yol» adlı geniş  və  əhatəli 
icmal məqaləsində  bədii nəsrimizin  əsas və aparıcı istiqamətləri, 
başlıca konturlarına dair maraqlı elmi-nəzəri mülahizələr söyləyərək, 
xüsusilə, roman sənətində indi xalq ədəbiyyatı motivlərinin, fantastika 
və kosmaqoriyanın, epos-dastan qarışığının, çağdaş yazılı roman 
hibridinin, sintez və inteqrasiyanın bizim nəsrimizdə  də gözəl 
nəticələr verdiyini tamamilə düzgün izah edərək güclü arqumentlər 
gətirir. O, yazır: «Y.Səmədoğlunun «Deyilənlər gəldi başa» romanı 
(bitməsə  də) çox maraqlı bir nəsr  əsəri kimi özündə müasir 
romançılığın bir neçə aparıcı meyllərini və komponentlərini birləş-
dirmək mənasında aktual səslənir». Onu da deyək ki, Y.Səmədoğlu 
qardaşlarının ədəbi irsinin ən yaxşı təəssübkeşi və qədirşünası, sərrafı 
olan hörmətli yazıçımız Anar adı  çəkilən  əsərə yazdığı ön sözdə 
romanın «Sarı hamam» və «Luksor» hissələrinin, Aristotelin təbirincə 
desək, əsərin kompozisiyasının qoşa tərkibli, cüttərkibli real həyatla, 
xəyali, bir qədər də fantastik əlaqə mahiyyətini hamıdan  əvvəl 
göstərmişdir.Doğrudan da, Y.Səmədoğlunun hər iki romanında («Qətl 
günü» və «Deyilənlər gəldi başa») real həyat mistik, mifoloji görüş və 
təsəvvürlə əhatələnmişdir. 
Lakin kim nə deyir-desin, roman qəhrəmanları  nə  qədər mistik 
mifoloji tülə, örtüyə büründürülsələr də, yenə  əsas məsələ surətin, 
fərdin daxili aləminin, onun lirik-psixoloji, iç dünyası, mənəvi-əxlaqi 
keyfiyyətlərini hər halda real, həyati anlaqlarla, təsəvvürlərlə dışarıya 
çıxarmaq mümkündür. Bu isə artıq sırf sənətkarlıq məsələsidir; 
yazıçının yaratdığı insan xarakterləri və özünün qarşılıqlı  həyəcan-
lanmada keçirdiyi müştərək hiss, ovqat və bütövləşmədən ibarətdir. 
Tarixi mövzularda yazılan  əsərlərdə  də müasirlik, bu günün 
tələbləri ilə  səsləşən cəhətlər  əsasdır: yəni yazıçı tarixin boynuna 
ayrıca minnət qoyaraq, özünü və müasirlərini düşündürən aktual 
məsələlərdən söz açır.Deməli,  əsas məsələ  ədibin tarixi hadisə,  əh-
valat və ya şəxsiyyətə münasibətindən asılıdır. 
Azərbaycan bədii nəsrində tarixi mövzulara meylin çox şanlı tarixi 
vardır; M.S.Ordubadi, M.Hüseyn, S.Rəhimov, M.İbrahimov, Y.V. 
Çəmənzəminli, İ.Hüseynov, İ.Şıxlı və b. ədəbi-bədii nümunələri res-
publikamızdan kənarda da məşhurdurlar. XX əsrin sonlarına yaxın bu 
təmayül, xüsusilə, Sovet imperiyasının nisbətən zəiflədiyi 80-ci 
illərdə böyük vüsət almışdır.  İ.Hüseynovun «Məhşər»,  İ.Şıxlının 

 
314
«Dəli Kür», «Ölən dünyam», Y.Səmədoğlunun «Qətl günü», «Deyi-
lənlər gəldi başa», C.Cahanbaxışın «Ömrün pərişan günləri», F.Kə-
rimzadənin «Qarlı aşırım», «Çaldıran döyüşü», «Xudafərin körpüsü», 
Ə.Nicatın «Mirzə  Şəfi», «Qızılbaşlar», B.Bayramovun «Karvan yo-
lu», Ç.Hüseynovun «Doktor Nərimanov», «Məhəmməd peyğəmbər», 
Ə.Cəfərzadənin «Bəla», «Haqqa doğru», «Gülüstandan öncə», «Əl-
lərini mənə ver», «Aləmdə səsim var», «Cəlaliyyə», Y.Novruzovun 
«Qayıdış» və s. əsərləri buna misal ola bilər. 
Burada yeri gəlmişkən, onu da qeyd etmək lazımdır ki, müstəqillik 
olmasaydı, bir sıra əsərlərin çapı, işıq üzü görməsi mümkün deyildi. 
Konkret olaraq belə bir fakta diqqət yetirək: C.Cahanbaxışın böyük 
xalq  şairi S.Vurğun haqqında yazılan və illərcə çapa həsrət qalan 
«Ömrün pərişan günləri» romanı yalnız müstəqillik dövründə  nəşr 
olundu (1999). Halbuki, xalq şairinin haqqında indiyədək yazılmış 
bədii əsərlərin hamısından özünün realizmi, həyat həqiqətlərinə səda-
qəti ilə seçilən bu əsərdə Səməd Vurğunun mücəssəm heykəli – xü-
susən, gənclik illərinin obrazı, həyatı, fakt və sənədlərə, şəxsi tanış-
lığa, dostluğa istinadən yaradılmışdır. Oxucu bu əsərdən  şairin ilk 
gənclik həyatına, ailəsinə, qohumlarına, şəxsiyyətinə dair xeyli zəngin 
və maraqlı informasiyalar ala bilər. Biz arzu edərdik ki, həmin əsər 
tam halda ayrıca kitab şəklində çapdan çıxsın və oxuculara çatdırılsın. 
Tarixi mövzuda yazılmış, lakin müasirliyə xidmət edən maraqlı 
əsərlərdən biri də Y.Novruzovun məşhur xalq qəhrəmanı Şeyx Şamilə 
həsr olunmuş «Barışıq olmayacaq» əsəridir. Konkret və maraqlı bir 
epizodu misal gətirmək istərdik. Bu epizod Ş.Şamil ilə ananın kəskin 
mükalimələri üzərində qurulmuşdur: 
Ana: 
- Yavuzlar barışıq istəyirlər, dedin bayaq? 
Şamil: 
-Onlar barışığı  həmişə istəyirlər.Barışıq bizim üçün məğlubiy-
yətdir. 
-Yavuzlar hansı şərtlə barışıq istəyirlər? 
 -Mən hansı şərtlə desəm. 
-Barışıq etsən, nəvəmi sağ-salamat qaytararlar mənə? 
-Nəinki nəvəni, bütün əsir etdikləri döyüşçülərimizi qaytararlar. 
Hələ üstəlik məni Dağıstanın sultanı təyin edərlər. 
Ana birdən-birə özündən asılı olmayaraq, hönkürüb ağladı  və 
Şamilin üz-gözündən öpə-öpə: 

 
315
-Qurbanın olum, barışıq et, −dedi, - qoy balalarımızı bizə qaytar-
sınlar (s.33). 
Şamil bu sözdən bərk qəzəbləndi: yaralı olan sağ qolu ilə ananı 
itələyib, dəli kimi ayağa sıçradı və nərə çəkirmiş kimi bağırdı: 
 – Eyyy! Kim var orada-?! Hamınız, hamınız eşidin! Anam 
məndən gavurlarla barışmağı rica etdi! Hamınız eşidin, bunun üçün o, 
səhər tezdən meydanda layiqli cəza almalıdır!» (c.33). 
Sonrası  məlumdur. Burada ananın mərdliyi, onun məhz  Şamilin 
anası kimi hərəkət etdiyi məharətlə qələmə alınmışdır. 
«Ana adamların arasından çıxaraq, vüqarla meydana doğru 
addımladı  və  gələ-gələ  çəlimsiz  əlləri ilə yaşıl atlasdan olan üstdən 
geydiyi qolsuz arxalığı çıxartdı. 
Lakin Şeyx Şamilin ürəyi dözmədi.  
Dayan! Ləyaqətli oğul anasının cəzasını özü çəkməlidir. 
Sol əli ilə yaralı qolunu tutaraq, fərraşların qarşısında əyildi və 
- Vurun!!! - deyərək, əmr etdi. 
- Vurun!!! Düz yüz zopa! Bərkdən vurun!» 
Göründüyü kimi, yazıçı  əsərində müqəddəs vətənpərvərlik 
problemini qaldırmış ki, bu da bizim üçün ölüm-dirim məsələsidir. 
Tarixi mövzularda yazılan  əsərlərə Zaman Qarayevin «Qarabağ 
düdəməsi», D.Nəsibin «Cavanşir» (dilogiyası) və s. misal göstərmək 
olar.Onu da qeyd edək ki, şairin nəsrə keçməyi bir çox hallarda yaxşı 
səmərə verir, onların  əsərlərində  şirinlik, emosionallıq, bəlkə  də bir 
növ poetiklik yaranmış olur. Bu baxımdan şairlərdən Qabilin, F.Qo-
canın, D.Nəsibin, Y.Həsənbəylinin eksperimentləri gözəl nəticələr 
vermişdir.Məsələn, F.Qocanın «Hələlik, qiyamətəcən»  əsəri bu mə-
nada diqqətəlayiqdir. Bu əsərin başlanğıcında belə bir qeyd vardır: 
Müstəqilliyimizin 10 illiyinə. Lakin şairliyinə istər-istəməz sadiq 
qalan müəllif povestin əsas məzmununu bu misralarla ifadə etmişdir: 
 
Xalqa gələn bəladan 
 Sən gizlənmə, ay yazıq.  
El dərdindən qaçana  
Allah ağır dərd yazıb. 
 
Bizim bu onillik ərzində yaranan nəsr əsərlərinin təhlilindən belə 
nəticəyə gəlmək olar ki, hər halda, onların müəyyən ideya-məzmun, 
problematika, bədii sənətkarlıq cəhətdən sənət və  ədəbiyyatın 
qanunlarının tələbləri baxımından az-çox məziyyətləri də vardır. Ona 

 
316
görə də, biz belə hesab edirik ki, həmin bədii nümunələri oxuculara, 
ədəbi ictimaiyyətə xoş  gələn, adamların həm ağlına, düşüncəsinə, 
şüuruna, həm də hiss və duyğularına təsir edən əsas və başlıca amillər 
onlardakı realizm, müəyyən həyat həqiqəti, müasirlik, xalqın istək və 
arzularının bədii  əksi, dil-ifadə sadəliyi, xalq təfəkkürünə daha çox 
yaxınlaşmaq meyli, xüsusilə, xəlqilik, yəni xalq ruhunun verilməsidir. 
Təbii ki, həmin qəbildən olan əsərlərdə bu məziyyətləri gördü-
yümüz zaman sevinirik və tamamilə belə bir qənaətə gəlirik ki, ümu-
mən  ədəbiyyatımızın bütün sahələri kimi adı  çəkilən illərdə  bədii 
nəsrimiz də müəyyən uğurlar qazanmış və ən başlıcası, son əsrlərdə 
yaranmış, formalaşmış  və inkişaf etmiş, habelə, dünya miqyasına 
çıxmış yığcam, lakonik hekayə, novella, povest və romanlar ənənəvi, 
kristallaşmış, sabitləşmiş, dönməz, dayanmaz bir ədəbi prosesin 
tərəqqi dinamizmindən kənarda qalmamışdır.Əksinə, böyük Y.V. 
Çəmənzəminli, C.Məmmədquluzadə,  Ə.B.Haqverdiyev, M.S.Ordu-
badi, M.Hüseyn, S.Rəhimov, M.İbrahimov, Mir Cəlal,  Əbülhəsən, 
nisbətən sonralar ədəbiyyata gələn və  bədii nəsrimizin gözəl nü-
munələrini yaradan digər  ədiblərimizin möhkəm təməllər üzərində 
salınmış və şahrah sənət yolları ilə daha da irəliləyərək, heç də onları 
yamsılamadan, təqlid etmədən müasirlərimizin sirli-soraqlı iç dün-
yasına daha dərindən nüfuz edərək, onların zəngin daxili aləmlərini 
bədii sözün sehri ilə bizim üçün kəşf etmişlər. Əlbəttə, bütün bunlar 
çox yaxşıdır və bizi sevindirməyə bilməz. 
Deyirlər ki, qədim yunan rəssamlarından biri elə mahir bir realist 
imiş ki, onun çəkdiyi tablolar həyatla eyniyyət təşkil edir, az qala 
onunla üst-üstə düşürmüş. Onun lövhələrindəki üzüm salxımını quşlar 
dimdikləməyə  gələrmiş. Böyük alman filosofu Hegel bu cür ifrat 
dərəcədə öz orijinalına bənzəyən belə lövhələri həqiqi sənət  əsəri 
deyil, sehrbazlıq və foks adlandırır. O, deyir ki, həyatı, gerçəkliyi, real 
varlığı  sənət  əsərində  əks etdirərkən, onun natural cizgilərindən 
uzaqlaşmaq,  əşyanın ancaq mənəvi xassələrini vermək, ümumi 
xarakterini zəbt etmək lazımdır. 
Göründüyü kimi, Hegelin mülahizələrində böyük bir həqiqət ifadə 
olunmuşdur. Bu həqiqəti, demək olar ki, dünyanın bütün böyük 
sənətkarları, bilavasitə, öz yaradıcılıq təcrübələrində hiss etmiş və yeri 
gəldikcə, bu barədə müəyyən mülahizələr yürütmüşlər. Çünki 
iş−həyata ideal dərəcədə  bənzəməkdə deyil, əsərdə  təbliğ edilən 
ideyadadır.  İş−ideyanı tam və bütöv şəkildə ifadə edən  əsas və 

 
317
səciyyəvi cizgiləri bir foks nöqtəsində  cəmləşdirməkdədir. Deməli 
surət və tablo, mənzərə, bədii lövhələr yaradıcılığında sənətkar onu 
təşkil edən komponentlərin hamısını maksimum şəkildə  nəzərə 
almalıdır. Məsələyə bu müstəvidən yanaşdıqda, milli müstəqillik 
dövrünün nəsr  əsərlərində yazıçılar bəzən daha çox faktlara aludə 
olmuşlara, baş vermişlərə diqqət yetirərək, beləliklə  də, sənətçiyə 
birtərəfli uyaraq, sənətin bədiiliyinə, ümumiləşdirməyə ikinci dərəcəli 
şey kimi baxmışlar. 
Xeyli bədii əsərləri çap olunmuş, lakin ədəbi tənqidin nə üçünsə 
diqqətindən kənarda qalmış istedadlı qadın yazıçılarımızın biri − 
Nigar (Nigar Qarayeva) haqqında−xüsusən, onun «Daş hasar» adlı 
son dərəcə aktual mövzuya, illərdən bəri xalqımızın yaralarını 
sızıldadan, ağrılı-acılı yerimiz, parçalanmış ürəyimiz olan Qarabağ 
probleminin bədii həllinə  həsr olunan həmin  əsər belə başlanır: 
«Ərgünəş tərəfdən qopan gurultu Nuhu taxtda görmüş minillik qoca 
çinarın budağına qonmuş qos-qocaman sağsağanı diksindirdi. Hündür 
daş hasarla əhatə olunmuş orta əsrlərdən qalma qəsrlərə  bənzəyən 
nəhəng evin, baş-başa vermiş  sıx ağacların  ətrafında dövrə vurdu. 
Dimdiyindən saldığı cevizin dalınca həsrətlə baxdı» (s.4). 
Romanın bu mənalı başlanğıcı oxucunu bir ahənruba kimi özünə 
çəkərək, iri həcmli bir romanın mətləb, problem və məzmunu ilə daha 
yaxından tanış olmaq üçün sanki onun hiss və duyğularını  səfərbər 
edir və əsərin axıra qədər mütaliəsini şərtləndirir.Əsər vərəqləndikcə, 
gözlərimiz önündən talan olunmuş  kəndlər, ellər, obalar, yurd-yu-
vasından perik düşmüş günahsız adamlar bir kino lenti kimi keçir. 
Onun görkəmli göz həkimi Paşa Qəlbinura həsr etdiyi «Gümüşü çayın 
sahilində» povesti də, «Ağlayan buludlar» əsəri də diqqətəlayiq 
nümunələrdir. Ona görə də biz ədəbi tənqidin belə «unudulmuş» qadın 
yazıçılarımızın yaradıcılığına layiqincə diqqət yetirmələrini arzu-
layırıq. Belələri yəqin ki, yenə də vardır. 
90-cı illərin qanlı yanvar hadisələrindən başlayaraq, bədii nəsrin ən 
aktual,  ən çevik janrı olan hekayə, novellalar, mənsur  şeirlər, bədii 
replikalar, miniatürlər xeyli güclənmiş  və bu günə  qədər səngimək 
bilmədən davam edir. Bunların hər birində çox haqlı olaraq 20 yanvar 
hadisələri, Qarabağ müharibəsi, ölkəmizin müasir və aktual prob-
lemləri qələmə alınır. 
Bu mənada, Elçinin «Sarı  gəlin», «Araba», «Qarabağ  şikəstəsi», 
E.Əlləzoğlunun «Divarın o biri üzündəki adam», cavan ədiblərdən 

 
318
Vəliş Qaragölün, Mübariz Cəfərlinin, Meyxoş Abdullayevin, Orxan 
Fikrətoğlunun, Aslan Quliyevin, Yaşarın, Fəxri Oğuzlunun və baş-
qalarının silsilə hekayələri, əsərləri, tənqidi yazıları onların gələcəyinə 
qarşı bizdə nikbin bir ümid və arzu doğurur. 
Nisbətən son illərdə ədəbiyyata gələn digər cavanlar haqqında da 
eyni sözləri demək mümkündür.Bunlara misal olaraq, Samir Səda-
qətoğlu, Zahir Əzəmət,  İlqar Fəhmi, Rafiq Tağı  və b. göstərmək 
mümkündür.Həmin bu nəslin nümayəndələrindən Usuboğlunun «Yu-
xu» povesti və «Yox kəndin adamları, «Yaşıl», «Yeni boru» heka-
yələri diqqəti daha çox cəlb edirlər. 
Azad Qaradərəlinin «Dostlar», «Alma ağacı», «Barmaq», «Cillə 
nağıl» və s. hekayələri də  uğurludur. Onun «Alma ağacı» adlı he-
kayəsi özünün ilıq yumoru ilə  fərqlənir.  Əsərdən kiçik bir epizoda 
diqqət yetirin: «Ayat ciblərinə beş-altı alma doldurub çıxmışdı kəndin 
aralığına, öz əzablı işini elə aralıqda görməkdəydi. Kənd uşaqlarından 
bir-ikisi düzülmüşdülər, Ayatın dalınca və yalvarırdılar ki, bircə 
dişdəm onlara da versin. Ayat da eləməyib tənbəllik, hərəsinə bir 
buyruq verirdi: 
-Anqır, verim! 
-Ula, verim! 
-Böyür, verim! 
-Kişnə, verim! 
-Banla, verim! 
Anqırtı, ulartı, böyürtü, kişnərti, xoruz banı aralığı başına 
götürmüşdü» (s.77, 99). 
Zənnimizcə, elə bir neçə cümlədən də  gənc yazıçının məcazı, 
yumor hissi, tənqidi düşüncədən faydalanma məharəti az və ya çox 
dərəcədə görünməkdədir. 
O.Fikrətoğlunun da bu illər ərzində oxucularımızın sevincinə çe-
vrilmiş silsilə hekayələri çap olunmuşdur. «Susuz hovuzun qumrusu», 
«Cangüdən», «Milçək», «Dünya haqqında bir nağıl», «Qapı», «Ha», 
«Dualardan», «Kişi», «Toy», «Özgə atı», «Səhər», «Şirvan  şəşən-
dəsi», «Qırmızı köynək», «O və O biri», «Alməmməd kişi», «İthaf», 
«Ayrılıq» və s. Bu əsərlər oxucunun diqqətini ən çox yazıçının dilin 
emosional-ekspressiv imkanlarından məharətlə faydalanması, li-
rik-psixoloji məqamların bolluğu, şeiriyyəti ilə cəlb etmişdir. 
Burada biz digər gənc nasirlərin də adlarını  çəkə bilərik. Hətta 
onların arasında roman yazanlar da vardır.Bunu deyərkən, biz 

 
319
«Öləng» romanının müəllifi Pərvizi nəzərdə tuturuq.Digər gənc 
nasirlərdən Əyyub Qiyas, Əkbər Qoşalı, Bilal Alarlı, Sərvaz Hüseyn-
oğlu və b. bir sıra yazılarını artıq çap etdirmişlər. 
Bəzi nasirlərin imzası isə dövri mətbuat səhifələrində 2000-ci ildən 
etibarən görünməyə başladı. Bunlardan Xanəmir, Şərif Ağayar, Na-
miq Yanar, Mehriban Vəzir, Mehman Musabəyov, Seymur Baycan və 
b. göstərə bilərik. 
Bəhs etdiyimiz illərdə müasir mövzulu əsərlər də az yazılma-
mışdır. Qanlı-qadalı 20 yanvar və Qarabağ müharibələrinin isti izi ilə 
xeyli hekayə, povest, roman və publisistik əsərlər yaranmışdır. Belə 
ki, Ə.Əmirlinin «Meydan», İ.Məlikzadənin «Qırmızı şeytan», Nigarın 
«Daş hasar», S.Səxavətin «Nekroloq», S.Həsənlinln «İmperiya», 
S.Rüstəmxanlının «Dünya təmizlənir», Firuz Mustafanın «Ölümə 
açılan qapı», Əli Həsənlinin «Nəslin qiyamı» və s. 
S.Əhmədlinin «Kef», «Ömür urası», «Axirət sevdası» kimi əsərləri 
də daha çox sənədliliyə, real həyat hadisələrinə, olmuşlara, hazırda 
olanlara söykənir, bu da dövrümüzün reallığı və bəlkə də müəyyən bir 
təmayül və ya tendensiyasıdır.Bunların sırasında Ç.Abdullayevin 
«Bankirin ölümü», «Günəş altında zülmət» kimi fantastik romanları 
da qeyd oluna bilərdi. 
Gənc nasir− dramaturq Elçin Hüseynbəyli «Nəsr və dramaturgi-
yamız 6 ildə» məruzəsində iqrar edir ki, bədii nəsrimizin yara-
dıcılığının bütün nəsillərinin xeyli fəallıq göstərmələri, gözəl əsərlər 
araya-ərsəyə gətirmələri ayrıca qeyd olunur. 60-cı illərdə nəsrə gələn 
Anar, Elçin, Ə.Əylisli, S.Əhmədli; 70-ci illərdə bu sahədə qələmlərini 
uğurla sınayan A.Məsud, S.Səxavət, M.Oruc, A.Abbas və b. gös-
tərmək olar. Hətta Anarın «Azərbaycançılıq haqqında düşüncələr» 
essesini 60-cılar nəslinin manifesti kimi qiymətləndirmək olar. 
Müəllifin («525-ci qəzet» də) dərc etdirdiyi «Ağ qoç, qara qoç» po-
vesti ədibin son illər yazdığı ən yaxşı əsərlərindən sayıla bilər. 
Anarın bədii nəsrinin əsas mahiyyəti, ruhu və istiqaməti, mövzular 
aləmi tənqid obyekti barədə Azərbaycan tənqidinin vicdanı akademik 
M.Arif yazmışdır:«Anarın hekayələrində fövqəladə hadisələrə, igid-
lik,  şücaət, qəhrəmanlıq göstərmək iddiasında olan adamlara rast 
gəlmirik. Onun personajları çox adi, adamlardır: əsasən, teatr, kino, 
radio, mətbuat işçilərindən ibarət olan bu adamların bir-biri ilə əlaqə 
və münasibətləri də çox adi, əlaqə və münasibətlərdir. Lakin bu gün-
dəlik adi adamların həyatını, şəxsiyyətini yazıçı usta bir kinooperator 

 
320
kimi elə nöqtədən, elə bir işıqla təsvir edir ki, oxucu orada adilikdən 
kənara çıxan çox şeylər görür».Müdrik tənqidçinin bu mülahizələri 
özünü sonrakı illər üçün də doğrultdu. 
Gözəl komediya ustası, həm də nasir Sabit Rəhman da vaxtilə 
Anarın «Molla Nəsrəddin - 66» hekayələr silsiləsinə yazdığı ön sözdə 
qeyd etmişdi: «O, duzlu, maraqlı hekayələr yazır, təsvir etdiyi 
adamların psixoloji aləmini göstərməyi, hadisələrin dərinliyini təsvir 
etməyi sevir.Bu da Anarın yaradıcılığının seçilən xüsusiyyətlərin-
dəndir, ancaq ən mühümü deyil. Ən mühümü (1. M. Arif. Sənətkar 
qocalmır.Bakı, «Yazıçı», 1980, səh.286) onun yaradıcılığındakı yu-
mordur. Doğrudan da, yazıçının («Ulduz», 1986, № 7) «İlin fəsilləri, 
yaxud qovluğun içindəkilər», özünün dediyi kimi, «Sənədli fan-
taziya» hekayəsi, «Qırmızı limuzin, vahimə hekayəsi», (Marlen 
Məmmədov, Limuzindəki adam) və s. bunları Elçinə də şamil etmək 
olar. Bu illərdə Elçinin də xeyli əsərləri çap olunmuşdur. Bunlardan, 
xüsusi ilə, «Ədəbi düşüncələri» essesi, Afaq Məsudun «Suiti» adlı 
imperiya haqqında duyğu və qeydlərini də göstərmək olar. Sözügedən 
illərdə povest janrı da kifayət qədər məhsuldar olmuşdur. Ümu-
miyyətlə, epik növün bu orta şəkli bizim ədəbiyyatımızın ən aparıcı 
formalarından biri sayılır. Ona görə  də bu janrda demək olar ki, 
istisnasız olaraq, nasirlərimizin hamısı  qələmini sınamışdır. Bu 
baxımdan,  Ə.Hacızadənin, N.Nazimin, Y.Kərimovun,  Ə.Tərlanın, 
V.Sultanlının «Ölüm yuxusu», Hüseynbala Mirələmovun «Xəcalət», 
S.Alışarlının «Yavur», Anarın «Ağ qoç, qara qoç», Ə.Əylislinin 
«Əylisdən  Əylisəcən» sənədli bioqrafik əsəri, A.Abbasın «Çadırda 
Üzeyir Hacıbəyov doğulmaz», Vəliş Qaragölün «Bir cüt hörük», 
Ə.Cəfərzadənin «Bəla», Kamil Əfsəroğlunun «Hamam hamam için-
də», Elçin Hüseynbəylinin «Əsirlər», Y.Novruzovun «Qayıdış» (sə-
nədli povesti), Tamara Vəliyevanın «Xəyanət», «Çəlikli qoca», 
«Çirkab», Məmməd Orucun povestləri, Əlabbasın «Güdaz» və onlarla 
digər əsərlərin adlarını çəkmək olar, lakin bunların hamısından bəhs 
etmək mümkün deyildir.Ona görə  də müstəqillik dövrünün bədii 
nəsrinə dair müşahidə  və düşüncələrimizi yekunlaşdırarkən, bir sıra 
təklif, irad, arzu və istəklərimizi, necə deyərlər, giley-güzarımızı da 
bildirmək istərdik. 
Təklif, irad, arzu və istəklərimiz; elə bil ki, Füzuli demiş, nəsrin 
bazarı da tematika cəhətindən kasadlıq keçirir, nəsrimiz bəzən qlobal, 
konseptual problemlərdən uzaqlaşaraq öz qınına qapılır, onun üstün-

 
321
dən bir iy, mətbəx qoxusu, giley-güzar, dedi-qodu iyi gəlir. 
Əmək, zəhmət adamlarının bədii portretlərini yaratmaq, onların 
əməyinin poeziyasını  cəsarətlə  ədəbiyyata gətirmək kimi, indi 
bəyənmədiyimiz sovet dövrü ədəbiyyatında bir qədər ziyadəlik olsa 
da, hər halda, gözəl nümunələri olan bu xeyirli işi unutmaq 
ədalətsizlikdir. Ona görə də boşuna, mənasız-məzmunsuz, insanın nə 
hiss və duyğularına, nə də ağıl və şüuruna təsir edən əsərlər efir və 
ekranda, dövri mətbuatda baş alıb gedir. 
İllər boyu faşist ermənilərilə  cəng-cidada olan bir məmləkətin 
yazıçısı bir an belə müharibə mövzusunu, hərbi vətənpərvərlik 
problematikasını unutmamalıdır. Necə olur ki, Sovetlər birliyində 
olduğumuz illərdə müharibə haqqında, onun fəlsəfəsi barədə  fəlsəfi 
şeirlər, hekayələr, povest və romanlar yarandığı halda, indi hadisələri 
kənardan seyr etməklə kifayətlənirik.  İndi bizim bu mövzuya həsr 
olunmuş az-çox yaranan əsərlərdə  də bir vayqanlılıq, pessimizm, 
sınıqlıq, yazıqlıq hiss edilməkdədir: Ağla qərənfil, ağla! Halbuki, şair 
demiş− biqeyrət edər ağlamaq insanı deyərlər. Yeri gəlmişkən, onu da 
bildirməliyik ki, bizə vətənpərvərlik ruhu, qəhrəmanlıq, cəngavərlik 
pafosu ilə seçilən çoxlu əsərlər lazımdır. Təsadüfi deyil ki, böyük 
Sabirin özü vəcdə  gələrək, məşhur «Səttarxan» qəhrəmanlıq  şeirini 
yazmışdı.Bu, onun bütün külliyyatında yeganə şeirdir ki, qəhrəman-
lığa həsr edilmişdir. 
Bizim narahatlığımız da ondan ibarətdir ki, vaxtilə neft akade-
miyası adlandırılan Bakı nefti «qara qızıl» haqqında da, ümumiyyətlə, 
ədəbiyyatımızın digər sahələrində olduğu kimi, bədii nəsrdə  də bu 
məsələ unudulmuşdur.Vaxtilə «Abşeron», «Qara daşlar», «Buruqlar 
səltənətində», «Bakının dastanı» kimi əsərlərdə  təsvir və  təcəssüm 
edilən, hazırda iqtisadiyyatımızın  əsasını  təşkil edən, tanrının xal-
qımıza bəxş etdiyi bu ilahi nemətin və neft adamlarının obrazının elə 
bil ki, ədəbiyyata gətirilməsi layiqli bir iş deyilmiş. Nədənsə Heydər 
Əliyevin  şah  əsəri sayılan, dünyanın yeni möcüzələrindən biri 
«Bakı-Tbilisi-Ceyhan» kimi böyük əmək qəhrəmanlığı  bədii  ədə-
biyyatda, o cümlədən, elə nəsrimizdə özünün layiqli təcəssümünü hələ 
ki, tapmamışdır,  əslində isə indi, bizim günlərimizdə bu mövzu 
mövzular mövzusu, problemlər problemi mənziləsindədir; çünki 
əsrlər boyu adı bizim, dadı özgələrin, Nobel, Rotşilt, Rusiya çariz-
minin, qırmızı imperiyanın olan bu əvəzedilməz nemət yalnız son 
dövrlərdə özümüzə qaytarılmış, yalnız indi biz onunla öz bildiyimiz 

 
322
kimi, istədiyimiz şəkildə rəftar edirik. 
 
 «Yeni Azərbaycan» qəzeti, №006 (1961) 
8-11 yanvar 2005