Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

Bakı, oktyabr, 1928
“Azərbaycanı öyrənmə yolu” jurnalı,
1930-cu il, sayı 4-5 (9-10), səh.9-42
İÇINDƏKILƏR


Ön söz (B.Əhmədov, Ə. Şamil) 3
Azərbaycan türklərinin ədəbiyyati tarixi 22


Məqalələr
Heca vəzninin tarixi 144
Türk el ədəbiyyatina elmi bir baxiş. «Oğuznamə» 167
Əşirət dövründəki Azərbaycan ədəbiyyatina
aid vəsiqələr 181
Türk xalq ədəbiyyatinda mani növü və
Azərbaycan bayatılarının xüsusiyyəti 192


Əmin Abid (Əhmədov).
Azərbaycan türklərinin
ədəbiyyatı tarixi,
Bakı, Elm və təhsil, 2016.
Nəşriyyat direktoru:
Prof. Nadir Məmmədli
Kompyuterdə yığdı:
Aygün Balayeva
Kompyuter tərtibçisi və
texniki redaktoru:
Ramin Abdullayev

Kağız formatı: 70/100 1/16

Mətbəə kağızı: №1
Həcmi: 15 ç/v
Tirajı: 300

Kitab Azərbaycan MEA Folklor İnstitutunun

Kompyuter Mərkəzində yığılmış,
“Elm və təhsil” NPM-də
ofset üsulu ilə çap olunmuşdur.

1 “Azərbaycan” – Məhəmməd Baharlı, Bakı, 1921. səh. 31.

2 “...köçəbəlik ilə mübarizə, torpağa mərubiyyət, bağ və bağça salmaq, körpü tikmək, xəstəlik, soğuq ilə mücadilə, torpaqçılıq, türk məcəllisi, qaranlığın və cəhalətin məğlubiyyəti – iştə Zərdüştün və muğların başlıca ehkamları!” Ərəb istilasından əvvəlki mədəniyyətimizin iqtisadi və siyasi səbəblərlə degil, “Zər­düştün dini” sayəsində doğduğu qənaətində olan mühərrir başqa bir yerdən: “Ərəb istilası Zərdüştün atəşi ilə bərabər ölkəmizin mədəniyyət işığını da söndürdü” – diyor. Tariximiz haqqında azəri müəlliflərinin əsərləri: Y.Vəzir (“Maarif və mədəniyyət” məcmuəsi, Bakı, 1926). Yenə eyni mühərrir “Azər­baycan ədəbiyyatına bir nəzər” adlı risaləsində.

3 Y.Vəzirov (Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər. səhifə 85. İstanbul 1337) ilə Sal­man Mümtaz (“Maarif və mədəniyyət” məcmuəsi, Bakı, fevral 1923) süla­lə­cə Qəstəmonili olan X əsrin ərlərindən İbrahim Çələbiyi “Azəri” məxləsini daşıdığı üçün azərbaycanlı ədd ediyorlar. Bu fikrin tamamının əsassız olduğu tarixi vəsiqələrə istinad edərək məqalələrimizdə isbat edilmişdir. (“Maarf iş­çi­si” məcmuəsi, Bakı, 1925 və “Türk yurdu” məcmuəsi, İstanbul, Təmuz 1924)

4 Mahmud Məmun “İqdam” qəzetəsi (baş məqalə) İstanbul, 21 Tişrini – əvvəl, 1926.

5 Domurqan, Bartold, İbn-Fəqih, Cəmaləddin Mustofi “Mirat əl-buldan”, Saci Nasiri, “Gənc daneş” müəllifi Məhəmməd Təqi və sairə. Abbasi hökumə­ti­zə­manikə təmas edən Əcəm və ərəb müəllifləri də eyni şeyi ifadə edirlər (Köp­rülüzadə Məhəmməd Fuad – “Türk dünyası” – 1919)

*Şair Əliabbas Müznib Ə.Abidin böyük qardaşıdır. 1937-ci ildə repressiya qurbanı olmuşdur. (B.Ə.).

6 В прежние историческое периоды река Аракс отделяющая теперь Кав­казский Азербайджан от персидского была резкой етнографической гра­ницей, отделявшей Иранскую Мидию от яфетической, по термина­логии Н.Я.Марра, Албании./Краткий обзор истории Азербайджана, стр.138/.

7 Краткий обзор истории Азербайджана: место прикаспийских областей в истории мусульманского мира.стр.139-147, Баку 1925

* Zaqafqaziya Seymi nəzərə tutulur. (B.Ə)

8 Mustəşriq V.V.Bartoldun bu xüsusda yurutdugü fikri həman-həman bu hali ehtiva ediyor “...но термин Азербайджан избран потому, что когда установ­ливалась Азербайджанская республика, предполагалось, что персидский и этот Азербайджан составят одно целое, так-как по составу населения, они имеют очень большое сходство. Но этот основании было принято название Азербайджана, но конечно теперь, когда слова Азербайджана и особый республики, приходится путатся и спрашивать, какой Азербайджан имеет­ся в виду: Азербайджан персидский или этот Азербайджан. («Место при­каспийских областей в истории мусульманского мира». Стр.57)

9 “Qızıl qələmin (sayı 4,Bakı 1924) 1920-ci illərdə Bakıda basılmış rusca “Sə­nayeyi-nəfisə” məcmuəsindən nəqlən göstərdigi məxəzlərdən: akademik Do­ren, professor Berezin, ingilis misyonerlərindən Hanovoy, Renyeps, Bro­nev­ski, Emixvald, Petsoldt, Cakıvlu, gənc daneş sahibi Səməd Təqi, “Təqdim əl-buldan-Nasiri”, “Fərhəng-əncüməni-ara”, “Ayineyi-İskəndəri” atəşkədələrin an­caq məcusi hindlilərə aid olduğunu tədqiq və müşahidələrlə istinadən qətiy­yətlə söylüyorlar ki, “Qızıl qələm”in yürütdügü bəzi hökmləri, kəndisinin gös­tərdigi bu mənbələr belə çürüdüyor.

10 Edqar Bloşenin “Məzdəizmin türklərin etiqadları üzərindəki təsiri adındakı tə­təbbönaməsinin tərcüməsi (“Milli tətəbbö” məcmuəsi, sayı I, səhifə 142, İs­tan­bul,1331).

11“... эсли нужно было бы придумать термин для всех областей, которые обединяет сейчас Азербайджанская республика, то скорее всего можно было бы принят название Арран”. («Место прикаспийских областей в ис­то­рии мусульманского мира.стр.57.)

12 Dugnis “Xəzər” təbirini “Xozar” şəklində qəbul ediyor, tədqiq ediləcək bir şeydir.

4 Əbül Fərac, Porfir, Loqonfur, Teofanə istinadən Dugins (tərcümə)

1 Azəri ədəbiyyatında türkcənin təkamülü. Əmin Abid (“Maarif və mə­də­niyyət” məcmuəsi numero 2-3, Bakı 1926).

2 Xəzərlərin imhasində Bizanslılar və ruslarlə bərabər Qafqazı istila edən Səl­cuq türkmənlərinin də rolu olmuşdur. Köprülüzadə Məhəmməd Fuad. Tür­ki­yyə tarixi, səhifə 35.

3 Abbasi xəlifələrinin əskəri təşkilatında bulunan və əski Ermənistan ilə Xorasan arasında iqamət edən türkmənlərdən bəhs edərkən tarixçi Dugins ərəb müvərrixlərindən İbn əl-Həmas və İbn əl-Əsirə, Bizans müvərrixlərinə istinad edərək onların ğoz-ğuz-uz-oğuz olduğunu təyid eyliyor. [Arteq türkmənləri-hunların ümumi tarixi tərcüməsi – on ikinci bab]. İran mənbələrində də bu müvzuya aid məlumata təsadüf ediliyor. Şah İsmayılın oğlu Sam Mirzə Ağqoyunlulardan bəhs edərkən böylə diyor: “İn taife ra ağqoyunlu quyənd və çenançe dər kotabe-təvarix məstur əst. Əcdad-e işan dər zəmane – oğuz xan ke qəbl əz zuhur-e İslam bude və əz əqsayi-məşriq təşəkkor be İran kəşidsənd və bər əksər vilayəti-məşriq kəşte dər Hüdud Diyarbəkr rəxte-iqamət əndaxtənd”. (Töhfeyi_Sami, Sultan Yəqub bəhsi)

4 Akademik V.Bortold miladi VI əsrdə Çin sərhədlərindən Qara dənizə qədər uzanan böyük sahədə hakim olan türk qövm və qəbilələrinin oğuzlardan ibarət olduğunu qəti surətdə qəbul ediyor (Fransız və islam ensiklopedisində “ğuz” maddəsi və Bakı türkoloji qurultayında oxunduğu rapor ilə “Записки васточ­ного отделиния русского имперского археологического общества, том УШ, Петербург 1894 г.). Professor Köprülüzadə Məhəmməd Fuad həman bütün əsərlərində bizim qovmi mahiyyətimizə təmas etdigi zaman köçəbə oğuz­ların müxtəlif zamanlarda İranın Şimali vilayətləri, Azərbaycan, Cənubi Qafqaz, İraq, Hələb həvalisi və bütün Anadoluda yerləşməklə onlara qəti bir etnik çöhrə verdiklərini qeyd ediyor. (türk ədəbiyyatımızda mütəəssüflər. Türki­yə tarixi, Azəri ədəbiyyatına aid tədqiqlər).

1 Səyyah Olearidən nəqlən Kozubski: Е.И.Козубскии: Истории города Дербента. Темирхан-шура.1906.

2 “...Signa antigia hierogbyphica et alia scripta Ogusiana gual in muro urbis et monumentis sunt observata...” (Sichwald, Reuseete.B.II.,s.212).
Bartoldun “Yenə Qorqud haqqında məlumat” sərlövhəli məqaləsindən nəqlən.

1 “Oğuznamə” haqqında kitabımızın “Çadır ədəbiyyatı” qismində əlavə izahat verilmişdir.

1 Таким образом происходит распадение огузов на три народности, из которых две ранше подчинились оседлой жизни, а третья оседает в настояшее время. Эти народности – османы , азербайджанцы и оставшиеся в Средней Азии потомки огузов – туркмены. «В.В.Бартольд. Обзор истории тюркских народов..Баку,1925. Стр.138

1 Drezden kitabxanası. Yazma, numero 86.

1 Aus dem achlaffe des Mirza Schaffi pag.190.

2 Brochaus: Konversationg, Lexukon. Baxınız “Bodenştedt” maddəsinə.

3 «Боденштедт дал не перевод, а переделку, в которую внес очень много своего собственного повидимому, от подлинного млиафии осталось у Боденштедта совсем мало» / А.Крымский. История Турции и литературы, том.2,стр.140./

4 Firidun bəg Köçərli Bodenştedt haqqında yazdığı haşiyədə Berlin şəhərində “Qəzəlliyyate-Mirzə Şəfi” ünvanında öz əşarını çapa verübdir” – tərzində bir qeyd varkən, əsərinin mətnində buna tamamilə zidd olaraq “Almaniyada Mirzə Şəfinin məcmuəsi (Bodenştedt) adlı şəxsin ehtimamilə nemsə^*dilinə tərcümə olunubdur – deyə hökm veriyor. (“Mirzə Fətəli Axundov” risaləsi – səhifə 4, Tiflis – 1911) və (Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları, I cild, 2-ci hissə, səhifə 476-477)
Köçərlinin təsirinə qapılaraq Vəzirov^**də Fazil Mirzə Şəfinin şeirlərinin məc­muəsi alman dilinə tərcümə olunaraq ədib Botenştedt ehtimami ilə basıl­mış­dır”. –diyor. Salman Mümtaz da eyni yanlışlığı daha müğəlləq bir şəklə sal­mış­dır. (Azərbaycan ədəbiyyatı, Mirzə Şəfi Vazeh, müqəddimə)
^* Alman
^** Y.V.Çəmənzəminli nəzərdə tutulur (B.Ə.)

1 Qitələrin müqayisəsi kitabımızın gələcək cildlərindəndir ki, burada Mirzə Şəfi haqqında müfəssəl məlumat da vardır.

1 Salman Mümtaz nəşr etdigi Vaqifin külliyyatına yazdığı müqəddimədə Adolf Berjedən bəhs edərkən diyor ki, “Azərbaycan şairlərinə dair Germaniyanın Leypsiq şəhərində basdırdığı məcmuəsində Vaqifin tərcümeyi-halından bəhsedici bir sətir də olsun yazmamışdır (Azərbaycan ədəbiyyatı, sayı 2, səhifə 4, Baku, 1925). Möhtərəm Mümtazın tədqiq etmədən atdığı hökmlər özünü burada da müdhiş bir yanlışlığa sürükləmişdir. Berje kitabına yazdığı on dörd bəçək səhifəlik almanca müqəddimənin altı səhifəsini (səhifə VI-XI) Vaqifin tərcümeyi-halına vəqf etmişdir. Hətta ən çox Vaqifin tərcümeyi-halından bəhs etmişdir. Daha qəti sübut etmək üçün nasıl başladığını da göstərəlim: “Achund Molla Penach Vakif, son des Muhti Aga vard im Kasachschen Districhte um das Yanz 1160 der Hidshra (1717) geboren...

* Stokholm

2 F.Köçərli: Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları (I cild, 2-ci hissə, səh. 498 və “Fətəli Axundov” risaləsi).

3 ”Qafqaz və Azərbaycanda məşhur olan şüəranın əşarı məcmuəsi” almanca müqəddəmə, səhifə 13.

4 “...Fətəli Axundovun ən eyi komediyaları “Botanim Müsyo Jordan” ilə məşhur sehrbaz “Məstəli şah”dır. Bu əsərləri bənim qardeşim Karl Berje fransız dilinə tərcümə edərək, Peterburq Ermitajının müdiri müsyo Jillesə təslim etmişdir. Müdir komediyaları özünün Qafqaza yapdığı səyahəti haqqında yazdığı əsəri ilə bərabər nəşr etmək istiyordı. Fəqət Jillesin ansızın ölməsi nəticəsində bu əsərlər də ortadan qayib olmuşdur. Çünki öldükdən sonra əlyazısı ilə olan əsərlər bulunamamışdır (Berje əsəri, müqəddəmə, səhifə 14).

* Əsərin əlyazmasında 15-ci il göstərilir, ancaq bu mexaniki səhv ola bilər. 1925-ci il daha uyğun gəlir. Məcmuə əlimizdə olmadığından Ə.Abidin mə­qa­ləsinin nəşr tarixini də müəyyələşdirə bilmədik (B.Ə.).

1 Л.Будагов: Практическое руководство турецко-татарского Азербай­джан­ского наречия, Москва 1857.

2 Köprülüzadə (Azəri ədəbiyyatı tarixi, dördüncü məqalə – “Türk dünyası”, İs­tan­bul, 1919) bu adı Mirzə Qasım bəy göstəriyor. Doğrusu Mirzə Kazım bəg­dir.

3 Записки восточного отделения русского императорского археологи­ческого обшества

1 Заметка об азербайджанской литературе «Турции и ее литературы», Москва 1910, стр. 138-141.

1А.Туманский: «О Китаби-Коркуд», Затлки востог обдел. император. русск. археологических обшества. IX том стр.270.

1 Eyni nəşriyyatın doqquzuncu cildində (səhifə 272-276) Bartoldun məqaləsi.

2 Akademik Bartold oğuzların bu hərəkətini qıpçaq türklərinin təzyiqi altında vu­cudə gəlmiş deyə göstəriyor: “Что эти тюрки (огузы) менше находились под влиянием восточно-азиатской културы, подтвердается тем, что вслед за ними стали двигатся с севера на юг тюрки менее культурные : это дви­же­ние кыпчагов с берега Иртыша и Кргизов с берегов Енисея. Очень вереят­но, что под влиянием этого движения огузы стали переходить юж­нее, в Рерсию, кыпчаги заняли их место. «Обзор истории тюркских на­родов. Стр.135.»

3 İbn-Əsirə istinadən Köprülüzadə (“Türkiyə tarixi” – səhifə 136)

1 Köprülüzadə Məhəmməd Fuad – Türkiyə tarixi, II səhifə 133.

 Çox güman ki, həyulələrdə yazmaq istəmişdir. Həyulə – 1) qədim fəlsəfədə materiya, qismi 2) xəyal, vahimə 3) qeyri-adi (B.Ə.)

1 “Türkiyə tarixi”, səhifə 142-143.

2 Ədəbiyyatımızın hər dövrəsinə təsiri olduğu üçün bu din haqqında məlumat lazım görüldü.

1 Əbu Duləfə görə oğuzların bir ibadətgahında İsanın və Məryəmin rəsmləri olmazdı. Oğuzlar dinləri haqqında müfəssəl məlumat üçün baxınız – Bartold­dan tərcümə: Orta Asiyada moğal fütuhatınə qədər xristianlıq (“Türkiyyat məcmuəsi, İstanbul, 1925)

1 İbn əl-Əsirdən nəqlən akademik Köprülüzadə: “Türkiyə tarixi”, səhifə 134.

1 Akademik Köprülüzadə: “Türkiyə tarixi”, (səhifə 46). Eyni fikri akademik Bartold da təyid ediyor: «...Огузы которым относиться орхонские надписи» / Образ истории тюркских народов, Стр.133.Баку,1925.

1 Tomsen və Radlova istinadən professor Nəcib Asim (Orxon abidələri, səhifə: 112-113, 124-126)

1 “Divan lüğat-it türk” dəki atalar sözlərini İstanbul Darülfünuni profes­sor­larından Nəcib Asim toplayaraq “əski savlər” adı ilə bir risalə halında nəşr etmişdir (İstanbul, 1338)

1 Brokelmanın tədqiqi türkcəyə də tərcümə edilmişdir (ədəbiyyat fakültəsi məcmuəsi: Aqustos – tişrini – əvvəl 1339).

1 Heca vəzninin tarixi haqqında “Maarif işçisi” məcmuəsində təfsilatlı mə­qalələrimiz var^.
^Bax. Əmin Abid, “Heca vəzninin tarixi. “Maarif işçisi”1927, №3, səh.50. Mə­qalənin davamı həmin məcmuənin 5,6,7-ci saylarında çap olunmuşdur (B.Ə.)

2 «Древнейших народных стих турецких племен» Ф.Корш.Записки вос­точ.отдел.русск.археологических общ., том. XIX.

1 Fərhəng şüuri və Süleyman Özbəgi Əl-Buxarinin “Lüğəti-Çığatay”i.

2 Qopuz Oğuz qövmlərinin telli çalğısıdır. Qədim oğuz ənənə və adətlərini bizə nəql edən “Kitabi-Qorqud”da qopuzdan başqa bir çalğı yad edilmiyor. Hər mövzu də qollanılan qopuzdur.

3 “Kitabi_Dədə Qorqud”, səh 4.

4 Türkiyə ictimaiyyatçılarından Ziya Göyalp aşağı təbəqə xalqın da bu mərasimlərdə iştirak etdigini söyləyor: “Bir gün Xanlar xanı, yaxud bəglər bəgi bir toy, yaxud bir şülən yaparaq bütün eli dəvət edirdi. Bunlar yeyüb içdikdən yeni əlbisələr geyüb bürcləri də verildikdən sonra dəvət sahibinin təklifilə evində hər nə varsa ümumi dəvətlilər tərəfindən yəğma edilərdi. Bu hal də göstəriyor ki, el daim bir kommunist həyatı yaşayan xaricə qarşı bir ailə-oğuz cəng təşkilatını mühafizə edən qapalı bir cəmiyyətdi” (“Türk mədəniyyəti tarixi”, səhifə 16, İstambul, 1926)
Fikri qərəzlə olaraq kommunistligi “yəğmagərlik” şəklində göstərən Ziya Gö­yalp bu xüsusda əldəki vəsiqələrin əksini göstəriyor. Bu mərasimlərdə dərə­bəgləri tərəfindən istismar edilən kəndin sinfi iştirak etmək haqqından məh­rumdu: yalnız baş xan ilə qarısı və əşirət bəglərinə məxsusdu. Bu məxsusdə eyni məlumat verən “Kitabi-Dədə Qorqud”un müxtəlif yerlərində mərasim­lərin xan və bəglər tərəfindən tərtib edildigi və burayə “reislərin, hərbdə ya­rarlığı görülən “qəhrəman”ların dəvət edildigi açıq olaraq göstəriliyor. Xalq zümrəsinə mənsub olanlardan ancaq “qopuzci” ilə “ozan”lar iştirak edərlərdi; o də yuxarıya yaltaqlıq yapdıqları üçün.

1 Mütləq əksəriyyəti doğuran mühacirətlər XIII əsrə qədər davam edən oğuz axınları sayəsində hasil olmuşdur. Buralara sonrakı bəhslərdə yaxınlaşacağız.

1 Bu günün xalq ədəbiyyatı məhsulları islami bir şəkildə olduğu üçün əsəri­mizin mütəaqib cildində tədqiq edilmişdir.

1 “Dürrəl-tican” nəqlən M.Cövdat. “Əbubəkr Abdullah Dəvadari”nin kitabı İstanbulda “Damad İbrahim paşa” kütübxanəsi əlyazmaları içində 913 nöm­rədə qeyd olunmuşdur. Bu kitaba ilk diqqət cəlb etdirən Misirli Əhməd Zəki paşanın “Arxiv dü Aziyatik”dəki məqaləsidir. Türkcə mətbuata ilk əksi etdirən İstanbul Darülmüəllimini – ibtidaisi müəllimlərindən M.Cövdətdir. Bu zatın bu xüsusa təmas edən iki məqaləsi var: (“Yeni məcmuə”nin fövqəladə nüsxəsi – 1334 və “Dərgah” məcmuəsi 1338). Bundan sonra professor Köp­rülüzadə “Türk ədəbiyyatında ilk tədqiqlər” adlı əsərində (İstanbul, 1918) bu kitabdan istifadə etmişdir (səhifə 279-281).

1 “Dürr əl-Tican”dən nəqlən Hüseyn Namiq

1 Eyni məxəz

1 Türk ədəbiyyatı trixi – Akademik Köprülüzadə. səhifə 64, İstanbul 1926).

2 Oğuz mənqəbəsini nəql edən ən eyi mənbələr bunlardır: Şəcəreyi-tərakimə-Əbülğazi Bəhadir, Tac əl-təvarix-Rəşidəddin əl-təbib, Kutadqu bilik-Radlov, türk ədəbiyyatı tarixi-Köprilizadə. Radlovun nəql etdigi mənqəbə Parijdə “Библиоте-Насионал»də olan uyğurca yazılmış yeganə nüsxədən alınmışdır. Bu, oğuzların islam dinini qəbul etmədən yazılmış şəklidir.

1 Türk ədəbiyyatı tarixi: Köprülüzadə. səh.68.

1 «Место прикаспийских областей в истории мусльманского мира». Стр.27.

1 «Однако, мы видим, что эти тюки-огузы сохраняют свой язык, свою национальность и даже предание о родоначальнике всех огузов, Огуз хане. «Обзор истории тюркских народов. «Стр, 125.В.В.Бартольд.

* Dəvadaridə qıpçaqlara aid “Ata Bitikçi”, oğuzlara aid “Oğuznamə” ətrafında fikir yürüdərkən müsəlmanlığa müxalif olduğunu böylə anlatıyor: “Bu taifenin zühur edişlərini; əhvallarını izah etmək istiyorum: fəqət bunların bir çoxu şəriətə uyğun degildir”. “Dürər əl-Tican”dən nəqlən Hüseyn Namiq (“Yeni məcmuə”, İstanbul, cild 4, sayı 89).

1 “Türk dərnəgi” məcmuəsi: sayı I, İstanbul 1927. Bursalı Məhməd Tahir də bir çox Osmanlı tarixçiləri kibi “Oğuznamə”yi tarix kitabı olaraq göstəriyor. Biz onun Şimali İranda “Oğuznamə”nin yaşadığı dövr haqqında verdigi məlu­ma­tını başqa səyyah və mühərrirlərin ifadələri təyid etdigi üçün “Oğuznamə” mən­qəbələrini qasid etmək istədigi fikri ilə alıyoruz. Vaqeən “Səlcuqnamə” Sahibi Yazıçıoğlu Əli, “Cami-Cəm Ayin” mühərriri Həsən bin Mahmud Baya­tı, “Behcətül-təvarix” müəllifi Şükrullah kibi yazıçılar “Oğuznamə” adında ayrıca tarixi bir əsərdən bəhs edirlər. Onların yad etdikləri “oğuznamə”nin oğuz mənqəbələri olub-olmadığı vazeh olaraq məlum degildir. Osmanlı müəl­liflərinin bu xüsusda yapdıqları fikir qarşılığı haqqında Köprülüzadə Məhəm­məd Fuadın “Türk ədəbiyyatında ilk mütəsəvviflər” kitabında qiymətli bir tən­qidi var (səhifə 278-279) Haşiyə. Son əsrlərdə bəzi Osmanlı müəllifləri Os­man­lı türklərinin tarixinə aid yazdığı əsrlərə oğuznamə adı vermişlər. Lütfi paşa adında bir zatın bu cinsdən oğuznamə adında bir tarixi var. Türkistanda yetişən “Dana Ata adında bir şair də “Oğuznamə” adında mənzum bir əsər yaz­mışdır. Bu xüsusda baxınız: A.Samoyloviç: Материалы по среднеазиат­ско – турецкой литература. – «Записки Вос­точн. отделения император. русск.археологического общества».том. XIX.

1 Иностранцев də eyni ərəbcə sərlövhəni qoyur və ruscaya da böylə tərcümə ediyor: «Книга о моей Деде Коркуде на языке племенем Огузов» (Коркуд в истории и легенде – записки восточного отделении русск. имер. археол. об-ва, том.ХХ.вып. I,стр. 40-46)

1 Китаби Коркуд Записки вост.отд.русск. импер.археол. общества, том VIII,стр.209-218

1Türk ədəbiyyatı tarixi – Böyük qism, cild I, səhifə 59.

1 «Коркуд Ата прожил 95лет и служил следиющим ханам Имань Яви, Дуйли – Кайю, Ирки Туману и Каплы-Яули. А.Туманский.Записки вост. отдел. русск. импер. археологическ общества.том.IX.

1 İbn əl-Əsirə istinadən Инострантсев.

2 Fransızcə “İslam ensiklopediyası”, “Quz” haqqında məlumat. Bartoldun bu fikrini Köprülüzadə qeyd ediyor – “Türk ədəbiyyatında ilk mütəsəvviflər”, sə­hi­fə 282, haşiyə; Başqırdıstanlı Əbdülqadir də Köprülüzadənin fikirlərini mə­xəz göstərmədən təkrarlıyor (Türkiyyat məcmuəsi, cild I, səhifə 214, İs­tanbul 1925.)

1 .Kitabi-Dədə Qorqud: səhifə 131.

1 Caminin “Nüfxatül-əlis” adında əsəri hicri 901 tarixində “Nəsayəm əl-mə­həb­bət mən əl-futut” – sərlövhəsi altında türkcəyə tərcümə edən Əlişir Nəvai Qor­qud haqqında bu məlumatı veriyor: Qorqut Ata əleyh ül rəhimə türki ulusi arasında şöhrəti andın ər Tuğraqdur ki, şöhrət nəmə ehtiyacı bulğay məşhur mundağdur ki, necə yıl uzidin burunqını necə yıluzidiyi sonınqını kəlürni deyb­dür ki, kob muğət-amiz məğzliğ sozlar arada bar” Yazma nüfxatul-əpis” tərcüməsindən nəqlən Bartold: Rus imperatorlığ arxeoloji cəmiyyətin şərq şöbəsi nəşriyyatı, cild XX.

1Oğuz türkmənləri arasında yaşayan xurafi mənqəbələr üçün müraciət mən­bələri: Amerikalı səyyah Şullerin Türküstan səyahətinə aid əsəri. V.V.Bartold ilə A.Divayevin rus imperatorlıq arxeoloji cəmiyyətinin şərq şöbəsi nəşriyyatı. cild 9-10. V.V. Velyaminovın Başqırd yadigarları – Труды восточн. отдел Археологическ.обшества,том.IV.

1 Qırğız və Qazax türkləri arasında Qorqudun nüfuzuna aid təfsilat üçün baxınız: Türkiyyat məcmuəsi, səhifə 216-217, İstanbul 1925.

1 Əski Osmanlı padşahlarından ikinci Bayazidin oğlu şahzadə Qorqudı misal göstərən İnostrantsev diyor ki: «Возможно, что именем своим этот принц объязан тому распространению в эту эпоху сказанный о предках осман­ского народа-огузов» (зап.вост.етд.археол.обиз.том.ХХ)

1 Записки вост. отд. русск.импер.арх.об.том YIII

1 Olearidən nəqlən T.B.Козубски: Е.И. Козубский: «Истории города Дер­бента (Темир-хан шура, 1906)

2 В XVIII в, как видно из слов Олеария, и среди турецкого (азербай­джанского) населения, Закафказа, еще не были забыти предания имев­щия, повидимему, некоторые сxодство с содержанием книги о Коркуде (Зап.вост.мтд.имп.русск.археолог.об.т.XIX стр.73-75, 1909)

3 Evliya Çələbi səyahətnaməsi: ikinci cild, səh.312.

1 В.Урмии показывали могилы тени Казан бека главного героя того же цикла, Бюрле Хатун, имя который нигде, кроме Олеари и Китаби Деде Коркут, не ветречаются» (Краткий обзор истории Азербайджана, стр.146)

2 Nəqlən Akademik Bartold.

1 Kilisli müəllim Rifətin oxuyamayıb da şəklini təsbit etdigi bu kəlməni Bartold Drezden nüsxəsində «Qan Abxazə” şəklində oxumuşdur.

1 Türkiyəli müdəqqiqlərdən M.Cövdət bu xüsusda yazdığı bir tətəbbönamədə Dədə Qorqudun və əsərinin bizim dil və ədəbiyyatımız sahəsinə aid olduğu cə­hətini bitərəf bir vicdanla izah ediyor: “Oğuznamə”nin nisbət edildigi bu zat “Kitabi-Dədə Qorqud”u bu zatın yaza bilməsi üçün heç degilsə Təbriz, Ərzrum tərəfində dəxi yaşamış olması lazım gəlir” (“Dərgah” məcmuəsi, İstanbul, 1338).

1 Bu parça kitabımızın sonundakı mətnlər qismində kopiyə edilmişdir.

 epik

13 «Xanım» kəlməsilə bir hökmdara xitab olunur.

14 Ərəbcə olan bu sərlövhə «Oğuz qövmi dilində Qorqudun kitabı” deməkdir. Oğuzlar (bilxassə miladi altıncı əsrdən zamanımıza qədər türk millətinin, Orta və Qərbi Asiya xalqlannın mədəniyyəti tarixində mühüm rol oynamış böyük bir qoludur. Türkolojinin bugünkü vəziyətinə görə Şimali İran ilə Qafqazda yaşayan bizim türklərin doğru adı Oğuzdur).

15 Əsərin birincisinin nüsxəsi Drezden kitabxanasında Fleyşer kataloqunda 26 nömrə ilə müqəyyəddir. XIX əsrin başında Alman türkoloqlarından Diez tərəfindən bundan kopya edilmiş başqa bir nüsxəsi Berlin Kral kitabxanasında Perça kataloqunun 203 nömrəsində qeyd olunmuşdur. Bu ikinci kopyanın foto­qrafı alınaraq İstanbulda kitab halında basılmışdır.

16 Dərriltıcan - yazma, İstanbul, İbrahim paşa kitabxanası, 913.

17 Oğuz türkcəsində ozan xalq şairi deməkdir. Bunlar qopuz denilən əski sazı çalaraq mənkibə və dastan oxurdular. XİVəsirə qədər bizim məmləkətimiz ilə Şimali İrandakı Azərbaycanlı türklər arasında da bunların yaşadığını bilyoruz.

18 Hicri 164 tarixidə yazılan “Divani lüğət it türk”dəki atalar sözlərini İstanbul Darülfununun professorlarından Nəcib Asim toplayaraq “Əski savlar” adında bir risalə nəşr etmişdir. İstanbul, mətbə nömrə 1338. Şərqi oğuz türkcəsinin hələ yaşamaqda olan məsəllərini yoldaş H.Zeynallı çox qiymətli bir əsər olaraq basdırmışdır.(Bakı, 1926) ki, bunların içində mənzum olanları da var.

19 Mənzuməsinin müxtəlif cildlərində bu xüsusda təhlillər vardır. Записки восточного отделения императ Русского археологического обюества.

20 Çadır ədəbiyyatı şeirində uzun əsrlər hakim olan heca vəzni, türk cəmiy­yətinin əşirət dövründən dərəbəylik dövrünə doğru irəliləməsi ilə yerini yavaş-yavaş islamiyyətin gətirdiyi əruz vəzninə tərk etməyə başladı.

21 Bu kitabın ilk nüsxəsi tarixçi Hammer tərəfındən İstanbulda alınaraq Vya­nada ümumi kitabxanaya veriimişdir. Nüsxə 1439-da uyğur hərflərilə Heratda kopya edilmişdir. Sonradan ərəb hərflərilə yazılmış iki nüsxəsi daha bulundu ki, biri də Qahirədə Xədiviyə kitabxanasındadır.

22 Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellsahaft. 63, 1889.

23Kərəm haqqında ayrıca tədqiqatımız var

24 Memoire sur lethnografie de le Perse: Khanikaff, səh.82.

25 Akademik V.Bartold: «Mesto prikaspiyskix oblastey v istorii musulman­skoqo mira» i «İstoriə turkskix narodov Srednıy Azii»

26 Ibn-El-Athir: Ye Yivre de la creation et de lhistaire, VI, səh. 68.

27 Prof. Berin «Obşie predposılki feodalizma», Baku, 1920 q.

28 XVII əsrdə Qafqaza gələn alman səyyahlarından Oliarius Qazan xanın qəbrini Təbrizdə gördüyünü söyləyir.

29 “Qorqud kitabı”, səh. 21

30 Ziyarətin yüksəlməsində, heyvanlar üçün qışlıq azuqə ehtiyatı yığmaq məcburiyyət dəxi əsaslı səbəb olmuşdur. İdarədən.

31 Akademik Köprülüzadə Məhəmməd Fuad: «Selcuqlar zamanında türk mə­dəniyyəti».

32 «Qorqud kitabı», səh.120.

33 «Qorqud kitabı», səh.165

34 Son günlərdə çapdan çıxan «Ədəbiyyatdan iş kitabı» adlı dərs kitabına Mu­saxanlı Atababa imzalı bir məqalədə mənim ilk dəfə olaraq,irəliyə sürdüyüm bu fikri eyni ilə kopya edilmiş və məndən alındığına aid heç bir işarət qoyul­mamışdır. Halbu ki, fikri 27-ci ildə Bakı Darülfünunda verdiyim məruzədə irəli sürdüyüm kimi, yenə eyni sənədə Bakı Pedoqoji Texnikumunda və 28-ci sənənin başlanğıcında Bakı Maarif Evi ədəbiyyat dərnəyində «Azərbaycan ədəbiyyatının başlanğıcı» mövzusunda verdiyim məruzədə təkrarlamışdım. Bundan başqa 1927-ci ildə Ruhulla Axundov yoldaşa təslim etdiyim «Azərbaycan türkləri ədəbiyyatı tarixi» adlı əsərimdə uzun-uzadı izah edilmişdir.

35 Bu kitab haqqında ilk yazı-yazan Misirli Əhməd Zəki Paşa adlı birisidir. Məqaləsi «Arhive d’Aciatigue» dədir. Türkcə mətbuatda ilk əks etdirən İstan­bul müəllimlərindən M.Cövdətdir. (“Yeni məcmuə”nin fövqəladə nüsxəsi 1334 və «Dərgah» məücmuəsi 1338) Bundan sonra Köprülüzadə də bu əsərdən istifadə etmişdir. (Türk ədəbiyyatında ilk mütəsəffəflər. səh. 279-80). Ggənc müdəkkiklərdən Hüseyn Naminin “Yeni məcmuə”nin son nüsxəsində ilk mə­qaləsi bu xüsusa həsr olunmuşdur.

36 Əbu Müslümün ailəsinin həmin kitabı Əbu Müslümün həyatda olduğu bir zamanda əldə etmiş olması da qeyri-mümkün deyildir. İradədən.

37 Akademik V.Bartold: Mesto pri Kaspiyskiy oblastev v istorii musal­man­skoqo mira, str. 23.

38 Müəllifin göstərdiyi səbəblərə oğuzların İrana yanaşdıqlarından çox zaman sonra tərcümə edilmiş olmasına mane olmaz.

39 Signa antigue hiaroglorhica et seripta Ogusiana gual in muro urbis et monumentis sunt observata Eichwald, Reise ete B II, s. 212

40 “Qorqud Ata kitabı” səh.3.

41 Akademik Köprülüzadə Məhəmməd Fuad. Türk ədəbiyyatının mənşəyi. “Milli tətəbilər məcmuəsi”, cild 2. say 4, 1331.

42 Əmin Abid. Türk ədəbiyyatında bayatı-mani növü. Azərbaycan tədqiq və tətəbbi cəmiyyətinin tapşırığı ilə hazırlanmış bayatı güllüyyatına əlavə edilmiş tətəbböönamə.

43 «Denkur digkeiten von Asien» II 399 sg. Berlin 1815

44 Səyyahətnameyi Evliya Çələbi; ikinci cild, səh. 312.

45Yəni 1636 sənəsində - Ə.A.

46 Səyyah Oleariusun yuxarıda zikr olunan səyahətnaməsi, səh. 489.

47 Bakia “Sulcuknamə” sahibi Yazıçı oğlu Əli, «Cami cəm ayini» mühərrir Hə­sən ibni Mahmud Bəyatı «Behcət-üt-təvarix» müəllifi Şükrüllah, kimi yazıçılar, «Oğuznamə» adında tarixi bir əsərdən bəhs edirlər. Onların yad etdikləri «Oğuz­namə»nin bizim «Oğuznamə» olub-olmadığı aydın olaraq, məlum deyildir. Türk­cəyəli müəllifin bu xüsusda yapdıqları fikir qarşılığı haqqında Köprülü­zadənin mühüm bir tənqidi vardır. Türk ədəbiyyatında ilk mütəsavvifləri, səhifə 278-279. Haşiyə: son zamanlarda bəzi Osmanlı müəllifləri öz tarixinə aid yaz­dıqları əsərlərə «Oğuznamə» adı vermişlərdir. «Lütfi paşa» adlı birisinin «Oğuz­namə» adında tarixi bir əsəri olduğunun Köprülüzadədən öyrəniriz. Əski Türkis­tanlı şairlərdən Dana Atanın da “Oğuznamə” adında mənzum bir əsəri oldu­ğu­nun akademik Samoyloviç söyləyir. Baxınız.

48 «Türk dərnəyi məcmuəsi» sayı I, İstanbul 1337.

49 Azərbaycanın Proletar Yazıçılar Cəmiyətində açılan ali dərəcəli ədəbiyyat seksiyasında idarə etdiyim məşğuliyyətlər əsasında «Oğuznamə»nin mündəri­catını təmin edərkən gənclərdən birisi bu mövzulardan bəzilərinin indi belə köylülərimiz arasında yaşadığını söyləmiş və yaxında bunu təsdiq edib verə­cəyini vəd etmişdir.

50 Bəzi Türkiyəli müdəqqiqlər şülən və yaxud şilan adlanan qonaqlıqları ümu­mi, yəni xalqa da şamil olaraq göstərir. Halbuki, biz bu mərasimlərin yalnız bəylərlə, ağalara məxsus olduğunun görürüz. Bu xüsusda aşağıda təfsilat var.

51 Süleyman Özbəgil Buxarı «Lüğəti cığatay, fərhəngi şüuri» və «Dərriltican» Əbubəkir Əbdullah Davadari.

52 Əbubəkir Əbdullah Davadaridə qıpçaqlara aid “Ətabətiqci”, oğuzlara aid «Oğuznamə» ətrafında fikir yürütürkən mövzularını müsəlmanlığı müxalif ol­duğunu izah edir: «Bu tayfanın zühur edişlərinin, əhvalatlarının izah etmək is­tə­yirəm. Fəqət bunların bir çoxu şərafətli şəriətə uyğun deyildir». “Dərrili­tican” yazma, İstanbul, İbrahimpaşa kitabxanası, 913.

53 “Türk dərnəgi” məcmuəsi, sayı 1, İstanbul, 1927.

54 Bursalı Məhəmməd Tahirdə bir çox əsgi Osmanlı tarixçiləri kimi «Oğuz­namə»­yi tarix kitabı şəkilində göstərir. Onun Şimali İranda «Oğuznamə»nin yaşadığı haqqındakı verdiyi məlumatıbaşqa səyyah və mühərrirlərin ifadələri təyid etdiyi üçün «Oğuznamə» mənkəbələrinin kəsd etmək istədiyi fikri ilə alırız. Vaqan «Səl­cüqnamə» sahibi Yazıçı oğlu Əli, “Cami-Cəmi ayin» sahibi Hüseyn bini Mahmud Bayatı, «Behcətürt təvarix» müəllifi Şükürullah kimi yazıçılar «Oğuznamə» adın­da ayrıca tarixi bir əsərdən bəhs edirlər. Onların yad etdikləri «Oğuznamə»ni oğuz mənkəbəlri məcmuəsi olub olmadığı aydın bir surətdə məlum deyildir.
Osmanlı müəlliflərinin bu xüsuda yapdıqları fikri qarışıqlıq haqqında Köprü­lüzadə Məhəmməd Fuadın «Türk ədəbiyyatında ilk mütəsavviflər» kitabında qiymətli bir tənqid var. (s. 278-279)
Son əsrlərdə bəzi Türkiyəli müəlliflər Osmanlı Türklərinin tarixinə aid yazdıbı əsərlərə «Oğuznamə» adı vermişlər. Lütfi Paşa adında bir zaman bu cinsdən «Oğuznamə» adında bir tarixi var. Türküstanda yetişən Dana Ata adından bir şair də «Oğuznamə» adında mənzum bir əsər yazmışdır. Bu xüsusda baxınız: A.Samayloviç: Materialı po srednıe Aziatskoy i Turetskoy literature. «Zapiski Vostoçnı. Otd. İmper. Russkiy arxeoloq. o-va, tom. XIX vıp. 1

55 «Dərriltican»

56 «Dərriltican». Bu müxəzəlilik diqqət cəlb etdirən Misirli Əhməd Zəki Paşa­nın «Arxio-do Azaitik» dəki məqaləsidir. Türkcə mətbuatda ilk əks etdirən İs­tan­bul Dəril Müəlliminin ibtidaisi müəllimlərindən M.Cövdətdir. Bu zatın bu xü­susa ilə iki məqaləsi var. “Yeni məcmuə”nin fövqaladə nüsxəsi 1334, «Dər­gah məcmuə”si 1338. Bundan sonra professor Köprülüzadə «İlik mütəsəfiffə­lər»ində (İstanbul 1918) bu əsərdən istifadə etmişdir. (səhifə 279-281) Bar­toldun «Kitabi Qorqud»a aid yazdığı bir çox yazılarından o vaxta qədər bu kitabı görmədiyi anlaşılır.

57 Məsələn şilə (şillə) kəlməsini müəllif qətiyən yanlış işarətlə göstərilmişdir. Halbuki, «Mərə noldunuz diyü bir şillə birinə, bir şillə birinə urdu» (səhifə 143) cümləsinin özü də göstərir ki, şillə kəlməsi bizim ləhcəmizin hazırda belə yaşayan kəlmələrindəndir. 65-ci səhifədə «Dəxi sənin yüzünə bən gəlmərəm» cümləsindəki yüzünə kəlməsini yurduna şəklində tamamilə indi olaraq təshih edir. Halbuki, bu ifadə indi belə, bizim ləhcəmizdə var.

58 Bartold. Yeşyo izvestiye o Korkude. Zapiski Vostoçnoqo otd. Russ.arx obş. tom. XIX, str.73-75. İnasrantsev də eyni ərəbcə səlövhəyi qoyur və ruscada beylə tərcümə edir: “Kniqa o moem Dede Korkuda» na yazıke plemeni Oğu­
zov» Zapiski t. XX str. 40-46.

59 «Kitabi Korkud». Zapiski Vost. otdel. tom, 8. str. 203-218.

60 Türk ədəbiyyatı tarixi, cild I, səh.59

61 Tekst «Tarixi ali Seldcuk» po rukopisi Aziiyatskoqo muzeya, 590. V. str. 27. Nəqlən akademik V.Bartold.

62 Kunoş: Oszman-Terek nejəkeltesi guüyemenu, Budapeşt, 1889
Köprülüzadə Məhəmməd Fuad. Saz şairləri, "Tənin" və "İkdam" qəzetələri, İstanbul, 1922, S.Nizhət və Məhəmməd Fərid. Konya vilayəti xalqıyyat və hərsiyyatı, Konya, 1926, Prof. A.Samoyloviç. Çetverostişiə-tuyuqi Nevai, "Musulğmanskiy mir, vııpusk 1, Petroqrad, 1917.
⁶³ Akademik İqnats Kunoş. Türk xalq ədəbiyyatı, səhifə 170-172, İstanbul, 1925. Pofessor Çobanzadənin verdigi şifahi məlumata görə həm cənubi, həm də şimali Kırımda bu nevə manı denilməkdədir.
⁶⁴Şeyx Südeyman Özbəgi it Buxari. Lüğət cığatay və türk Osmani, Ə.Zufəri və G.Yunus. El ədəbiyytından eşulələr.
⁶⁵Haşım Nahid. İraq türkləri, "Türk yurdu" məcmuəsi, sayı 1, cild 10.
⁶⁶ Radlov.Obrazüı narodoy literaturı törskix plemen, çast 1.
⁶⁷ Akademik Samayloviçin yuxarıda zikr olunan əsəri.

63⁶⁸ Radlovun yuxarıda zikr olunan türk xalq şeirlərinə aid küllüyatının 10-cu cildi.
⁶⁹ "Türkiyyat məcmuəsi", cild 1, səh.205.

64

65

66

67

68

69

70 Azərbaycan operasının aktyorlarından H.Sarabski (şifahən).

71

72 An. Linin. K voprosam formalğnoqo izuçeniə pogzii tureükix narodov". Vos­tokovedene, t. 1. str. 166, Baku 1926 q. Bu əsər Kovalskidən ruscaya xüla­sə halında tərcümə olunmuşdur.
³³ Türk ədəbiyyatında qoşma tərzi. "Yeni məcmuə", sayı 78, İstanbul, 1923

73

74 Записки восточного отделения императ Русского археологического обшества. Т.XII, вып.2-3, стр. 78, 1899

75Bu xüsusda Azərbaycan mətbuatında mənbə: Əmin Abid. Heca vəzninin tarixi. “Maarif işçisi” məcmuəsi, nömrə 3, 4 və 6, Bakı, 1927.

76 “Divani lüğəti it türk” 1083-1085 tarixlərində Kaşqarlı Mahmud ibn il Hüseyin tərəfindən yazılmış türkcədən ərəbcəyə bir lüğətdir.

77 Ostasiatische Leitschriti. Jahrg. 8, 1920.

78K.An.Lininin yukarıdakı zikr olunan xülasələri. səh. 157

79 Heca vəzninin yeddisilə yazıldığı idda edilən bu qitəyi təhlil edərkən onun əruz vəzninin failatun failat vəzninə də uyğun olduğunu anladım. “Divani lüğət it türk”iə nəzimlərində əruz olub olmadığı tədqiq ediləcək bir mövzudur.

80 “Qudatku bilik” hicri 462 tarixdə Balasaqun əhalisindən Yusif Hacib adlı bir şair tərəfindən türkcə yazılmış bir əsərdir.

81 Четверостишя туйуги неваи. «Мусульманский мир» вып.I, стр. 6, 1917.

82 P. Rodloff. Das Kudatko bilik. Thcil, II, s. 296-297

83 “Yournal Asiatique” t.16, p. 372, Paris, 1910

84 tuyuq şəkli “Yeni məcmuə”, nömrə 79, İstanbul, 1923.

85 Zeit schrift der Deutschen Morgenləndischen.Gəselləchaft, 1889.

86 Səhifə 123

87 Kunoş. Türk xalq ədəbiyyatı. Səh. 166, İstanbul təbi, 1925.

88 Qaqauzların mənşəi hakkında tədqiqat yapan Radloff izahatını bu sətirlərlə xülasə edir: “Гагаузы потомки тюрков или узов(Огузов) кочевавщих ког­да-то в южно-русских степях», Образцы народой литературы тюркских племен, час. X, стр.XIX, С.Петервург, 1904 г.

89 Bu bayatının Azərbaycandakı şəkili:
Göydə yıldız əllidi,
Əllisi də bəllidi.
Yeddi igit içində,
Mənim yarım bəllidi.

90 Bu bayatının Azərbaycandakı şəkili:
Mən aşiqəm yaz olur,
Bülbül gülə saz olur.
Sənə gülüm demərəm,
Gülün ömrü az olur.

91 Kunoşun məcmuəsilə Sədəddin Nuzhət və Məhəmməd Fəridin “Konya vilayəti xalkiyyat və hərsiyyatı”, Konya, 1926.

92 Haşim Nahid. İraq türkləri, “Türk yurdu” məcmuəsi, səh. 85, Ankara,1339.

93 Radloffın Türk xalq ədəbiyyatına aid küllüyatının həsr etdiyi “Osmanlı amniləri arasında”, cild 8, on iki dənəsinin misraları bu şəkildədir.

94 Azərbaycanda bunun əşi vardır.

95 Bu bayatı eynilə azərbaycanda vardır.

96 Dağıstan Kumuk mani nümunələri tələbəmdən, Qusarlı Əzəmətzadə Mustafa yolda tərəfindən verilmişdir.

97 Səhifə 152

98 Образцы народой литературы тюркских племен, част. VIII, стр.436-535, С.Петервург, 1904 г.

99 Baxınız: eyni məxəzdə 2,3,8 və digər parcalar.

100 Gərək ki - bədiyədən alınmışdır.

101 B.B.Bartold: Mesto prikaspiüyskix oblastey v istorii musulğmanskaqo mira, Baku, 1925

102 P.M.Melioranski: Vostoçnıə zametki, S.P. B: 1895, str. 131-152

103 Laydan (Hollanda) təbi, 1909

104 Amirə matbəəsi, 1292

105 İstanbul Darulfununi təkrirləri, 1924

106 Nəsimi Divanı, 1260 İstanbulda basılmış nüsxəsi, səhifə 178.

107 Eyni nüsxə səhifə 175

108 "Mizanul evzan"dan nəklən professor Samoyloviç: "Nəvainin tuyukları", səhifə 3 və 11; Petroqrad 1917

109 Tuyuğ nevi başlı başına bəhsimizin məvzuyi olmadığından burada yalnız bir neçə sətirlik izahat verməklə iktifa etdik. Bu xüsusda müfəssəl məlumat almak istəyənlər baxsın:
a) Melioranskiy. .Otrıvki iz divana Axmed Burxanadina Sıvaskoqo. S.P.B. 1895
b) A.Samoyloviç. Çetverostişiə - tuyuqi Nevai, “Musulman mir”, v 1917
s) Köprülü zadə Məhəmməd Fuad: "Tuyuk ədəbiyyatında tuyuk şəkli" - "Yeni məcmuə", İstanbul, 1923
ç) Əmin Abid: "Şair Burhanəddinin tuyuğları", "Maarif və Mədəniyyət" məc­muəsi, №4-5, Bakı, 1927

110 M. Köprülünün “Yeni Məcmuə”dəki məqaləsi.
^ Səhifə 152-154

111