Yangi tahrirdagi Konstitutsiyani qabul qilinishi va unga bo’lgan hayotiy zarurat

1-2PM 20 guruh talabasi Abdugʻofirov Saida'zsm
1992-yil 8-dekabrda 12-chaqiriq Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 11-sessiyasida qabul qilingan. „Oʻzbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi toʻgʻrisida“gi Konstitutsiyaviy qonun (1991-yil 31-avgust) ushbu Konstitutsiya uchun asos boʻlib xizmat qilgan. Mustaqil Oʻzbekistonning birinchi Konstitutsiyasini yaratish gʻoyasi ilk bor 1990-yil 20-iyunda boʻlib oʻtgan mamlakat Oliy Kengashining 2-sessiyasida ilgari surilgan. Ushbu sessiya Prezident Islom Karimov raisligida 64 kishidan iborat Konstitutsiyaviy komissiyani tuzish toʻgʻrisida qaror qabul qilgan. Uning tarkibiga deputatlar, Qoraqalpogʻiston Respublikasi va viloyatlarning vakillari, davlat hamda jamoat birlashmalari, korxonalar va xoʻjaliklarning rahbarlari, huquqshunos olimlar va mutaxassislar kirgan. Oliy Kengashning 10sessiyasida komissiya tarkibi qisman yangilangan. Komissiya ishlab chiqqan loyiha matbuotda eʼlon qilinib, keng muhokama etilgan. Konstitutsiyaviy komissiya umumxalq muhokamasi yakunlarini koʻrib, loyihani tuzatib va maʼqullab Oliy Kengash sessiyasida koʻrib chiqishga tavsiya qilgan. Loyiha Oliy Kengash sessiyasida ham moddama modda muhokama etilgandan soʻng qabul qilingan.
Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga hozirgi kunga qadar 14-marta oʻzgartirish va qoʻshimchalar kiritilgan:

• 1993-yil 28-dekabrda qabul qilingan Qonun bilan Konstitutsiyaning 77-moddasi 1-qismidagi „150 nafar deputatdan“ degan soʻzlar „deputatlardan“ degan soʻz bilan almashtirildi;
• 2002-yil 27-yanvarda oʻtkazilgan umumxalq referendumi natijalariga koʻra hamda uning asosida 2003-yil 24-aprelda qabul qilingan Qonuniga muvofiq, Konstitutsiyaning XVIII, XIX, XX, XXIII boblariga oʻzgartirishlar va qoʻshimchalar kiritilgan;
• 2007-yil 11-apreldagi Qonun bilan Konstitutsiyaning 89-moddasiga, 93- moddasining 15-bandiga, 102-moddasining ikkinchi qismiga tuzatishlar kiritilgan;
• 2008-yil 25-dekabrda qabul qilingan Qonun bilan Konstitutsiyaning 77-moddasi birinchi qismiga oʻzgartish kiritilgan;
• 2011-yil 18-aprelda qabul qilingan Qonun bilan Konstitutsiyasining 78, 80, 93, 96 va 98-moddalariga oʻzgartish va qoʻshimchalar kiritilgan;
• 2011-yil 12-dekabrda qabul qilingan Qonun bilan Konstitutsiyaning 90-moddasi ikkinchi qismiga tuzatish kiritilgan;

• 2014-yil 16-aprelda qabul qilingan Qonun bilan Konstitutsiyaning 32, 78. 93, 98, 103 va 117-moddalariga oʻzgartish va qoʻshimchalar kiritilgan;
• 2017-yil 6-aprelda qabul qilingan Qonun bilan Konstitutsiyaning 80, 81, 83, 93, 107, 110 va 111-moddalariga oʻzgartish va qoʻshimchalar kiritilgan;
• 2017-yil 31-mayda qabul qilingan Qonun bilan Konstitutsiyaning 80, 93, 108 va 109-moddalariga oʻzgartish va qoʻshimchalar kiritilgan;
• 2017-yil 29-avgustda qabul qilingan Qonun bilan Konstitutsiyaning 99 va 102-moddalariga oʻzgartish va qoʻshimchalar kiritilgan;
• 2018-yil 15-oktabrda qabul qilingan Qonun bilan 105-moddaning birinchi qismidagi „ikki yarim yil muddatga raisni (oqsoqolni) va uning maslahatchilarini“ degan soʻzlar „raisni (oqsoqolni)“ degan soʻzlar bilan almashtirilgan;
• 2019-yil 18-fevralda qabul qilingan Qonun bilan 80 va 93-moddalardagi „Milliy“ degan soʻz „Davlat“ degan soʻz bilan almashtirilgan;
• 2019-yil 5-martda qabul qilingan Qonunga asosan 79, 93 va 98-moddalarga oʻzgartirishlar kiritilgan;

• 2019-yil 4-sentabrda qabul qilingan Qonunga asosan saylov toʻgʻrisidagi qonun hujjatlari takomillashtirilishi munosabati bilan 96 va 117-moddalarga oʻzgartirishlar kiritildi.

Shuningdek: 2021-yil 8-fevral kuni „Oʻzbekiston Respublikasining Konstitusiyasiga oʻzgartishlar kiritish toʻgʻrisida“gi qonun qabul qilindi. Oʻzgartirishga koʻra, Oʻzbekistonda sud tizimi quyidagilardan iboratligi belgilandi:

• Oʻzbekiston Respublikasi Konstitusiyaviy sudi;
• Oʻzbekiston Respublikasi Oliy sudi;
• harbiy sudlar;
• Qoraqalpogʻiston Respublikasi sudi, viloyatlar va Toshkent shahar sudlari;
• Qoraqalpogʻiston Respublikasi maʼmuriy sudi, viloyatlar va Toshkent shahar maʼmuriy sudlari;
• Fuqarolik ishlari boʻyicha tumanlararo, tuman, shahar sudlari;
• Jinoyat ishlari boʻyicha tuman, shahar sudlari;
• tumanlararo, tuman, shahar iqtisodiy sudlari;
• tumanlararo maʼmuriy sudlari

Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi muqaddima, 6 boʻlim, 26 bob, 128 moddadan iborat.

• 1-boʻlim (1-6-moddalar) davlat suvereniteti deb nomlangan boʻlib, unda Oʻzbekiston Respublikasining mustaqil davlat sifatidagi asosiy konstitutsiyaviy prinsiplari koʻrsatilgan. Bunday prinsiplar qatoriga davlat suvereniteti, xalq hokimiyatchiligi, Konstitutsiya va qonunning ustunligi hamda tashqi siyosat tamoyillari kiradi.
• 2-boʻlim (7-14-moddalar) Xalq hokimiyatchiligi deb atalgan boʻlib, inson huquqlari Oʻzbekistonga xos yaxlit va keng tizimidir. Konstitutsiya Oʻzbekiston Respublikasining butun hududida yagona fuqaroliknp oʻrnatdi. Oʻzbekiston Respublikasi hududidagi chet el fuqarolarining va fuqaroligi boʻlmagan shaxslarning huquq va erkinliklari huquq normalarigamuvofiqtaʼminlanadi. Oʻzbekistonda hamma uchun vijdon erkinyaigi kafolatlanishi Konstitutsiyada mustahkamlangan, har bir shaxs mulkdor boʻlishga haqli, meros huquqi bilan kafolatlanadi. Har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash huquqiga egadir. Barcha fuqarolar dam olish huquqiga ega boʻlib, ish vaqti va haq toʻlanadigan mehnat taʼtilining muddati qonun bilan belgilanadi. Har bir inson bilim olish, tibbiy xizmatdan foydalanish huquqiga ega

• 3-boʻlimi "Jamiyat va shaxs" deb ataladi. Bu boʻlimda iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligi, barcha mulk shakllarining teng huquqliligi kafolatlanishi bayon etilgan. Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasida ekanligi, mulkdor mulkiga oʻz xohishicha egalik qilishi, foydalanishi va uni tasarruf etishi taʼkidlanadi. Roʻyxatdan oʻtkazilgan kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar, olimlarning jamiyatlari, xotin-qizlar, faxriylar va yoshlar tashkilotlari, ijodiy uyushmalar, ommaviy harakatlar va fuqarolarning boshqa uyushmalari jamoat birlashmalari sifatida eʼtirof etiladi. Konstitutsiyaviy tuzumni zoʻrlik bilan oʻzgartirishni maqsad qilib qoʻyuvchi, respublikaning suvereniteti, yaxlitligi va xavfsizligiga, fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi chiquvchi, urushni, ijtimoiy, milliy, irqiy va diniy adovatni targʻib qiluvchi, xalqning sogʻligʻi va maʼnaviyatiga tajovuz qiluvchi, shuningdek, harbiylashtirilgan birlashmalarning, milliy va diniy ruhdagi siyosiy partiyalarning hamda jamoat birlashmalarining tuzilishi va faoliyati taqiqlanadi. Konstitutsiyada koʻrsatilishicha, otaonalar oʻz farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar, shuningdek, voyaga yetgan, mehnatga layoqatli farzandlar oʻz otaonalari haqida gʻamxoʻrlik qilishga majburdirlar. Oʻzbekistonda ommaviy axborot vositalari erkindir va qonunga muvofiq ishlaydi. Senzurata yoʻl qoʻyilmasligi alohida taʼkidlanadi.
• 4boʻlimi Oʻzbekiston Respublikasining maʼmuriyhududiy tuzilishita bagʻishlangan.

• 5-boʻlim davlat hokimiyatining tashkil etilishi haqida boʻlib, unda hokimiyat vakolatlarini taqsimlash prinsipi oʻz ifodasini topgan. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, Oʻzbekiston Respublikasining Prezidenti, Vazirlar Mahkamasi, mahalliy davlat hokimiyati asoslari, Oʻzbekiston Respublikasi sud hokimiyati, saylov tizimi, prokuratura, moliya va kredit, mudofaa va xavfsizlikka oid alohida boblar bor.
• Konstitutsiyaga oʻzgartirish kiritish tartibi soʻnggi 6-boʻlimda oʻz ifodasini topgan. Unga koʻra, Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga oʻzgartishlar tegishincha Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati aʼzolari umumiy sonining kamida 2/3, qismidan iborat koʻpchiligi tomonidan qabul qilingan qonun yoki Oʻzbekiston Respublikasining referendumi bilan kiritiladi.

Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi qabul qilinganligini nishonlash maqsadida Konstitutsiya qabul qilingan kun – 8-dekabr umumxalq bayrami – Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi kuni deb eʼlon qilindi. SHu kundan boshlab Oʻzbekiston ham oʻz konstitutsiyasiga ega boʻldi

Yangi konstitutsiya joriy etilishi keng ko'lamli muhokamalardan so'ng va haqiqatan ham butun O'zbekiston fuqarolari ovoz berishi orqali sodir bo'ladi. Umid qilamizki 2023-yilda ko'plab yurtdoshlarimiz asosiy qonunimizning mazmun-mohiyatiga murojaat qilib, uning ruhini yangicha his qilibgina qolmay, balki O'zbekiston jamiyatining zamonaviy poydevorini shakllantirishda faol, mas'uliyatli ishtirok etadilar. Shu bois, hech shubhasiz, bu yil Konstitutsiya kuni alohida mazmun, maqom, ahamiyat kasb etadi.
O'tgan o'n yilliklar nuqtai nazaridan qaraganda, amaldagi konstitutsiya bizga yaqin bo'lmagan to'qsoninchi yillar qabul qilinishi O'zbekiston uchun juda katta tarixiy ahamiyatga ega bo'lgan voqea bo'lganligi aniq. Mamlakatning erkinlik, demokratiya, iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot yo'lida harakatlanishini, jahon davlati maqomini tiklash va mustahkamlashni ta'minladi. Ammo bugun zamon talablari bilan qaraganda ko'rindiki, mamlakatimizning Asosiy qonuni bunyodkorlik salohiyatini to'liq tugallanmagan. Shuni xam ta'kidlash lozimki taxminan o'ttiz yil davomida vaziyat keskin o'zgardi. O'zbekiston ko'p jihatdan yangi O'zbekistonga aylandi. Bizning tashqi konturimizda, butun dunyoda ham jiddiy o'zgarishlar ro'y berdi. Mamlakatimiz Asosiy qonuniga tuzatishlar kiritish zarurligi masalasini bugungi jamiyatning hayot tarzining o'zi kun tartibiga qo'ydi.
Agar biz o'zgarishlarning mohiyatini qisqacha ifodalashga harakat qilsak, ular ikki yo'nalishli vazifani hal qilishga qaratilgan: O'zbekistoning demokratik, huquqiy, ijtimoiy davlat sifatida yanada rivojlanishiga yangi turtki berish, unda eng yuqori qadriyat hisoblanadi. O'zbekiston 21-asrda duch keladigan har qanday : fuqarolarning erkinliklari va huquqlari, inson qadr-qimmati va farovonligi muammolarga javob berishda ishonchim komilki yangi Konstitutsiyaga kiritilgan o'zgartishlar orqali amalga oshadi.
Yangi konstitutsiyaning fuqorolarimiz uchun har taraflama manfaatli ekanligini ko'rsatuvchi uchta asosiy ko'rsatkichi:
• Birinchidan. Konstitutsiyaga kiritilgan tuzatishlarni muhokama qilish va qabul qilish jarayoni. Agar 1991- yilgi konstitutsiya keskin ichki siyosiy inqiroz sharoitida qabul qilingan bo'lsa, endilikda o'zgartishlar davlat va xalq o'rtasidagi ochiq, erkin,
konstruktiv muloqot jarayonida qabul qilindi. Har bir O'zbekiston fuqarosi o'z fikrlari, istaklari va mulohazalarini bildirish imkoniyatiga ega. Fuqarolar hayotidan, to'plangan tajribadan kelib chiqqan barcha g'oya va takliflar inobatga olindi. Shu ma'noda, Asosiy qonun hozirgi tahririda davlat va jamiyatning birgalikdagi sa'y-harakatlari samarasidir. O'ylaymanki Fuqarolar buni bevosita va faol ishtirokida yaratilgan hujjat sifatida qabul qilishadi.
Ikkinchi. O'zgartirishlar nafaqat qonuniy xususiyatga ega. Qabul qilingan o'zgartishlar o'zining butun ma'nosi bilan davlat hokimiyati organlari faoliyatining markazida shaxs turishini belgilab berdi. Davlatimizning eng oliy maqsadi
millatlimizga nafaqat farovonlik va farovonlikda yashashga, balki o'zini, qobiliyatini, kasbini to'liq ro'yobga chiqarishga imkon beradigan sharoitlarni yaratishdir.
Bu o'zgarishlarni qabul qilib, odamlar o'z tarixi, madaniyati, an'analari, ma'naviy-axloqiy qadriyatlari, bir so'z bilan aytganda, milliy o'zligimizga asos bo'lgan barcha narsani qadrlashini va bularning barchasi O'zbekiston Respublikasining Asosiy qonunida mustahkamlanishini yaqqol ko'rsatdi.
Uchinchi. Tuzatishlar davlat tizimidagi vakolatlarning konfiguratsiyasi va taqsimlanishini o'zgartiradi. Ular O'zbekiston respublikasi Oliy kengashi va davlat hokimiyati organlarini shakllantirishdagi rolini oshiradi, palatalarning ijro hokimiyati tuzilmalari faoliyatiga ta'sirini kuchaytiradi, parlament nazorati institutini mustahkamlaydi.
Shuni ta'kidlashni istardimki, biz faqat mutaxassislar va mansabdor shaxslar uchun sezilarli va ahamiyatli bo'lgan huquqiy nuanslar haqida gapirmayapmiz,balki gap hokimiyat tarmoqlarining o'zaro mutanosibligi, o'zaro tiyib turish va muvozanat deb ataladigan tizimning samaradorligi nuqtai nazaridan davlat-siyosiy tizimimizni yanada muvozanatli qiladigan qadamlar haqida bormoqda. Hokimiyat mujassamlashganda unchalik muhim bo'lmagan masala - mamlakatda ijtimoiy-siyosiy barqarorlik hukm surmoqda. Biroq, hayot shuni ko'rsatadiki, davlat va Konstitutsiya ularni siyosiy jihatdan tartibga solishning asosiy vositasi bo'lib xizmat qiladigan vaziyatlar yuzaga kelishidan bironta ham davlat kafolatlanmagan. Men fikrimcha, bu siyosiy, zarbalarsiz asosiy qonunga kiritilgan o'zgartishlar davlatchiligimizni yanada barqaror va samarali qiladi.
Tuzatishlar orasida yangiliklar ham borki, ularning ahamiyati, nazarimda, jamoatchilik fikri, ommaviy axborot vositalari haligacha yetarlicha baholanmagan. Gap har qanday muammo, kelishmovchilik, qarama-qarshiliklarni tinch yo'l bilan hal etish mafkurasi va siyosati haqida bormoqda. Ish sohasida ham, boshqa sohalarda ham. Tarixi turli katolitsizmlarga to'lib ketgan mamlakatimiz uchun bu juda muhim. Mamlakatimizning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotini jamiyatning barcha qatlamlari hamkorligi orqaligina ta'minlash mumkin.Ishonch bilan aytishimiz mumkinki, Asosiy Qonun o'zining yangi ko'rinishida davlat va jamiyatni yangilovchi Konstitutsiyadir. Gap shundaki, bu imkoniyatlarni O'zbekiston manfaati uchun imkon qadar to'liq ro'yobga chiqarish zarur.Menimcha, buning uchun bizda asosiy shart,
Konstitutsiyaga o'zgartirishlar kiritish bo'yicha ovoz berish natijalari O'zbekiston jamiyati yuqori darajada mustahkamlangan va u bilan davlat o'rtasida ishonch mavjud degan xulosaga kelishimizga imkon beradigan darajada faol ishtirok etishi zarur. Mamlakat buguni va kelajagiga oid barcha fundamental masalalarda hokimiyat va fuqarolar bir-birini tinglaydilar, eshitadilar.
Ushbu omilning ahamiyatini ortiqcha baholab bo'lmaydi. Prezidentimiz aytganlaridek "ishonch bunyodkorlik ishlarining eng mustahkam poydevoridir" Bu bizni texnologik, iqtisodiy, ijtimoiy taraqqiyotning eng ilg'or chegaralarida doimo qo'llab-quvvatlashga, odamlarning hayot sifati, suverenitet va milliy manfaatlarni yaxshilashga qodir bo'lgan ulkan resursdir.
XULOSA
Bu yil fuqarolarimiz tomonidan umumxalq ovoz berishda qabul qilinishi kutilayotgan Konstitutsiyaga kiritilgan o'zgartirishlar shu qadar mukammal, dolzarb va hajmliki, men ishonchim komilki, ular ko'p yillar davomida O'zbekistoning oldinga qo'yilgan strategik maqsad vazifalariga mos keladi, ya'ni yangi qo'shimchalar yoki o'zgartirishlar kiritish muhtoj bo'lmaydi. O'ylaymanki, bu shaklda Asosiy qonun ruslarning bir necha avlodi uchun to'liq ishlaydi, deb aytish uchun barcha asoslar bor.