Ъялал Абдуллайев

 
 Şairin «Sevərək sevilənlər», «Günahkaram», «Salxım söyüdlər», 
«Sən də varsan», «Nə deyim», «Könlümün aynasında», «Qış köçüb, 
ilk bahardır», «Ən  əziz  şey», «Məni yandırma», «Sahildə», «Ötür-
müşəm səni mən qayıdıram geriyə», «Gözəlliyin qüdrəti», «Gözəlliyə 
dair» və onlarca başqa  şeirləri, mahnıları  məhəbbət mövzusunda 
yazılan əsərlərdir. Göründüyü kimi,
 
eyni mövzuya bu qədər çox əsər 
həsr etmək şairdən bu aləmin bütün sirlərini, incəliklərini bilmək, hər 
dəfə onun yeni bir xüsusiyyətini göstərmək bacarığı  tələb edir. M. 
Rahim bu işin öhdəsindən müvəffəqiyyətlə  gələ bilir. Hər yeni şei-
rində bu bitib-tükənmək bilməyən mövzunun bir orijinal tərəfini 
işıqlandırmağa çalışır. Bu, ona görə mümkün olur ki, şair məhəbbət və 
gözəlliyi zahirdə axtarmır, dərinliklərə enməkdən çəkinməyərək, 
insan ruhunun ən gizli nöqtələrinə baş vurur, pak, ülvi məhəbbəti 
tərənnüm edir: 
Mən gözəlin yazmıram zahiri surətini,  
Şeirimin ruhunda gör insan məhəbbətini.  
«Gözəlliyin qüdrəti»  şeirində aslan üstündə oturmuş bir gözəli 
təsvir edən rəsm əsərindən danışılır. Bəs necə olmuşdur ki, yırtıcı hey-
van gözəli parçalamır. Şair həmin mənzərədən aldığı təəssürata belə 
poetik məna verir: 
 
Görünür, gözəlliyin əsrarəngiz qüdrəti  
Aslanların gücündən qüvvətlidir dünyada.  
 
Yaxud «Ən əziz şey» adlı əsəri xatırlayın. Kabardin folklorundan 
istifadə yolu ilə yaradılmış bu süjetli şeir son dərəcə mənalıdır. Ər öz 
arvadı Səlimətə deyir ki, bu evdə çox istədiyin, sevdiyin əziz şey nə 
varsa hamısını apar, mən başqasına evlənmək istəyirəm. Səlimət bu 
münasibətlə  məclis qurdurmuş, ziyafət zamanı içib keflənən  ərini 
arabaya qoyub atası evinə aparmışdır. Yolda sərxoşluqdan ayılan kişi 
arvadından soruşduqda ki, bəs arabada məndən başqa bir şey görmü-

 
99
rəm, nə üçün istədiyin
 
şeyi götürmədin? Səlimət belə cavab verir: 
 
 Səni qərara gəldi alıb aparsın ürək.  
 
Məmməd Rahim məhəbbət məfhumunu yalnız aşiqlə-məşuq ara-
sında baş verən intim hisslərlə məhdudlaşdırmır. O, məhəbbət anla-
yışını daha geniş, daha ülvi mənada götürüb onu bir sıra yüksək 
mənəvi keyfiyyətlərin məcmusu kimi dərk edir. Şairin lirik əsərlərinin 
qəhrəmanı həyatın, canlı fəaliyyətin, qurub yaratmağın, həqiqi insan 
və insanlığın vurğunu, gözəl idealların pərəstişkarı kimi çıxış edir. 
Məhəbbət şairin lirik rübabında gəncləri, ümumiyyətlə, insanları xe-
yirli işlər görməyə çağıran, onların ürəklərini gözəl hisslərlə dolduran 
bir mənəvi nemət kimi böyük məftunluqla tərənnüm olunur. Müəllifin 
«Sahildə» adlı şeirində oxuyuruq: 
 
Oğlan tutubdur qızın barmağının ucundan,  
Buraxmayacaq əsla elə bil ovucundan. 
Odlu baxışlarından ah nələr oxunurdu, 
Məhəbbət ağ göyərçin, sevimli gözlər yuva,  
 Fərəhlə qanadlanıb gözdən-gozə qonurdu...  
 
Kitabdakı «Azarla söhbət» və «Qara su» diqqəti xüsusilə cəlb edir. 
Bu  şeirlər hər  şeydən  əvvəl özünün səmimi deyilişi,  şairin həyati 
faktlara fəlsəfi münasibəti nöqteyi-nəzərindən maraqlı  şeirlərdir. 
Həmin əsərləri oxuyan kimi aydın olur ki, şair bu hissləri bilavasitə 
yaşamış, ürəyinin bir parçasını misralarda əritmişdir.  Şairin həssas-
lıqla təsvir etdiyi həyat eşqi bizi də  həyəcanlandırır, gözəl hisslər 
aşılayır. «Azarla söhbət» şeirinin bu misralarına diqqət yetirin: 
 
Gündə bir xəstəlik kəsir yanımı; 
Mən deyirəm ki, yox, Mələk xanımı  
Tək qoyub dünyadan gedə bilmərəm.  
Belə bir hərəkət edə bilmərəm.  
Laləzar görməsəm Ceyrançölümü  
Bu gözəl dünyadan köçən deyiləm.  
Get xəbərdar elə cəllad ölümü  
Hələ badəsini içən deyiləm.  
Şairin arzu və istəkləri müqəddəs, həm də ölümdən güclüdür: 

 
100
Həyat sevdasıyla çırpınır könlüm,  
Nəkaradır azar, nəçidir ölüm...  
 
Yaxud «Qara su» şeirini alaq. Şair öz əsərinə Zülalinin aşağıdakı 
məşhur beytini təsadüfi epiqraf verməmişdir: 
 
Qürbətdə, deyirdin ki, Zülali, 
   
   
vətənim var–  
                                 Ensin gözünə qara su, Ağsu vətən   
 
   
       oldu. 
 
Əsərdə həyat və ölüm, sağlamlıq və xəstəlik kimi anlayışlar qarşı-
laşdırılaraq, onların poetik mənası təsirli şəkildə açılır. Şair deyir ki, 
qara su deyilən xəstəlik mənim gözümü tutsa, yenə  də ona təslim 
olmaram; çünki qəlbimi, varlığımı əbədi olaraq Vətənə, xalqa bağış-
lamışam; qoy xəstəlik bu məramımı yaxşı bilsin:  
 
Kor olsam əlində qoy bilsin bunu  
Könlümün gözüylə görəcəyəm mən.  
Ona ömrüm boyu heç bir qara su, 
 Bir zülmət pərdəsi enməyəcəkdir.  
Odlu məhəbbətim Vətənə, xalqa  
Kor olsam da yenə sönməyəcəkdir... 
 
Şairin «Qəm karvanı», «Ölüm», «Çəkmə haqqında ballada», «Qa-
dın paltarı haqqında ballada», «Usta Kərim», «Dördləmələr» və s. 
şeirləri də gözəl əsərlərdir. 
Kitabda bir silsilə təşkil edən «Ərəbistan» şeirləri də müvəffəqi-
yyətlidir.  Şərq ölkələrinə  səyahət zamanı alınan təəssüratın güclü 
inikası olan bu şeirlərdə şairin başqa xalqlara dostluq münasibəti öz 
bədii əksini tapmışdır. «Bağdad gecələri», «Ərəb qızı», «Mister Corca 
müraciət», «Dörd kommunist», «Fatimənin taleyi», «Ərəb kəfən to-
xudu» və başqaları müəllifin  ərəb xalqının həyatı ilə  nə  qədər ya-
xından maraqlandığını, onu öz xalqı qədər sevib poeziyamıza gətir-
diyini göstərən  ən yaxşı sübutdur. Bu əsərlərdə oyanan, öz haqqını 
tələb edən bir xalqın mübarizəsi, fəlsəfəsi beynəlmiləlçi bir şairin 
rübabi poeziyasında layiqincə əks olunur. Şair qaragöz ərəb qızlarını 
azəri gözəllərindən seçmir, onların hüsnünü eyni səmimiyyətlə 

 
101
qələmə alır. 
Kitabdakı şeirlərin bəzisi şairin əvvəlki nəşrlərindən bizə tanışdır. 
Bu  əsərlər barədə vaxtilə  ədəbi tənqid tərəfindən müəyyən rəylər 
söylənildiyi üçün onlardan yalnız müharibə illərində yazılanları 
haqqında öz mülahizələrimizi demək istərdik. 
Vətən müharibəsi şairin yaradıcılığına yeni səhifələr yazdı. Hələ 
vətəndaş müharibəsi mövzusunda yaranan «Partizanın tüfəngi», «Sa-
hibin hanı?» kimi əsərlərində tərənnüm edilən qəhrəmanlıq motivləri 
Böyük Vətən müharibəsi dövründə daha güclü səslənməyə başladı. 
Həmin illərdə yazılan  şeirlər yeni qüvvət kəsb etdi, müəllifin dili, 
ifadələri daha aydın və sərrast olmağa başladı. «Urəyimi məşəl kimi 
qaldıraram göylərə», «O yaran da sağalar», «Müqəddəs kədər»,«Vur! 
Ölən faşistdir», «İkiqat cinayət», «Tək məzar», «Onu Don qucaqladı» 
və s. əsərlər şairin Vətən müharibəsi dövründə yazdığı gözəl poetik 
miniatürlərdir. Bu əsərlərin bəzilərində aşıb-daşan qəzəb, acı kinayə, 
bəzilərində müqəddəs hüzn, şairanə dalğınlıq, Vətən məhəbbəti, 
qələbəyə inam, insana ehtiram hissləri hakimdir. 
Şair,  şanlı döyüşçülərimizin qəhrəmanlığından ilham alaraq ye-
ni-yeni duyğular, poetik düşüncələr kəşf edir, azərbaycanlı  oğlunun 
düşmənə  əyilmədiyindən, vəfalı  qızlarımızın arxa cəbhədə namusla 
işləyərək Vətənə etdikləri köməkdən yazır. O, düşmənə əsir düşmək-
dənsə Don çayının sakit burulğanında məhv olmağı üstün tutan azəri 
balasının məğrur obrazını yaradır.M.Rahim sadəcə olaraq bu mərdanə 
ölümü təsvirlə kifayətlənmir, həm də bu müqəddəs ölümdən doğan 
əhval -ruhiyyəni realist qələmlə, ürək ağrısı ilə rəsm edir:  
 
O böyük təbiətə,  
O nakam məhəbbətə  
Qan çilənmiş göy otlar,  
Dərdli, qəmli buludlar,  
Həzin baxan ulduz, ay, 
 Yar sovqatı kalağay  
Dərin matəm saxladı.  
 
Burada yarın verdiyi nişanə–kalağay  şairin qələmi altında canlı 
varlığa çevrilərək qəhrəmanın yasını saxlayır. 
Şairin «Tək məzar»  şeiri də müharibə mövzusunda yazılmış 
muvəffəqiyyətli əsərlərdəndir. Müəllif, Vətən
 
müharibəsi döyüşlərin-

 
102
dən heç də müəyyən bir səhnə verməmiş, üz-üzə  gələn düşmən 
ordularını təsvir etməmiş, tək məzarın timsalında müharibə dövrünün 
fəlsəfəsini ümumiləşdirmişdir. Qoca rus qarısının, şəhidin millyyətini 
bilmədən məzara xitabən xaç çevirməsi  şeirin  ən mənalı  və  təsirli 
yerlərindəndir.Adətdir, kimliyindən asılı olmayaraq ölüyə ehtiram 
edərlər. Lakin ucsuz-bucaqsız bir düzdə qarının gördüyü tənha məzar 
başqalarına bənzəməz; bu, hərbin dəhşətli nişanələrindən, onun 
törətdiyi faciələrdən biridir. O tənha məzarda yatan kəs Vətən uğrunda 
şəhid olanlardandır. Bir vaxt əldə silah düşmənə qarşı mübarizəyə 
gedən bu azərbaycanlı əsgər indi öz döyüşçü dostlarından ayrı düşərək 
torpaqlarda uyuyur:  
 
Ordu çapıb getmiş axar su kimi,  
Köçdən ayrı düşmüş bir quzu kimi  
O, qalmış arxada, yoldan iraqda. 
 
 Kitaba  şairin «Natəvan» poeması da daxil olunmuşdur. Bu əsər 
gözəl qəzəllər müəllifi məşhur Azərbaycan şairi Xurşud Banu Natə-
vana həsr edilmişdir.  Əsərin nikbin ruhlu müqəddimə ilə başlan-
masına baxmayaraq, bütün fəsil və hissələri şairin həyatında baş verən 
ayrı-ayrı faciəvi hadisə  və detalların təsviri üzərində qurulmuşdur. 
Başqa sözlə desək,  şair, Natəvanın həyatındakı xoşbəxt, fərəhli 
anlardan daha çox, faciəli momentləri ön plana çəkərək onların bədii 
təsvirini vermişdir. Oxucu, Natəvanı  həmişə hüznlü, qəmli və mü-
kəddər, xəyalı pəjmürdə, fikirlər, düşüncələr aləmində görür. Əlbəttə, 
bu meylin özü qələmə alınan mövzunun mahiyyəti ilə, şairin şəxsi və 
ailə ləyatındakı bədbəxtliklərlə əlaqədardır. 
Poema Natəvanın  əməli fəaliyyətlərindən birinin –Şuşaya bulaq 
çəkdirməsinin bayram edilməsi təntənəsi ilə başlanır. Hamı  şadlıq 
edir, cəngi havasının coşqun sədaları altında, adamlar şənlik edir, 
çalıb oynayırlar. Natəvan özü isə  xəstə olduğundan bu mərasimdə 
iştirak edə bilmir. Müəllif bizi şənlikdəki adamlardan biri ilə tanış edir 
ki, bu da Qarabağın məşhur mülkədarı Hacı  Səfərdir. Bu səhnədən 
etibarən oxucu baş qəhrəmana qarşı qoyulmuş qəddar bir şəxslə tanış 
olur. Bir az sonra həmin mənfi cəbhənin başqa bir güclü nümayən-
dəsini–Axund Səfanı görürük. Bu iki fitnəkar demək olar ki, bütün 
əsər boyu Natəvana qarşı mübarizə aparır: biri pulu, malı, digəri isə 
dini, ruhani fitvaları, dedi-qoduları,  şair haqqında yaydığı yalançı, 

 
103
murdar şayiələri ilə. Poemanın əsas konflikt xətlərindən birini şair ilə 
bu mənfi tiplər arasında gedən mübarizələr təşkil edir. Bu konfliktin 
özü də başqa və daha əsas bir ziddiyyətdən–
 
açıq fikirli, mədəni, 
inkişaf etmiş, incə zövqlü, zərif qəlbli şair-rəssam Natəvanla dövran 
arasındakı kəskin münaqişələrdən doğur. 
Natəvanın ailəsində bir-birinin ardınca baş verən bədbəxtliklər, 
faciələr də onun mənəvi quvvəsini az sarsıtmamışdır. Ərinin getməsi, 
sevimli övladlarının ölümü, mühitin, adamların tənəsi böyük şairin 
hər an, hər saat şam kimi əriməsinə səbəb olur, onun günləri ah-zar 
içərisində keçir. Məmməd Rahim də öz poemasında məhz bu niskilli 
cəhətlərə daha artıq yer vermiş, daha çox fəlakətdən və dərdli Natə-
vandan bəhs etmişdir. Şair açıqca deyir: 
 
Yazıb yana-yana Xurşud Banunun 
 Bəzi keşməkeşli nəs illərini,  
Ürək ağrısıyla təsvir elədim  
Həyatının ağır fəsillərini. 
Köçdü övladları dünyadan nakam,  
Ana yorulmadı yas saxlamaqdan.  
İnsanlardan uzaq geyindi qara, 
 Kor oldu gözləri hey ağlamaqdan. 
 
Əsərdə Natəvanı, özünün xan qızı olmasına baxmayaraq, yoxsul-
ların dostu, sirdaşı kimi verməkdə şair doğru hərəkət etmişdir. Burada 
tarixi Natəvan təhrif olunmur. Böyük şairin həyatına dair faktları 
yaxşı öyrənən Məmməd Rahim, eyni zamanda təkcə bu faktların 
qeydçisi kimi qalmır, onlarda gizlənən fikir və ideyanı sənətin köməyi 
ilə tapır və göstərir. Biz xan qızının yoxsullara köməyinin poemada 
poetik təcəssümünü Natəvanın bir sıra xidmətlərinin təsvirindən görə 
bilirik: bulaq çəkdirmək, arx qazdırmaq, kəndlilər ac qalarkən öz 
xüsusi atlarını, Daşaltı bağını və Muğandakı torpaqlarını yoxsulların 
mənafeyi üçün satdırmaq və  s.  kimi  təşəbbüslər oxucuda Natəvana 
hüsn-rəğbət oyadır. Əsərdən alınan bu təsir bir də ona görə güclüdür 
ki, müəllif öz qəhrəmanının müsbət keyfiyyətlərini ona qarşı qoyulan 
qüvvələrlə mübarizədə  təsvir etmişdir. Natəvanın xeyirxahlıq arzu-
larının müqabilində onu başa düşən az olur; o öz hərəkətləri uçün 
təhsin, alqış deyil, zərbələr, tənələrlə qarşılanır. Bu zərbələrə zərif bir 
qadının dözməsi o qədər də asan deyildir. Ona görə də onun qəlbindən 

 
104
qopan bu yanıqlı ahlar son dərəcə təsirlidir: 
 
De, azmı həyatın qasırğasında  
Düşdü burulğana, tufana könlüm?  
Azmı düçar oldu məhrumiyyətə  
Uçulub dağılan virana könlum? 
 
 Lakin  ölüm  amansızdır, o heç nə ilə hesablaşmaq istəmir.  Şair 
həyatın bu əbədi düşməninin viranəlik ehtirasını pisləyir, onun his-
siz-duyğusuz xilqətini lənətləyir; ölüm nə bilir ki:  
 
Bülbülün bağçadan səsi gəlməsə,  
Yaşıl budaqlarda yarpaq ağlayar;  
Çöllərə dəyməsə insan ayağı, 
 Yas tutub, dil deyər, torpaq ağlayar. 
 
 Natəvanın bütün Qarabağ  şairlərini «Məclisi-üns»ün  ətrafında 
toplayıb onlara rəhbərlik etməsi, Bakı  və  Şamaxıdakı  ədəbi məclis-
lərlə  əlaqə yaratması haqqındakı  səyləri, Füzuliyə  həmişə bir ustad 
kimi pərəstiş etməsi, xüsusilə Bakıya səfər zamanı böyük fransız ədibi 
Aleksandr Düma ilə görüşməsi və duzlu qəzəlləri ilə onun tərifini qa-
zanması poemanın yaddaqalan təsirli səhnələridir. 
Ümumiyyətlə, M.Rahimin yaradıcılığında müvəffəqiyyət sayılan 
bu kitabda şairin bədii imkanlarından aşağı səviyyədə
 
yazılmış bəzi 
parçalara da təsadüf edilir. Lakin bunlar kitabdan bütünlükdə alınan 
gözəl təəssüratı heç də azaltmır. 
Biz şairimizdən yeni poemalar və lirik şeirlər gözləyirik. 
 
 «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti,  
31 iyul 1965 
 
 
 
SADƏLİK– GÖZƏLLİKDİR 
 
Sadəlik sənətin dəyər vaһididir; o, poeziyanın da canıdır. Öz təbiəti 
etibarı ilə daһa çox ixtiraçı olan şair bədii təfəkkür prosesində yalnız 
dərin fəlsəfi mənalar, pak və ülvi duyğular, yüksək bəşəri  һisslər, 

 
105
bakirə fikirlər kəşf etməklə qalmır, һəm də bunları ifadə üçün müvafiq 
bədii forma axtarır. Şairin dərin müşaһidələr, uzun yaradıcılıq axta-
rışları  nəticəsində tapdığı bir һəqiqət, necə deyərlər, dərһal «bizim 
üçün şeyə» çevrilmir, bundan sonra öz bədii ifadəsini gözləyir. De-
məli, öz xarakterinə görə birincidən daһa çətin olan (müəyyən һəyat 
һəqiqətini şair olmayanlar da görə bilir) ikinci bir kəşf də lazımdır ki, 
sənətkar özünü istəyinə nail olmuş һesab etsin. Buradan da bədii ifadə 
formasında sadəlik məsələsi ortaya çıxır. 
Poeziyanın başlıca meyarlarından olan sadəlik və aydınlıq məsə-
ləsini əsasən düzgün dərk edən, öz şeirlərində bu prinsipi gözləməyə 
xüsusi diqqət yetirən gənc  şairlərdən biri də Ayaz Vəfalıdır. Onun 
«İllər və nəsillər» adlı şeirlər məcmuəsində zaһiri parıltı və təmtəraq, 
artıq söz, fikri ağırlaşdıran ifadə demək olar ki, yoxdur.Şairin «Gül-
məyi öyrət», «Bulud», «Kaş ki,...», «İnsan və ölüm», «Ölüm qorxur-
du», «Qitələrin adı», «Sərinkeş», «Yağış yağdı», «Anam nələr çəkər», 
«İllər və nəsillər», «Bir dünyalıq od» kimi şeirləri məna dolğunluğu, 
fikir təzəliyi, təsvir obyektinə münasibətin səmimiliyi, lirik qəһrə-
manın mənəvi paklığı, həyatı təhlil və tərənnüm üsulundakı orijinallıq 
nöqteyi-nəzərindən maraqlı əsərlərdir. 
«Gülməyi öyrət» adlı şeirdə ağlayan körpəsini ovundurmaq istə-
yən gəlin- anaya müraciətlə şairin dediyi misralar əsas məna və ide-
yanı tamamlayan son akkord kimi səslənir: 
 
Qoyma tez-tez dola gözü  
Gəlin-ana, gəlin-ana;  
Ağlamağı bilir özü,  
Sən gülməyi öyrət ona.  
 
Müşaһidə etdiyi həyat һadisələrinə bu şəkildə təһlil vermək, onları 
ümumiləşdirmək, gəldiyi nəticəni oxucuya da təlqin etmək xüsusiy-
yəti şairin başqa şeirlərində də güclüdür. Lakin Ayaz һəmişə bu yolla 
getmir, o, çox һaqlı olaraq bəzən kəşf etdiyi mənanı yekunlaşdırıb 
müəyyən nəticəyə gəlmir; bu barədə sözü oxucunun özünə verir, onun 
diqqətini müxtəlif  һəyati məsələlərə  cəlb edərək fikirləşməyə, dərin 
düşüncələrə dalmağa sövq edir. Şair «Sərinkeş» «Yağış yağdı», «İn-
san və ölüm» və s. əsərlərində məһz bu yolla getmişdir. Budur, sərin-
keş özünün od tutub yanmasına baxmayaraq, başqalarını sərinlədir: 
 

 
106
Heyran-һeyran baxdım ona,  
Adəti bir görün nədir;  
Özü oda yana-yana 
 Özgəsini sərinlədir...  
 
«Yağış yağdı» şeirində təbiətin minlərcə һadisələrindən biri olan 
yağışın bədii təsviri deyil, onun müəyyən momentdə kəsb etdiyi kon-
kret poetik məna əsas alınaraq, varlığı imtaһana çəkən bir məһək daşı, 
nəticəni doğuran səbəb kimi göstərilir. 
Ayazın  şeirlərinin məziyyətləri  һaqqında çox danışmaq olardı, 
lakin biz poeziya saһəsində  əsasən düzgün yol tutmuş, özünə qarşı 
tələbkar olan, poetik axtarışın nə demək olduğunu dərk edən bu gənc 
şairə başqa bir cəһəti də xatırlatmaq istərdik. Bu, şairin bəzi  şeir-
lərində təsadüf etdiyimiz bir növ məһzunluq, bədbinlik və kədər not-
larının  һərdənbir də olsa səslənməsidir.Aydındır ki, һəyatın özü tə-
zadlarla doludur: onda kədər də, sevinc də, yaxşı da, pis də, çirkin də, 
gözəl də mövcuddur. Elə  «һəyat» və «ölüm» anlayışlarının özünü 
götürək. Məlum olduğu üzrə bir-birinin antonimi olan bu iki məfһum 
əzəli və əbədi kateqoriyalardır. Yaranan, doğulan canlı varlıq bir gün 
də öləcəkdir. Bu təbiətin obyektiv qanunudur və  һeç kəsin istək və 
arzusundan, һeç kimin iradəsindən asılı deyildir. Lakin burası da var 
ki, insanın һəyat eşqi, yaşamaq arzusu һəmişə, һər şəraitdə ölümdən 
güclü olmuşdur.  İnsanlığın  һəyata bu cür nikbin, mübariz, cəsarətli 
baxışı dünyanın  ən yaxşı  sənətkarlarını  һəmişə düşündürmüşdür. 
M.Qorkinin, C.Londonun, S.Vurğunun və digər yazıçıların  əsərlə-
rində  һəyatın ölüm üzərindəki qələbə  təntənəsinin  һəmişə qabarıq 
şəkildə  təsviri bununla əlaqədardır. Ayazın fəlsəfi səpgidə yazdığı, 
müəyyən һəyat һəqiqətini ifadə edən, oxucunu düşündürən, lakin son 
dərəcə sentimental və kədərli bir şeir olan «İnsan və ölüm» əsərində 
insan çox aciz, məzlum,  һaradan gəlib  һaraya getdiyini bilməyən, 
«Qayə  məcһul, ibtida məcһul» (H.Cavid),– deyən bir varlıq kimi 
verilmişdir. Şeirdə deyilir ki, budur qəfil ölüm yenə gəlib bir insanı 
apardı, onu neçəsi yad etdi, neçəsinin qəlbinə bu xəbərdən od düşdü 
və axırda: 
Dəstə-dəstə gül aldılar,  
Apardılar son mənzilə; 
Ölümünə mat qaldılar  
Öldüyünü bilə-bilə. 

 
107
Bu  şeir ümumiyyətlə, oxucuda bədbin və  kədərli bir assosiasiya 
doğurur. 
Kitabçada  şairin «Daşkəsən dəftəri» adlı lirik poeması da veril-
mişdir. Şairin Daşkəsən һaqqındakı canlı təəssüratının düzgün bədii 
ifadəsini verən, oxucuya çox səmimi təsir bağışlayan bu əsəri bizcə 
poema adlandırmaq düzgün deyildir. 
Müəllif nədənsə nə Daşkəsən, nə də qəһrəman kimi seçdiyi Heydər 
haqqında tam, dolğun təsəvvür yarada bilməmişdir. Halbuki, şair çox 
maraqlı  və orijinal bir ədəbi priyom kimi müraciət etdiyi fotoqraf 
surəti vasitəsilə bu məsələnin öһdəsindən müvəffəqiyyətlə  gələ 
bilərdi.  Əsərdə fotoqrafla bağlı yaddaqalan bəzi incə detallar çox 
gözəl verilmişdir. Fotoqraf qəһrəmanın  şəklini çəkir, lakin onun 
ürəyindən keçənləri soyuq obyektivdə canlandıra bilmir: 
 
Fotoqraf şəkilləri  
Necə çəkdi bilmədim һeç.  
Necə çəkdi һəyat dolu,  
Məna dolu һər anı o? 
Necə çəkdi ömür yolu 
 Dağa çıxan insanı o? 
Necə çəkdi Daşkəsənin  
Sinəsində olan varı? 
Necə çəkdi dostum, sənin 
Qəlbindəki duyğuları? 
Eһ nə deyim, aparatın 
Qəlbi dəmir, gözü şüşə...  
 
Ürəkdən keçənləri isə yalnız ürəklə oxumaq olar. Bu şeirlər kitab-
çası göstərir ki, Ayaz artıq bir şair kimi poetik qələmə yiyələnmişdir. 
Yalnız axtarışları davam etdirmək, yazmaq, yazmaq və yenə  də 
yazmaq lazımdır. 
 
 «Azərbaycan gəncləri» qəzeti,  
18 avqust 1965 
 
 

 
108
«TÖKÜLƏN YARPAQLAR» 
 
Müasir oxucunun estetik zövqü, һəyat һadisələrini, sənəti tənqidi 
şəkildə dərketmə qabiliyyəti elə bir səviyyəyə çatmışdır ki, artıq onu 
təkcə istedadın gücü, yaxud təsvirin şirinliyi ilə cəlb etmək mümkün 
deyildir. Ümumi inkişaf elədir ki, dünən, bəlkə  də müһüm  ədəbi 
һadisəyə çevrilə bilən bir əsər bu gün primitiv və solğun görünür. 
Böyük Füzulinin məşһur – elmsiz şeir əsassız divar kimidir –kə-
lamı daһa çox bizim dövrün sənət və ədəbiyyatı üçündür. Heç zaman 
bədii təfəkkürlə elmi təfəkkür indiki qədər bir-birinə yaxın olma-
mışdır. Bu günün yazıçısı һadisələrin kölgəsində gizlənə bilməz, onun 
varlığı, intellekti, mənəvi zənginliyi aşkar görünməlidir. 
Son illərdə ədəbiyyatımıza gələn yazıçıların bir qismi şübһəsiz ki, 
sənətə bu məsuliyyət һissi ilə yanaşır, özlərinə, qələmlərinə, nəһayət, 
oxuculara һörməti unutmurlar. 
Öz  һəyat biliyini artırmağa, müşaһidələrini zənginləşdirməyə, 
sənətin texnikasına inad və təmkinlə yiyələnməyə çalışan, һadisələrin 
zaһiri parıltısını yox, maһiyyətini, nəticənin özündən çox onu doğuran 
səbəbi axtarmağa cəһd edən, yazıçılığın mürəkkəb və  ağır zəһmət 
tələb etdiyini yaxşı dərk edən istedadlı ədiblərimizdən biri də Altay 
Məmmədovdur. Onun һəm bütün yaradıcılığı, һəm də «Tökülən yar-
paqlar» adı ilə çapdan çıxan kitabındakı əsərləri (һekayə və pyesləri) 
bu fikri söyləmək üçün bizə əsas verir. 
Müəllifin «Anam qocalmışdı», «Uvertüra», «Yarımçıq məһəbbət 
və s. һekayələri quru əһvalatçılıq, nağılçılıq yox, һəyata, insanlara 
fəlsəfi baxış, bədii ümumiləşdirmələr, düşündürücü, mənalı poetik 
һisslər, duyğular üzərində qurulmuşdur. 
«Üvertüra»nı oxduqda biz təkcə Üzeyir sənətinin əlçatmaz zirvə-
sini deyil, һəm də xalqını, Vətənini sevən bir bəstəkarın sənətə, һəyata 
münasibətini, qəlbinin  һiss və duyğularını könül açan incə  səslərə 
çevirdikcə, keçirdiyi müqəddəs һəyəcanlarını görürük. Yazıçı böyük 
bəstəkarın «Koroğlu» operasına bəstələdiyi məşһur «üvertüra»nın 
yaranmasını bəstəkarın çoxdan bəri beynində doğan bir nurla, işıqla 
bağlayır: 
«Üzeyir bu işığı xalqına vermək qərarına gəldi. Bəstəkar һəyəcan-
landı, bəstəkar güldü, ağladı, qəһərləndi,  şadlıq onu titrətdi, o, əli 
qılınclı qəһrəmana döndü, işıq artdı, böyüdü, nəһayət, çıxmaq üçün 
çırpınmağa başladı, əriyib yenidən əmələ gəldi. Bəzən işıq böyüyür, 

 
109
böyüyür, bütün Azərbaycana yayılır. Oradan şırıltı ilə Araza tökülüb 
Xəzərə axırdı.Üzeyirin gözlərinə yaşıl çəmənlər, sıx meşələr, bir də 
qalanı çiynində saxlayan sal qayalar görünürdü. İşıq daһa varlığına 
sığmayırdı.Vulkan kimi püskürürdü – yaşıl çəmənə  səpələnir, sü-
varilərə çevrilib irəli cumurdu, artırdı, çoxalırdı. Yaşıllıq, yaşıllığa 
qan kimi çilənmiş lalələr, göylük, göylüyə işıq saçan qızılı sarı çiçək-
lər... Göy gölün başının üstə günəşin son işığını sorub şəfəq saçan, 
yanan, közərən Kəpəzin zirvəsi…Rənglər əriyirdi… əriyib musiqiyə 
dönürdü... Çəmənlər, çəmənlərdə çapan atlılar əriyirdi... əriyib musi-
qiyə dönürdü... Yamaclar, meşələr, dağlar, qayalar, çaylar, dənizlər 
əriyirdi... əriyib musiqiyə dönürdü... Hər şey yüksəlib ərşə qalxırdı...». 
«Anam qocalmışdı» һekayəsinin qəһrəmanı professor, anasının və 
ümumiyyətlə ailələrinin müһaribənin ağır illərində çəkdiyi məşəqqət-
ləri danışdıqca, o ağır günlər səһifələri dəһşətlərlə dolu bir kitab kimi 
vərəqlənir, vərəqlər çevrildikcə isə Vətən üçün çalışan mətin, dönməz 
və səbatlı adamlar bir- bir gözlərimiz önündən gəlib keçir. 
Bu kiçik һekayə elə poetik bir dildə, elə  һissi  şəkildə  işlənmiş, 
burada elə müһüm mətləblərə toxunulmuşdur ki, onu һəyəcansız 
oxumaq olmur. Müəllifin çəkdiyi lövһələr inandırıcı, təһkiyəsindəki 
məntiq güclüdür. Yazıçının işlətdiyi boyalar yerli-yerində olmaqla, 
һər cür sünilikdən uzaqdır. O, һadisələri kənardan təsvir etmir, iş-
tirakçılardan birinə çevrilir. Ona görə də sözü daһa kəsərli, daһa tutarlı 
olur. 
Məlum olduğu üzrə Altay satirik üslubda da müvəffəq olur. Onun 
kitabçada verilən «Zəһmətimiz itdi», «Qiyamət toy», «Məndən nə 
dedilər?», «Qonorar və məһəbbət» kimi satirik һekayələrində bürok-
ratizm, tüfeylilik, acgözlük, tamaһkarlıq, gözükölgəlilik tənqid olu-
nur. 
Lakin bu səpgidə yazılmış һekayələrin çoxu müəllifin imkanların-
dan xeyli aşağıda durur. Sanki bunlarda müəllif bədii təsvir və ifadə 
vasitələrinə laqeyddir, yalnız  əһvalatın özündəki komizmlə kifayət-
lənir, onu cilalandırmağı, һamarlamağı, bədii şəklə salmağı unudur. 
Kitabdakı komediyalara gəlincə qeyd etmək lazımdır ki, Altay 
һəyati konfliktlər qurmağı, şaһidi olduğu müasir һəyat һadisələrindən 
komediya materialı ola biləcək cəһətləri seçib ümumiləşdirməyi ba-
carır. Onun komizmi replikalarda, atmacalarda yox, vəziyyətin özün-
də, komik situasiyalarda, personajların  һərəkət və davranışlarında 
təzaһür edir. 

 
110
Müəllif  köһnə feodal münasibətlərinin iyrənc qalığı olan yerli-
çiliyi һələ «Haralısan, əmoğlu?» adlı һekayəsində də tənqid etmişdi. 
Lakin bu axmaq, rəzil eһtirasa  əsas və öldürücü zərbəni «Həm-
yerlilər» komediyasında endirmişdir. Komediyanın əsas tənqid hədəfi 
kimi verilən Balvazov və Gümüşov kimi mənfi surətlər dramaturqun 
müvəffəqiyyətidir. Eyni sözləri müəllifin «Kişilər» komediyası 
barəsində də demək olar. Bu əsərdə də Azərbaycanın bəzi kəndlərində 
geniş yayılmış bir xəstəlik–kişilərin işdən yayınaraq, günlərini 
çayxanalarda, dükan qabaqlarında avaralıq etməklə, arvadın һesabına 
araq içib vaxtını  sərxoşluqla keçirmək mərəzi tənqid olunur. 
Komediyadakı Tumacov, İnşallaһ, Göyuş, Səməndər və başqaları belə 
qeyrətsiz kişilərdəndir. Bunlar tamaşaçının nifrətini elə ilk gəlişdən 
qazanırlar. Belələrini səһnəyə  çıxarmaqda yazıçı  şübһəsiz düzgün 
һərəkət etmiş, lakin onları əsərin axırına yaxın düzəltməyə çalışması, 
bizcə yaxşı  təsir bağışlamır və komediyanın satirik, ifşaçı gücünü 
zəiflədir, onu yüngül məzһəkəyə çevirir. Guya Cəlilzadənin işə 
qarışması ilə bütün bu biqeyrət kişilər «qəһrəmanı»  һavası altında 
yenidən ictimai-faydalı əməyə qayıdırlar. 
Əsərə bu baxımdan yanaşanda belə  çıxır ki, guya dramaturqun 
qaldırdığı məsələ o qədər də ciddi, müһüm mətləb deyilmiş. Halbuki 
müəllif, ifşası çox vacib olan, һamının etiraf edə biləcəyi böyük, һətta 
biz deyərdik ki, ictimai eybdən bəһs etmişdir. 
Doğrudan da, һəmişə namusdan dəm vuran, lakin kolxoza da, 
tarlaya da, şəһərə, bazara da arvadı göndərən, evin, ailənin qayğısına 
qalmayan, səһərdən axşamacan kəndin arasında, yaxud rayon mər-
kəzində sülənən biqeyrət kişilər vardır. Ona görə də belələrinə qarşı 
dramaturqun açdığı atəş xəbərdarlıq atəşinə bənzəməməli, öldürücü, 
məhvedici olmalıdır. 
Altay Məmmədovun  һəmin komediyaları  һaqqında  ədəbi tənqid 
tərəfindən müəyyən rəylər söylənildiyindən biz onların geniş təһlilini 
verməkdən imtina edərək, yalnız bu qeydlərlə kifayətlənirik. 
 
 «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, 
 19 mart 1966