Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

III
Başka türk və tatar xalqlarının "mani"ları içində
Bayatının xüsusiyyəti


Tadeuş Kovalski "Türk xalq nəzm şəkilləri haqqında tətəb­bö­lər" adlı qiymətli əsərində Turfan türkləri ədəbiyyatını tədqiq edər­kən bunlarda qitələrin iki, yaxud üç mısralardan ibarət olduğunu qeyd etməklə bərabər mənzum əsərlər arasında bilxassə yeddi hicalı dörtləmələrin daha çox inkişaf etdigini qeyd edir⁸⁶. Onun göstərdigi misallarla verdigi izahatdan anlaşıldığına görə Turfan dörtləmələri ilə bayatı arasında texnika etibarilə xeyli fərk vardır:
U Kocada sən bolsan
Bu hocada man bolai.
Anar güli san bolsan
Yupurmaki man bolai.
Görüldügü kibi, mevzu etibarilə bizim bayatılara yaxın olmasına rəğmən qafiyəcə fərqlidir: vəzn mani vəzni olmaqla bərabər qafiyə şəkli 1 + 3 və 2 + 4-dür. Şəkilcə adəta məsnəvi tərzini göstərən dörtləmələr də vardır ki, bunlarda rədif onların qafiyələrinin qitəvi şəklə koymuşdur:
Alma xənni elip bar
Yəcinkunha selip bar.
Alma xandak kaidə bar
Bir diyeninhə paida bar.
Ümumiyyətlə, müstəşriqin verdigi izahata görə: Turfan dörtləmələri şəkilcə bu xüsusiyyətləri göstərir:
1. Məsnəvi şəklində qafiyəli dörtləmələr
2. Üç ilk mısraları qafiyəli, dördüncü sərbəst
3. İkinci və dördüncü mısralar qafiyəli, birinci və üçüncü mısralar sərbəst. Bu çox təmim etmiş şəkildəndir.
4. Birinci, ikinci və dördüncü qafiyəli, üçüncü sərbəst. Bu şəklin də çox inkişaf etdigini Kovalski söyləyir. Bayatının quru­luşuna çox bənzəyən bu şəklin müqayisə üçün yeddi hica ilə ya­zılmış nümunəsi əldə ediləmədi. Hər halda mani-bayatının imdiki şəklini təkamül etmiş bir şəkil olarak kəbul edərsək, yuxarıda sayılan şəkillərin, maninin ibtidai şəkillərindən ibarət olduğunu qəbul etmək lazım gəlir. Bu xüsusda, "Divani lüğət ül-türk"dəki nümunələr də yardım etməkdədir.
Altaylıların mənzum əsərlərində də ən çox yeddi və səkkiz hicalı qitələrin əsas olduğunu yenə Kovalski qeyd etməkdədir ki, məşhur Altay xalq dəstanı "Murat-Pi" də yeddi hica ilə yazıl­mış­dır. Bu müdəkikin əsərində görülən nümunələr Altay dörtləmələ­rinin quruluşca Turfan məhsullarına daha yaxın olduğunu göstərir.
Tübalardun kurlarun
Tomül ayak cuhain.
Tomül ayak mal tapsdan
Tüsman paiha sadain.
Yalnız bir fikr vermək üçün kısa bir nümunəyi kafi gördü­yü­müz Altay dörtləmələrini dərindən tədqiq edən Kovalski yeddi hicalı dört­lə­mələrdə səkkiz şəkil bulunduğunu qeyd edir ki, qafi­yələrində gö­rülən fərqlər-bayatıları da əlaqədar etdigindən – bu­rada xülasə edildi.
1. 2 + 4. Birlə üçüncü mısralar sərbəst
2. 1 + 3 və 2 + 4.
3. 1 + 2 + 4, üçüncü mısra sərbəst
4. Dörd mısrası da eyni qafiyədədir.
5. 1 + 3. İkinci və dördüncü mısralar sərbəst.
6. 1 + 4. İkinci və üçüncü sərbəst.
7.1 + 2. Üçüncü və dördüncü mısralar sərbəst.
8. 1 + 4 və 2 + 3.
Turfan və Altay sahəsindən qərbə doğru gəldikcə gərək şi­mal xalqlarından, gərəksə Türkistan və Anadoluda olan dörtlə­mə­lər, Azər­baycan bayatılarına daha yaxın bir quruluş göstərmək­dədir. Özbək xalq ədəbiyyatında əşulə, yaxud aşulə adını taşıyan və yeddi hicalı vəznində olan dörtləmələr bizim bayatıların ha­man eynidir.
Arıq tola su akar
Su tekidə qum axar.
Sevgənin taşlab getsə
Mənğə ğülüb kim baxar.
At minsən həm oynaymən
Minməsəm həm oynayməm
Sevüb alğan yarımğa
Min baxsam həm toymaymən.

Bağın bolsa kura kıl

Oğlun bolsa molla kıl
Mollaliğə gönməsə
Sətənlərğə cörə kıl.
Şimali Tatar xalq ədəbiyyatında da mani-bayatı şəklində dörtləmələr çox inkişaf etmiş bir haldadır. Akademik İqnats Kunoş bunlardan bəhs edərkən deyir ki: "...Tatar beytlərinin türk beytlərinə pək müşabəhti vardır. Ən ziyadəsi dört sətirlik olub hər söylədigləri beytin bir ruhu vardır"⁸⁷. Kazan və Edil boyu tatarları arasında bu dörtləmələrə cır adı verilir. Bayatılarla müqayisə məqsədilə aldığımız bu bir neçə nümunə Kazan tatarlarına aiddir:
Altın baldak al kaşlı
Gümüş baldak, gül kaşlı
Cilama çi ciyısan
Olmi sini kim taşlı.

Alda bolur çağı biz

Güldə bolur çağı biz
Biz cırlamıya kim cırlasın
Biznin şundi çağı biz.

Altın baldak, incu kaş

Giyəsin bolsa sandık aş
Sipnin giyük bolsa bolur
Sahralarda sandugac.
Qafiyəcə quruluş etibarilə bayatının eyni olan bu şəkillər­dən başka tərzlərdə də təsadüf edilir. 3 və 4-cü mısraların qafi­yə­li, birinci və ikinci mısraların sərbəst olduğunu göstərən nümunə:
Uramlardan uzğan çakda
Nigə bizgə kirmədin
Qarşı çıxıb alır idim
Sin ignin bilmədin.
Kazan cırlarının bu kibi xüsusiyyət göstərməsinə rəğmən ən çox təsadüf edilən nevləri bayatı şəklindəki qafiyə tərzidir.
Şimal xalqlarından Mişer ədəbiyyatında mani şəkli vardır ki, bunlara məhəlli təbirilə çun deyilir.
İki yolnın arası
Biz qayandan barası
Bara tura ismətışda
Tuğan ilin qalası.

Alma çibar atmını

Alma çığa sandınmı?
Qara qaşın qarlağaçım
Səfər yörük qayatdınmı?
Mişerlərin çunlarında şəkilcə xüsusiyyət göstərən nevilər də vardır; o cümlədən aşağıda göstərilən nümunə yukarıdakı mis­al­lardan ayrılır:
Batır atımnın tağası
Bakır bolmi nə bolsun
Çitdə yürğən yalğız başım
Qərib bolmi nə bolsun.
Kırım xalq ədəbiyyatında cıng adı altında yad edilən dört­ləmələr texnikaca bizim bayatı-maninin haman-haman eynidir:
Ata minərsin, ata
Gəl oynata, oynata
Axıs sənin babannı
Yapacarım zarin xayin - ata.

Raxı irtum tabaxdan

Elva yedim tabaxtan
Nə xayırlı günümüş
Yarım gördüm sabaxtan.
Kırım cırlarında bəzən qafiyənin yeri dəgişir. Bunlar içində yalnız 2 və 4-cü mısralar arasında qafiyədar olan nevlər də vardır.
Mani şəkli qərb-şimali sahəsində də özünə gəniş bir mevki bulmaqdadır. Bessarabiyada şakin Qaqauzların⁸⁸ xalq ədəbiyya­tında mani böyük bir mevkeyə malikdir. Qaqauz manilərində diqqətə layık olan bir cəhət var ki, o da onların bir çoxunun bizim bayatıların eyni olmasıdır. Bizdə işlətilən bayatıların bir çoxu onlarda da vardır və mani adını daşımaqdadır. Radloffun göstər­digi nümunələrdən buraya yalnız bir neçəsini nəql ediriz:
Tüfəngim atılmayır
Bahalı satılmayır.
Bu uzun gecələrdə
Yalnız yatılmayır.

Gögdə yıldız əllidir.

Əllisi də bəllidir.
Səvişən qızların
Tomballarından bəllidir.⁸⁹

Kala böyür saz olur

Saz açılıb yaz olur
Bən yarıma gül deməm
Gülün ömrü az olur.⁹⁰
Qaqauzların mani şəkillərində qafiyə, göstərilən nümunlərdə olduğu kimi müəyyən bir tərz göstərməz. Radloffun nəql etdigi nümunələrin də birinci ilə üçüncü, ikinci ilə dördüncü mısralar qafiyədar olan şəkilləri də vardır.
Akademik İqnats Kunoşun nəşr etdigi risalələrlə Anadolu türklərinin vake olan nəşriyyatları da mani nevinin Rumeli və Anadolu xalq ədəbiyyatının çox bol məhsullarından olduğunu göstərir. Bu sahələrdə bu nev yalnız mani adı altında yad edilir. Bunlar texnikaca Azərbaycanan cinas saz bayatılarından fərqli olmaqla bərabər Qaqauz manilərinə daha yaxındırlar. Kunoş məcmuəsinə bunlardan 400 dənə toplaya bilmişdir. Buraya aldı­ğımız nümunələr bu məcmuədəndir:
Bu gün pazar ertəsi
Yandı yürək ortası
Əyil bir kez öpəyim
Ayrılıqdır ötəsi.

Qarşıda tikili daş

Cift gəzər iki qardaş
Böyüyü almaz tiraş
Kiçigi pırlanta taş.

Dəniz içində sarayım

Səni kimə sorayım
Sənsiz keçən ömrümü
Bən ömrümü sayayım?

Əlin əlimdə dəgil

Kılınc belimdə dəgil
Yara getmək istərəm
Höküm əlimdə dəgil.⁹¹
Azərbaycan bayatılarının texniki xüsusiyyətini göstərmək üçün yuxarda göstərdigim materialları araşdırmaq məqsədilə türk və tatar ədəbiyyatını tədqiq etdigim zaman bayatı-mani nevinin bu gün ingilis imperializminin pəncəsində əzilən İrak və Əlcəzirə türkləri arasında da çox məruf olduğuna aid material buldum.
İrak türkləri xalq ədəbiyyatında bayatı-maninin nə qədər çox olduğunu oralara səyahət edən Haşim Nahid adlı bir mühərrir bu sətrlərlə izah edir:
"...Saz şairlərinin tərənnüm etdigi bu şeirlər, həmən ümumiy­yətlə ikişər (beyt), yəni dördər mısradan ibarətdir. Bunlar o qədər məbzuldur (boldur) ki, əgər toplatdırılıb bir araya gətirilsələr cild­lər təşkil edər"⁹². Yenə bu mühərririn izahına görə mani İrakda türkü adı ilə adlanmaqdadır. Bu zatın göstərdigi mani nümunələri, Azərbaycan bayatılarının bütün xarakterilə orada yaşadığını göstə­rir. Gərək qafiyələrdə təcnis sənətinin bulunması, gərəksə bayatının başlanması şəkli tamamilə bizim bayatıların eynidir.
Məlum olduğu üzrə Azərbaycan bayatılarının birinci mısra­sının başında ümumiyyətlə bəzi nidalı kəlmələr, işarətli kəlmələr təkrar edilir ki, bunların qiyməti vəznin ölçüsünə daxildir. "Əzi­zim ey", "Mən aşik" kibi kəlmələr o cümlədəndir. İrak, türkü-bayatıla­rında da birinci mısra bu kibi oyandırma işarətləri üçün yarım bir şəkil göstərir.⁹³ Hər nə qədər Haşim Nahid bu tətəb­bönaməni işlərkən istifadə etdigi məqaləsində bu yarım mısra haqqında izahat verməyirsə də, yenə eyni mühərririn İstanbulda təhsildə ikən oxu­du­ğum bir yazısında bu yarımmısranın bəzən nidalı bir kəlmə ilə, bəzən də türküyü söyləyənin adını işlətməklə tamamladığı haqqın­da məlumat verdigini xatırlayıram. Tamamilə Azərbaycan türkcə­sinə havi olan aşağıdakı nümunələr İrak bayatılarındandır:
Su səni...............
Su gögərtmiş susəni.
Keçmə namərd körpüsündən
Qoy götürsün su səni⁹⁴.
Daldasına ......................
Gün vurmuş daldasına.
Namərd aslan olursa
Sığınma daldasına.

Namərdə mərd .............

Kim deyər namərdə mərd?!
Onda qiyamət qopar,
Baş əyər namərdə mərd.

Gecəylə gündüz kimin,

Mum yanar yıldız kimin.
Hər yadıma düşdükcə,
Mən ərirəm duz kimin.

Dağlar - dağımdır mənim,

Qəm ortağımdır mənim.
Dindirmə kan ağlaram,
Yaman çağımdır mənim⁹⁵.
Kumuq türkçəsilə Dağıstan əhalisi arasında da mani nevi inkişaf etmiş haldadır. Bunlar ümumi kuruluşca Azərbaycan ba­yatılarına çox yaxın bir şəkil göstərməkdədirlər:
Barbar gəltir, bar gəltir,
Bazarda satar əltir.
Qaşın bulan gözünü,
Arası çətir-çətir.

At mindim alaşasın,

O gör yekdim qaşqasın.
Alsam səni alırman,
Alman səndən başqasın.

Tar tırfırıq tar sokmak,

Tartajım biləgindən.
Tamurlanğan terəksən,
Tapmadın yürəgimdən.

Qapqara qara yaşman,

Qaralığım yaşırman.
Sən mağa gəlməsən də,
Sağa gəlib baş vurman.⁹⁶
Azərbaycan bayatılarının bütün türk və tatar xalq maniləri içində göstərdigi xüsusiyyətləri bu surətlə xülasə etmək olar:
1. Bir dəfə qitələrdəki birinci mısralar oyandırıcı, daha doğ­rusu nəzər-diqqəti cəlb edəcək bir mahiyyətdədir. Əksər bayatı­ların əzizim, əzziyəm, əziziəm, əziziyəm, əzizim ey, əziziyəm ey, aşıkam, mən aşık, mən aşığam, eyləmi... kibi kəlmələrlə başla­ması yalnız Azərbaycan türkçəsi ilə danışan Şimali və Cənubi Azərbaycanla İrak və civarında oturan türklərin xalq ədəbiyyatına məxsus bir şəkildir.
Azərbaycanlılar arasında yaşamış ən əski nağıllardan ibarət olan "Qorqud ata" mənbəkələrinin (leqenda) cümləsi "xanım hey..." xitabı ilə başlar. Xitab və oyandırma kəlmələri və nidaları bilxassə uzadılarak söylənilir. Bu daha ziyadə dinləyicilərin diq­qətini söyləyiciyə toplamaq üçün olacakdır. Hətta xitabi mahiy­yətdə olmayan kəlmələr oyandırma mahiyyətində olan bir şeydir. "Əsli və Kərəm" mənqəbəsindəki "Aldı Kərəm, bakalım nə dedi", təkrarlamaları da eyni mahiyyətdədir. Necə ki Anadolu xalq ma­nilarında bu kibi xitab və oyandırma parçaları olmamasına rəğmən, mani bəstə ilə söylənilirkən ona da ayrıca bir oyandırma parçası ilavə olunur. "Konya vilayyəti xalqiyyatı və hərsiyyatı" adı altında bir külliyyat nəşr edən müəllim Sədəddin Nuzhət ilə Məhəmməd Fərid Konyada manilər söylənirkən tam ölçüdə olan birinci mısranın başına bir də bir gəl aman kəlmələrinin ilavə edildigini və bunların uzadılarak söynəlidigini qeyd edirlər.⁹⁷
Azərbaycan bayatılarının oyandırma kəlmələri ilə başlayan şərqiləri də vardır. Bunlar yuxarıda yad edilən digər türk şöbə­lərindəki manilərdən başlama etibarilə fərqsizdir.
2. Azərbaycan bayatılarında xüsusi bir tərzdə qafiyələr də görülür. Bir çox bayatıların qafiyələri sadə və tam bir şəkildədir. Rədifli olanlar da çoxdur. O biri türk şöbələrindəki mani şəkili kibi bunlardan başka bir də qafiyələri səscə bir-birinə bənzəyən nevlərə də təsadüf edilir. Bunlar da qafiyə yarım sayılır; məsələn:
Ocağa qazan asdım,
Ay mənim əziz dostum,
Hər nə dedin sən dedin,
Mən nə dedim, sən küsdün?

Yaxud:
Yayıldığın ucu yaşıl,

Dindirmə dilim çaşır.
Sabah bayram günüdür,
Qolun boynumdan aşır.

Və yaxud:

Gedən qara çuxalı,
Getmə qara çuxalı.
Əylən qonağım ol,
Sabah belə çıxarıx.
Bu şəkillər türk nəzmində qafiyənin ən əski tipidir. Halbuki bayatıların bir də qafiyəcə təcnis-omonim sənətinin havi olan ne­vi vardır ki, bu şəkil başka türk manilərində yoxdur. Azərbaycan kibi Cənubi Azərbaycan, İrakda yaşayan bayatılarda da bu nev cinaslı bayatılara çox təsadüf edilir. Təcnislər əksəriyyətlə ləfzi-cinas halında olur.
Azərbaycan bayatılarındakı cinaslamaların meydana çıkara bildigim şəkilləri bunlardır:
1. Qafiyə olarak alınan kəlmə, müəyyən məful halında ikiyə ayrılmaqla yapılan cinas şəkilli:
Əzizim Ordubada,
Salmasdan Ordubada.
Sərkərdə qoçak olsa,
Heç verməz ordu bada.
2. İki kəlmənin yan-yana gəlməsi ilə hasil olan tələffüz şəklinə, bir kəlməyi sərfin bir halına salmaqla uyğunlaşdırarak meydana çıxan cinas şəkli:
Əziziyəm salmasa da,
Yol gedər Salmasa da.
Xəlvət ağlar gözlərim,
Aləmə salma sada.
3. Başlı-başına ayrı tələffüz qiymətlərində olan dört kəlmə­nin ikişər-ikişər birləşəmsindən hasil olan bir tələffüzlü cinas şəkli:
Əzizim kəsad olmaz,
Mərd əli kəsad olmaz.
Yüz namərdin çörəyin,
Doğrasan kasa dolmaz.
4. Rədifli cinas şəkli:
Mən aşıq, odu keşdi,
Qalyanın odu keşdi.
Gözün kor olsun avçı,
Ceyranlar odu, keşdi.
5. Tələffüzcə bir-birinin eyni olan kəlmələrdən yapılma cinas şəkli:
Əziziyəm, Karabağı,
Cəncənin Karabağı.
Bir cüt tərlanım getdi,
Boynumda karabağı.
6. Müəyyən bir məfhul halında olan isimlə, bir feildən yapılma cinas şəkli:
Əziziyəm salma-sa,
Bu yol gedər Salmasa.
Bəndə-bəndəyə neylər,
Allah gözdən salmasa.
7. İki kəlmə ilə üç kəlmənin karşı karşıya gəlməsilə hasil olan cinas şəkli:

Yol düşdü, kamal, yeri,

Rəfikdən kam al, yeri.
Kamal sərf eylə aşık,
Düşdükcə kam al, yeri.
8. Bayatı qafiyəli olduğu rədifli cinas şəkli:
Üzündə xal kimindi?
Getdigim yol kimindi?
Ləblərin sal ağzıma,
Dəhanın bal kimindi.
9.Həm qafiyə və həm də rədifdə cinas şəkli:
Əzziyəm yarım gilə,
Yeməgə yarım gilə.
Baş ayağa minnət eylər,
Getməgə yarım gilə.
Radloff türk xalq ədəbiyyatına aid böyük küllüyatın Osmanlı ləhcəsinə aid olan cildində İqnat Kunoşdan nəqlən göstərdigi yüzlərcə maniləri⁹⁸ iki kısma ayırmışdır: mani sərlöhəsi altında 302 dənə ələladə mani qeyd edilmişdir. İkinci kısımda 229 dənə kiçik mənzum parçalar cinaslı manilər sərlöhəsi ilə göstərilmişdir. Bu kısımda göstərilən manilər istər qafiyəcə, istərsə mısraların ədədicə bizim cinaslı manilardan çox fərqlidir. Bu parçalar: dört mısradan - səkkiz mısrayə qədər böyüklikdə mənzuməciklərdən ibarətdir. Bir çoxlarının qafiyələrində cinas olmadığı halda yanlış olarak cinaslı sayılmışdır.⁹⁹ Bizim bayatılarla qarşılaşdırmaq kolay olmaq üçün buraya ən xarakteristik bir-iki nümunə aldıq:
Abalar,
Kısa-kısa abalar.
Sən bənimsən, bən sənin
El nafilə çabalar.
Bu qitəyi Radloff cinaslı olarak göstərir; halbuki bunda ci­nas yokdur. Aşağıdakı nümunələr cinaslıdır, fəkət şəkli bir xüsu­siyyət havidir:
Adana,
Ahbab ilə ye, iç, əylən,
Duşmana mal adama.
Canımı kurban edəyim,
Asilzadə adama.
Altı mısralıya nümunə:
Ara bana,
Keç gönül arabana,
Yoruldum, yolda qaldım,
Binəyim arabana;
Əsmərdən aldım arzum
Bir bəyaz ara bana.
Səkkiz mısralıya nümunə:
Dağıdır,
Sular çaylar, dağıdır.
Çıkdım bir dağ başına,
Sordum bu nə dağıdır?
Dedim: şu də nə dağı?
Dedi: Fərhad dağıdır!
Alsam yarı qarşıma.
Bəlki qəmim dağıdır.
Bu misallardan açıkcasına anlaşılır ki, Radlofun Kunoşun yalnış təsiratına qapılarak cinaslı manilər deyə göstərdigi tama­milə başka mahiyyət də mənzumcıklardır. Mani deyə göstərilən beş yüzə qədər mənzum parça arasında yalnız on bir dənəsi qu­ruluşca İrak bayatılarını (sadələrini) xatırlatır.
3. Azərbaycan bayatılarının göstərdigi xüsusiyyətlərdən biri də mısraların göstərdigi bölmə şəklidir. Tadueş Kovalski əsərində maninin vəzn və ahənginə aid verdigi məlumatda mani nevinin vəznində üç tip bulur:
a) yeddi hicalı mısrası 4 + 3 durğulu olanlar.
b) mısraları 3 + 4 durğulu olanlar.
c) mısrası 2 + (3 + 2) və 2 + 5 durğulu olanlar.
Halbuki Kovalskinin çıxardığı nəticə bəncə çox əksikdir. Təd­qiq əsasında Azərbaycan bayatılarının vəzn etibarilə on dört şəkil göstərdigini meydana çıxara bildim ki, Kovalskinin çıxar­dığı nəticəyə görə çox böyük bir yekun tutur.
Bunu da əvvəlcədən qeyd edəlim ki, qafiyəli havi olan bi­rinci, ikinci və dördüncü mısralar eyni müəyyən bölmələrə malik olduğu halda, üçüncü mısra daima xüsusi bölmələr göstərir. Bu cəhət də aşağıda ayrı olarak tədqiq edilmişdir.
Azərbaycan bayatılarında əldə edə bildigim vəzn xüsusiy­yətlərindəki bölmələr bunlardır:
1. Mısraları 3 + 2 + 2 şəklində olan bayatılar.
Sağalah + qardan + doymaz,
Xəstələr + nardan + doymaz.
Bənim xumarlı gözlərim,
Baxdıkca + yardan + doymaz.

2. Mısraları 3 + 4 şəklində olan bayatılar:

Zülfünü + daramısan,
Yumusan + daramısan.
Çox da gögçək degilsən,
Gönlümə + yaramısan.

3. Mısraları 4 + 3 şəklində olan bayatılar:

Kalyanından + çəkmərəm,
Doldurmaram + çəkmərəm.
Bir əlim gəncin üstə,
Şahmar vursa + çəkmərəm.

4. Mısraları 3 + 1 + 2 + 1 şəklində olan bayatılar:

Əzizim + vay + mənim + çün,
Dəryalar + say + mənim + çün.
Mən ölsəm sənə qurban,
Sən ölsən + vay + mənim + çün.

5. Mısraları 3 + 3 + 1 şəklində olan bayatılar:

Getmərəm + ləzgiyə + mən,
Baxmaram + özgəyə + mən.
Yar mənim öz yarımdır,
Vermərəm + özgəyə + mən.

6. Mısraları 3 + 2 + 2 şəklində olan bayatılar:

Mollanın + azan + yeri,
Məscidi + azan + yeri.
Dilim ilə yalaram,
Ayağın + gəzən + yeri.

7. Mısraları 2 + 2 + 2 + 1 şəklində olaln bayatılar:

Əldə + qəlyan + kibi + gəz,
Çöldə + tərlan + kibi + gəz.
Analığı unutgilən,
Özün + ceyran + kibi + gəz.

8. Mısraları 3 + 1 + 3 şəklində olan bayatılar:

Əzizim + nar + şirindir,
Həyvadan + nar + şirindir.
Qohum-qardaş bir yana,
Hamıdan + yar + şirindir.

9. Mısraları 2 + 2 + 1 + 2 şəklində olan bayatılar.

Maşın + gəlir + boş + gəlir,
İçi + dolu + quş + gəlir.
Oğlanın dolu dəsmalı,
Yarına + necə + xoş + gəlir.

10. Mısraları 1 + 2 + 2 + 2 şəklində olan bayatılar:

Mən + aşik + yaman + olur,
Ay + gəlir + orman + olur.
Sındırma yar gönlünü,
Yar + ahı + yaman + olur.

11. Mısraları "2 + 3 + 2" şəklində olan bayatılar.

Aşıq + qaralar + məni,
Xalın + qaraldar + məni.
Yatmışdım xəyalınla,
Basdı + qaralar + məni.

12. Mısraları 1 + 3 + 3 şəklində olan bayatılar:

Yük + üstündə + yumurta,
Ay + qız məni + unutma.
Ay qız məni unutsan,
Göz + yaşını + kurutma.

13. Mısraları 4 + 2 + 1 şəklində olan bayatılar:

Əzizinəm + qara + mən,
Oxumuşam + qara + mən.
Yar üzünə bxmaqdan,
Oldum üzü + qara + mən.
14. Mısraları 2 + 2 + 3 şəklində olan bayatılar:
Könlüm + quşu + dondadı,
Üçüb + qona + qondadı.
Ay yalnız yatan oğlan,
Mənim + gözüm + səndədi.
Azərbaycan bayatılarında üçüncü mısranın göstərdigi xüsu­siy­yətlər:
Bayatıları quruluşundakı xüsusiyyətləri yuxarıda təfsilatilə izah edərkən dörd mısra içində bir, iki və dördüncü mısralar bölmələri ilə bir-birinin eynini göstərdigi halda, üçüncü mısranın bu mısralardakı bölmə şəkillərindən uzak kaldığını gördik.
Tədqiqimiz təmam olmaq üçün bayatılardakı üçüncü mısra­ların xüsusiyyətlərini də meydana çıxarmaq lazımdır. Bu tədqiqi material üzərində təkib edə bilmək üçün misalları yenə yukarı­dakı bayatıların üçüncü mısralarından seçdik. O biri misallar da kitabımızın içindəki materiallardadır.
1. 2 + 2 + 2 = mənim + xumar + gözlüm
2. 1 + 2 + 2 + 2 = mən + ölsəm + sənə + qurban
3. 1 + 2 + 1 + 3 = yar + mənim + öz + yarımdır
4. 2 + 2 + 1 + 2 =qohum + qardaş + bir + yana.
5. 3 + 1 + 3 = sındırma + yar + qəlbini
6. 3 + 4 = yatmışdım + xəyalınla
7. 1 + 1 + 2 + 3 = ay + qız + məni + unutsan.
8. 1 + 3 + 3 = yar + üzünə + baxmaqdan
9. 1 + 3 + 2 + 1 = can + verirsə + qıza + ver
10. 1 + 2 + 4 = mən + səndən + ayrılmaram
11. 2 + 1 + 2 + 2 = bülbül + tək + ağlar + aşıq
12. 2 + 3 + 2 = çıxım + sinənin + üstə
13. 3 + 1 + 2 + 1 = üzündə + bir + busə + ver
14. 1 + 1+ 2 + 1 + 2 = bu + qız + bizə + yar + olmaz
15. 1 + 3 + 1 + 2 = dul + arvatdım + ər + dutdum
16. 3 + 2 + 2 = otağı + xəlvət + eylə
17. 1 + 1 + 2 + 2 = gəl + bir + qol + boyun + olaq
18. 2 + 1 + 1 + 3 = çox da + qaş + göz + eləmə.
19. 1 + 1 + 2 + 2 + 1 = hər + nə + desən + qıza + de
20. 4 + 3 = dadanmamış + kəkliyim
21. 3 + 1 + 1 + 2 = dəryada + bir + gül + bitib
Üçüncü mısranın göstərdigi xüsusiyyətin ədədcə çox olma­sına səbəb heç bir mısra bölgüsünə tabe olmadan təkbaşına sər­bəst olmasıdır. Bölgülərin çoxu o biri üç mısranın bölmələrinin eynidir. Bu eyniyyət heç bir zaman müəyyən bölgülü bayatılarda görünməyir. Yəni üçüncü mısra bayatılarda heç bir ümumi şəklə tabe dəgildir.
Üçüncü mıranın başqa bir xüsusiyyəti də kəmiyyətcə kısa və uzun olmasıdır. Bəzi bayatılarda üçüncü mısra ümumi vəzndən azalır.
Bu azlıq altı hecadan aşağı enməz. Bəzi bayatlıarda da üçün­cü mısra vəzndən ümumi uzun olur. Səkkiz hecalı olanlar çoxdur.
Üçüncü mısrası altı hecalı olanlara misal:
Yarım çıxdı qabaqdan,
Şəvki gəldi damaqdan.
Bir öpüş ver alım,
Dildən, dişdən, dodaqdan.
Üçüncü mısra səkkiz hecalı olanlara misal:
Əzizim sərpa çalar,
Av uzun sərpa çalar.
Niqab götürüldü üzündən.
Görüldü sərparçalar.
Üçüncü mısrası altı hecalı olanlara daha az təsadüf edilir. Üçüncü mısrası uzun olanlar ona nisbətdə daha çoxdur. Belə olmasına səbəb üçüncü və dördüncü mısralarda toplanan ana fikrin əsas məksədin kütləvi bir surətdə təsir yapmasıdır. Bunda bayatının musikisinin də təsiri olmaq ehtimalı var. Dəstənin sona doğru coşğun şəkil alması güftəyə təsir yapır.
4. Azərbaycan bayatılarında dördüncü mısraların xüsusiyyəti:
Ümumiyyətlə dördüncü mısralar vəzncə yeddili olduğu hal­da bəzən bunlarda bir vəzn taşkınlığına təsadüf edilir. Bu taş­kınlığın da musiki sayəsində vücuda gəldiginə qane olmaq olur.
Dördüncü mısralarda taşkınlık mısranın bəzən nəsr halına salacak şəkildə tamam bir cümlə halındadır.
Əzizinəm gözü yandı,
Kababın közü yandı.
Oğul öldü, göz çıxdı,
Gəlin öldü, elin bir üzü yandı.
Və yaxud:
Əzizinəm yaxşudur,
Yaxşı danış, yaxşı dur.
Yaxşı igidin yurdunda,
Pis oğlun kaldığından, qalmadığı yaxşıdır.
Bəzi bayatılarda da dördüncü mısranın çaşqınlığı doğru ölçülü mısralara ayrı bir parça ilavəsi ilə olur. Məsəla, aşağıdakı bayatıda dördüncü mısranın başına yalnız bir ay bivəfa xitabı ilavə olunmuşdur:
Sən gedəni il oldu,
Yandı bağrım kül oldu.
Sənilən üçan quşlar,
Ay bivəfa, oxudu bülbül oldu.
Ümumiyyətlə bayatılar içində dördüncü mısrası bu kibi xü­susiyyət göstərən azdı. Yerivan sahəsində söylənilən bayatı­larda mısranın sonuna bir də hakışda nidası ilavə olunur. Bu nida bəzən bütün mısraların sonunda təkrar edilir.
Azərbaycan bayatıları bütün türk və tatar mahnıları içərisin­də mövzu etibarilə xüsusiyyətə malikdir. Tədqiq əsasında onların xalq ədəbiyyatı nevləri içində ictimai və iqtisadi hadislər qarşı­sında çox həssas olduğu anlaşılmaqdadır. Hər nə qədər əlimizdə olan baya­tıların üstündən əsrlər keçməklə onların texnikasında olduğu kibi məvzununda da aşınma və xarablık hasil olmuşdur; fəkət bununla bərabər bayatılarda müxtəlif cəmiyyət quruluşla­rının və müxtəlif sınıfların dünyagörüşü tərzini seçmək mümkün bir haldadır.
Sıra ilə əşirət dövründən başlayıb feodalizm, kapitalizm və inqilabi cəmiyyət quruluşlarının izləri, bayatıların buniyəsində özünə yer bulmuşdur. Bu kibi bayatılarda bu quruluş şəkilləri ya doğrudan doğruya məğzu halındadır, ya da baytının ifadə şəklin­də, təşbeh və dekorasiyasındadır. Hər iki şəkil həyat əsasının (bazasının) əsərdə təcəllisindən başqa bir şey dəgildir. İzahımızı vəsiqələrə bağlamaq üçün əşirət dövrini alalım. Əşirət cəmiyyət quruluşunun ən tipik cəhəti, köçərilik halında iktisadi ehtiyacları təmin etmək sistemidir. Bu sistem hər nə qədər qədim dövrə aidirrəsə də Azərbaycanda imdi belə təsadüf edildigindən baya­tılarda bütün çıplaklığı ilə yaşamaqdadır.
Aşıq, el gəli dağlar.
Dibi kölgəli dağlar.
Oturdum yol ağzında,
Haçan eli gəli, dağlar.
Yaxud:
Əzizim şah İsmayıl,
Nişanlısı gögçək İsmayıl,
Bəhar fəsli gəlibdir,
Gəl dağa köçək, İsmayıl.
Kibi bayatılar əşirət həyatının çizgilərini havidir.
Bir qism bayatılarda feodalizm quruluşunun bütün zəvki hakim bir şəkildə yaşamaqdadır. Qızına elçi gələn ana tələb edə­nin yüksəgligində ölçü olarak xan ilə bəyi işlədir:
Qızım, qızlar ağası,
Başında var tuması.
Qızıma elçi gəlibdir,
Xanlar, bəylər ağası.
Feodal təbəqəsi bü nev bayatılarda pərəstiş əlayıq bir mevqi dutduğu halda, feodalların zülm və işkəncəsindən şikayət edən bayatılar daha çoxdur. Feodalizm dövrində aşağı təbəqənin bil­xas­sə kəndlilərin necə istismar edildigi göz önünə gətirilirsə, aşağı xalq təbəqəsinin məhsulu olan bayatlırada onlara qarşı du­yulan üsyanın tərənnüm edilməsi təbii görünür. Hər tərəfdən gələn feodal təziqləri qarşısında el vicdanı gözəl hayqırır:
Mən aşıqam, xan eylər,
Xan divanın xan eylər.
İki yumruq bir başa,
Görüm hansı xan eylər.
kibi bayatılarda şikayət və üsyan ruhunu daşıyan istismar edilmiş xalq, feodalların yürüşündə belə tənqidə layiq cihətlər görür.
Burdan bir ağa getdi,
Sallandı bağa getdi.
Qaşından, qabağından,
Qar yağ-yağa getdi.
Feodallar yalnız ərkəkləri dəgil, eyni zamanda qadınları da bir irz və namus düşmanı olaraq alçaqçasına istismar etmişlər ki, bu əziyyət qarşısında xalq psixolojisi gah sərzənişgar və gah da üsyankar bir şəkildə meydana çıkmışdır.
Duvar üstə at gedər,
At gedər, bərat gedər.
Yaxşı qızın cəhizi,
Bəglər çün xalat gedər.
Hələ qızların kəndli və rəiyyət ailələrindən çıxardılıb bəg və xanlara peşkəş seçilməsi bayatılarda facianə təsvir edilməkdədir.
Evdə budağ meşədir,
Gedirsən, hey meşədir.
Qız götürüb qaçmaq,
Nə binamus peşədi.
Bin dürlü əzab və əziyyət içində zavallı xalq kütləsi feoda­lizm zamanında kimə iltica etdi? Ya əllərini yuxarı qaldıraraq göz­lərini gögə digdilər və bədbinlik, ümüdsüzlik dolu manılar qoşdular, yaxud da bayatılarda olduğu vəchilə yenə feodalların özlərinə yalvardı və yapılan zülmləri xanların özlərinin belə tə­həm­mül edəmiyəcəgi bir şəkildə olduğunu ağa, xanlara izah etdi.
Əzizim, ağa xan,
Ağa sultan, ağa xan.
Bu zülmə xan dözməz,
Əgər gögdən yağa xan.
Yavaş-yavaş feodalizm quruluşundan çıxıb da kapitalizm cəmiyyəti quruluşuna girən xalq yenə eyni surətdə həyatından şikayətçidir. Sərmayənin hakimiyyəti, burjuaziyanın dirçəlməsi, məhəlli şovinizmin inkişafı yenə xalqın istismar edilməsini mucib oldu və bayatılar sızlamağa başladı.
Qaşının yayına bax,
Üzünün ayına bax.
Çəkdigi zəhmətinə,
Aldığı payına bax.
Ticarət inkişaf edir. Sərvət və zənginlik mevqe qazanır. Əf­kari ümumiyyədə pulun miqdarı ictimai mevqedə ölçu sayılmağa başlayır. Yoxsul təbəqə həyatda səadəti, rahəti, eşqi və hər şeyi pul ətrafına yığılmış şəkildə görür. Bu bayatı bu görüş tərzini ətraflıca izah edir.
Bən aşıqam, qullu ol,
Nökərli ol, qullu ol.
Rahat yaşamaq üçün,
Bu dünyada pullu ol.
Ticarət kapitalizminin inkişafı ilə şəxsi ticarət də artır. Ehtikar (spekulyasiya) başlayır. Başlarda ticarət qayğusu çoxalır.
Əzizim, Gəncədə,
Şamaxıda, Gəncədə.
Tüccar oldum yük bağladım,
Malım qaldı Gəncədə.
Burjuaziyanın hakimiyyəti ilə milliyyətçilik hissləri artır, Azərbaycan əhalisi içində böyük fəlakətlərə səbəb olur. Türk-ərməni burjuaziyası bir-birini boğmağa başlayır. Meydana 18 mart 1918-ci il hadisələri çıxır. Ortada məhv olan yenə yoxsul təbəqə olur. Xalq bayatısı dərhal bu cihətlə də əlakədar olur:
Əzizim, Həsən dayı,
Göndərsin bizim payı.
Arzum mənim budur,
Gəlməsin o "Mart ayı"...
Yaxud:
Dar ağacı quruldu,
Dibində qan duruldu.
Gedin deyin keşişə,
Ermənilər qırıldı.
Sora bayatı inqilab dövrinə girir. Xalq əsarət və istismardan qurtulur. Təbii haqqına, torpağına nail olur, geniş və sərbəst nəfəs almağa başlayır və hüriyyətdən hasil olan bir şadlıqla bayatılar bağırır.
Əlimdən qaşıq düşdü,
Yenə qarışıq düşdü.
Gəldi Şura hökuməti,
Aləmə işıq düşdü.
Zavallı xalq əski devirlərdə o qədər çəkmiş idi ki, Şura zamanında belə feodalizm və kapitalizm dövrlərini xatırlayır və ruhunda intiqam hissi qabarır.
Şura çoxdan olaydı,
Torpaq əldə kalaydı.
Ağadan, xandan, bəydən,
İntiqam alaydı.
Bayatılar eyni zamanda inqilabi cəmiyyətə məxsus nəslin yaranması üçün təşviq edici bir şəkil alır:
Fəhlə, kəndçi balası,
Quraq Şura binası.
Gəlin komsomol olaq,
Ataq köhnə libası.
İctimai inqilab məmləkətdə yeni bir mədəniyyəti qurmağa başlayır. Hər yer sənayeləşməgə yüz qoyur. Kəndlər sosialistləşir. Xalq müxəyyələsi bu hadisəni bir sadət xariqəsi kibi görür.
Bakıda furqun gəlsin,
Yük dolu furqun gəlsin.
Harda deyilmişdi bu,
Kəndlərə vaqon gəlsin.
Xülasə, bu gün aprel inqilabından səkkiz il keçdigi halda sosialist cəmiyyəti quruluşunun üzərində geniş bir ölçüdə baya­tılar meydana gəlməkdədir. Qüvvətlə başlanan bu hərəkat sayə­sində az zaman sonra bayatılar da yeni cəmiyyətimizin xüsu­siy­yətinə bağlı olaraq tamamilə yeni bir təkamül səhifəsi meydana çıxacağı daha imdiki nümunələrdən belə anlaşılmaqdadır.
Məlum olduğu üzrə bayatılarda əsas qayə, məqsəd ikinci beyt­də toplanır. İkinci beytsə əsas mövzudan tamamilə uzak mis­ralar halındadır. Hətta bu iki mısra belə bəzən aralarında ayrı-ayrı mahiyyətdə bulunur. Birinci mısra ümumiyyətlə oyandırma və yaxud xitab nidasından sonra ancaq ikinci misradakı qafiyəyi, yaxud rədifli qafiyəyi havidir. İkinci misra isə başlı başına bir mevzunu ehtiva edir. Məsəla:
Əzizinəm qara mən,
Oxumuşam qara mən.
Yar üzünə baxmaqdan,
Oldum üzü qara mən.
Mısraların mənaca bu tərzdə olmasına səbəb bəstəsi (hava­sı)dir. Bayatı bəstə ilə bədahətən söylənilən nevidir.
Mənaca birinci mısranın tamamilə ayğırı gedişi yalnız parça­nın musikisni təmin etmək üçündür. Bunlar təkrarlanıncaya qədər saz şairləri beynində əsas məqsədi nəql edən parçanı hazırlamış olur.
Bu nəzm şəkili ümumiyyətlə bədahətən söylənilən mənzu­mə­lərin xarakteristik cəhətidir. Halbuki bu şəkil ifadə də başka bir tərz də var. O da dört mısranın dördünün də mövzuca bir-birinə bağlı olan şəklidir. Məsəla:
Əzizim, maralım yar,
Ceyranım, maralım yar.
Necə insafın rəva gördü,
Qul təki saralım yar.
Əski ədəbiyyat nəzəriyyəsinə aid kitablarda yek ahəng deyilən bir tərz ifadə isə çox azdır.
İfadədəki sənət etibarilə Azərbaycan bayatılarının bir xüsu­siy­yəti vardır. Qafiyəyə bağlı olaraq havi olduğu hər dürlü kəlmə oyuncaqları xaricində fikri sənətkaranə işləmək qabiliyyətinə malik bayatılar az dəgildir. Məsəla:
Əzizim, minaya qədər,
Xalın minaya qədər.
Ay var bir günə dəyməz,
Gün var min aya dəyər.
Nəzm yaradıcılığında böyük rol oynayan tədai (assosiasiya) də bayatıda mühüm bir qiymətdədir. Yatmış "ceyran"ı görən aşıq dərhal səvgilisin xatırlayır:
Bən aşıq, elə bildim,
Bən sizi belə bildim.
Yatmış ceyranı gördüm,
Yar yatıb elə bildim.
Bayatıları gözəlləşdirən sifətlərdən biri də təşbehlərdəki zə­riflikdir. Bu şəkil bayatılar da çoxdur. Səvgilisindən doymadığını aşığın yağan yağmurların yer tərəfindən əmildigi halda doyma­ması ilə kiyas etməsi nə qədər dadlıdır:
Qızıl gül uyum-uyum,
Dərim qoynuma qoyum.
Yağış yağar yer doymaz,
Mən səndən necə doyum.
Bayatılarda nəzərə çarpan bir sənət də heca vəzninə verilən qiymətdir. Bir çox bayıtlarda heca tammailə imalə və züxaf kibi qüsurlardan azadədir ki, bu günkü şairlərdə belə ifadə tərzi çox azdır. Qüvvətli bir vəznə malik olan bu bayatı eyni zamanda çox da sənətkaranədir.
Mən aşıq, hindi zülfün,
Gərdənə mindi zülfün.
Dəstələ qoy qoynuna,
Qan eylər indi zülfün.
Bayatılarda bəzən görülən ədəbi məhfumlar ilə sənət tələq­qi­ləri tamamilə iskolastik və klassik ədəbiyyata aid ədəbi görüş­lərə uy­­ğundur. Heç şübhəsiz bayatının inkişaf və təkamül səhi­fələrini göz­dən keçirirkən əski mədrəsə-saray ədəbiyyatının təsi­rin­dən kur­tul­madığını da ayrıca qeyd etmək icab edir, bunun əksi olduğu kibi.
Xülasə olaraq deyə biləriz ki, Azərbaycanın əski ozanları ilə yeni el şairləri tərfindən yaradılan bayatılar-bunları yaradan şəx­siy­yətlərdəki mədəni səviyyənin ibtidailiyi nəzərə alınınca yüksək dərəcədə şairanı bir qiymətə malik olan qismləri də az dəgildir.
Azərbaycan bayatılarının bir xüsusiyyəti də onların hayiz olduğu etnoqrafik qiymətlərlə nəhr, heyvan, quş, çiçək, meyvə adlarıdır.