Yazisi abiDƏLƏRİ I hiSSƏ Bakı «Elıü və təhsil»

244
Ratnaşiki burxandan alqış alıb 
alaram mən sansardan səni.
16.  ş hərfi tək sağlayaraq durur 
şatap şıpadın səsi.
rahib şatvarı tək satkisiz olması 
şazınlı  suyunun qüsurudur, 
şatayadanlarm bağım açmadan 
jastr düşünərək gecələri 
şanta sakitləşsə,  söz də durar 
şaran hiddət günü.
17.  t hərfi tək dələ bilsə, 
dəlinmişmi olur insan? 
tanrı eli  saysızdır, 
tələmə  sədəqə verməlidir, 
gəzərək düşünüb dənkləyərək bax; 
dəyməzmi  onun savabı?
dəyərmi, dəyməzmi  deyib tərs düşüncə 
fərsiz biliksizin  işidir.
18.1  hərfinin  lalanı  qaçdı, 
lanudur əti  və dərisi 
Lanekeşvari  tək  lençük isə, 
oraya keçməsi güc  istər.
Layançan dənizdən  o  taya keçsə, 
nə deyəsən onun tək insana.
Lankatur şəhərini nə etdi,
Lakışman  şahzadənin qoşunu?
19.  ş toxunub şəkər tək pənah  apar 
Şanğı Çakravati xana.
şarırı  deyərək şakırmamya səcdə et, 
şaşmadan o  sayıya pənah aparmalı, 
şakılılar arzısı  şardulı aslan 
tələbə alsın yanma, 
şat paramıt şaşmadan rastlaşdır 
o şəfəq saçan dona.
20. m -  a hərfini mamlığ deyirlər, 
mani tapmadım onda, 
maranmışananı  səadət deyirlər,
2 4 f

masu tutmaram mən etibarda. 
M əhəm m əd peyğəm bər araya girmiş 
manisiz gizli yanda, 
monu levküni mantılmış deyirlər 
Manıstandamı o şöhrətli,  harada?
21.  hansı aləm də əcaba 
atamızın səadətinə hüdud var? 
bütün elinin əbədilik olması 
qaraçı xalqmm bili 
nə zamanadək qayğısız olsun 
bütün tayfası,  eli.
qara yerə girincə güc verməli deyib 
atamızın səadətinin dili.
2 4 6
BOŞBOĞAZLIQ
Türk  şeirinin  bütün  qaydalarına  cavab  verən  bu  əsər 
mükəmməl  bir  yazı  təsiri  bağışlayır.  Müəllif  haqqmda  məlumat 
verən  və  başqa  bəndlərdən  fərqlənən  16-cı  bəndi  çıxsaq,  şeir  15 
dördlükdən  ibarətdir  v ə   bəndlər  həm  misrabaşı,  həm   də 
misrasonu  qafiyəyə  malikdir.  Şeir  əsasən  13  hecalıdır,  lakin  6 
misra  12,  7  misra isə  14 hecalıdır.  Bundan başqa bir təsadüfdə  11, 
bir  təsadüfdə  də  15  hecalı  misraya  rast  gəlirik.  16-cı  bənddə 
m üəllif öz adını nişan verir:  Çısuya Tutuq.
Mətn
1.  Öq  başlap adkanğularka biliglər kaçar 
Üküş kara,  ayığ yölluğ uruğuğ saçar 
Öglüg kişi istim tutçı yaşmaksız baçar 
Öşəliksiz yig nırvanıq kapığın açar.
2.  Burkan kəntü köqül edir köqül ök burkan 
Bularnı  mat bölsər, bolur sansarta turğan 
Bodulmasar ikigükə bulur ol  nırvan
Bu  bir sözni  setirək boldı  bakşıta sorğan.
3.  Yirtinçünüq yilvi tül  təg ertikin ukğıl 
Yintsikmətin şımnularka nızvamğ utğıl 
Yintəm arığ öz köqülüg burkan tip tuyqıl 
Yig nom bu ol: mum tutup iş simək kotğıl.
4.  Akaştakı ay teqrini atkanmış bolup 
Ayatakı erdinini ıçğınıp salma 
Alku ödtə taştm siqar tiləmiş bolup 
Anuk buznı suv tim ətin arsıkıp kalma
5.  Köni ögəli bügüş urğıl, oduğan sakın 
Közi  yaruk ıduklarka barğıl yakın 
Köqül vişay ikigünüq  tözin sakm 
Köqültin taş nəgü nom  bar çınkaru bakm.
2 4 7

ö.Bir ağızkıa edgü söz bar sözləyin saqa 
Birdəm kirtgünüp tudğıl yemü sizinmə maq a 
Bratya tigli manı sintə tip birgil aqa 
Birük tapsar ol erdinig,  nə satığ muqa
7.  Yaykı suvnı kişki ödlə buz tiyürlər 
Yana yaym kışkı buznı suv tip tiyürlər 
Yaqıldukta çm burkam köqül tiyürlər 
Yalqılmadukta köqülni  ök burkan tiyürlər.
8.  Tuyuqmadukta el kıdığ bolur bu kıdığ 
Tuyunmuşka  bu kıtığ ok bolur ol kıtığ 
Tuyundum timək yoğıka ol uluğ tıdığ 
Tuymak tuymamak arısar,  ol bolur sıdığ.
9.  Tuyunğuluğı bar ersər,  tuyunmış bolmaz 
Tuyunğuluğı yok ersər,  tuyunmak bolmaz
Tuysar mımdağ sansartakı bağ üzə bolmaz.
lO.Öqi, körki, okşadığı anm yok erip 
Üküş tınlığ, yirtinçülər antın belgürər 
Ödva yitvi öçmə yaruk top tolup erip 
Üç ödki alku tüzünlər mundm törüyür.
11 .Yarup yaşup katçığlarta boldaçı erip 
Yaba yirtinçük bir yintəm  idər,  tuymayur 
Yasımukça bodı  intin anta yok erip 
Yamaraça körügin buşdaçı erür.
12.Öcmə, amrılma yintəm  bir tözin tudsar 
Ütkiətə kök kamıkığ kiq booş sığurur.
Öziniq ed ed sayu sığmışın körsər
Üç oğuşta mımısız nəq, bir nom,  orun yok erür.
13.  Ertingü sansız asanki paramıtlarığ 
Engrək sokımı yirintə ertürmiş bolur.
Ertmiş, kəlm ədük,  közünür arığ uluşlar 
Eqəyü öztə atırdlığ közünür.
14.  Uşik əksər,  sav,  söz intin yok erip munda 
Oqardğuka köp  yanşadım,  tüzünüm, saqa 
Usal bolup sımdasarsən muna bu tuşta 
Una astıq kəqrəngəysən çimədmə maqa
15.  Am üçün bakşılartın yaq,  kip boşuğ kol 
Alku ödtə bışığta yig yigtə bışığ bol
Altı katığça  istin körgil  köşüngəy yig yol 
Arığ süzük yig m əqilig uluş anta ol
16.Küskü yılın tokuzunç aynın on yaqıta 
Körklə tanğsuk taydu kidini  kav lınxuata 
Köp yaqşamaklığ boduğm kök kalıkığ 
Küçəyü bədizəgəli umunmışın körgü üçün bitidim
Çısuya Tutun
Tərcüm ə
1 .Rəng başlayıb ayıranlara biliklər qaçar,
Çoxlu qara, pis yollu toxumunu  saçar,
Ağıllı adam hər vaxt,  fasiləsiz yanılmadan baxar 
Beləcə yaxşı nirvanm qapısını açar.
2.  Burhan özü könüldür,  könül də burhan 
Bunları yarı bölən olur sansarda duran 
Bulaşmasa hər ikisinə tapır o nirvan
Bu bir sözü incə oldu m üəllim dən soran
3.  Dünyanın sehri yuxu tək olduğunu anla 
Əlaqəyə girm ədən şeytanlarla ehtirası ud.
2 4 9

Bütiin təm iz əsil könülü burhan deyib duy 
Yaxşı qayda budur: bunu tutub dost sıx qoy.
4. Göy üzündəki ay tanrıya bağlanmış olub 
Əldəki cavahirini itirib salma
Bütün zamanlarda xarici görünüş diləmə 
Hazır buza su demədən aldanıb qalma
5.  Doğru öyrənib mərifət göstər,  həyatı düşün, 
Gözü işığlı m üqəddəslərə get yaxın,
Könül və  mühit -  hər ikisinin əsasım düşün, 
Könüldən kənar nə qanun var,  diqqətlə gör.
6.  Bir azacıq yaxşı söz var,  söyləyim sənə,
Tam inanıb ondan yapış,  şübhə etmə mənə, 
Bratya deyilən inci səndə deyib ver ona,
Əgər tapsan o cavahiri, yox qiymət ona.
7. Yayın suyuna qış zamanı buz deyirlər 
Yenə qışm buzuna yazın  suyu deyib deyirlər, 
Yanıldıqda əsil burhana könül deyirlər, 
Yanılmadıqda könülə də burhan deyirlər.
8.  Başa düşmədikdə o sahil olur bu sahil 
Başa düşənə bu sahil də olur o sahil
Başa düşdüm demək heçliyə bir böyük əngəl 
Anlamaq anlamamağı təmizləsə, o olur soyulma.
9.  AnIamalı var isə, anlayan olmaz 
Anlamalı yox isə, anlamaq olmaz
Anlasa bu cür sansardakı bağ ilə olmaz.
lO.Rəngi,  şəkli, bənzəri onun yoxdur,
Çoxlu m əxluq və dünyalar ondan zühur edər.
Hər şeyə nüfuz edən, daxil olan işıq dop-doldurur, 
Üç zamanın bütün nəcibləri bundan törəyir.
2fC
11 .Parlayıb işarıb xassələrdə olasıdır,
Yava dünyam  bir anda bəzər, duy may ır.
Darıca bodı qətiyyən onda yoxdur 
Yamaraça görüşünü pozan odur.
12.Sönmə,  sükunət sabit bir kamillik varsa,
K içicik dəliyə mavi səmanı geniş, boş sığışdırır.
Özünün bu aləmə sığdığını  görsə,
Üç qəbilədə bunsuz bir şey,  bir qanun, bir yer yoxdur.
13.Saysız-hesabsız dövrlərin kamilləri 
Barmaq ucu qədər yerdə keçirmiş olur.
Keçmiş,  gələcək və  indiki uluslar 
Sallanaraq yuxarıdan açıqca görünür.
14.Hərf əksə, nitq, söz qətiyyən yoxdur bunda,
Yüngüllük üçün çox gopladım, əzizim,  sənə.
Qəmsiz olub tərk etsən buranı dost kimi,
İndi 
as tin kənrəngəysən çimədin ə
*1 m ənə.
15.0nun üçün m üəllimlərdən üsul, örnək, bağışlanma istə, 
Bütün zamanlarda yetkinlərdən kal, kallardan yetkin ol. 
Altı qapıdan içəri bax, görünür yaxşı yol.
Təmiz, duru, yaxşı, xoşbəxt ulus oradadır.
16.Siçan ilinin doqquzuncu ayının onuncu günündə 
Gözəl, nadir taydu sonu kiçik  lotosda 
Çox goplama boyası ilə mavi  səmanı 
Güclə bəzəm əyi umduğunu göstərmək üçün yazdım.
Çısuya Tutun
'  Tərcümə  edə bilmədim.
2 f 1

FAL  KİTABI
Bu  fal  kitabı  Turfanda  Yar-Xoto  yaşayış  məntəqəsində 
tapılmış  və  Berlində  Turfan  abidələri  arasında  T  II  Y  36  nömrəsi 
ilə  saxlanılır  (əsərin  yazılma  tarixi  məlum  deyildir).  Tapılmış  fal 
işarələrindən  belə  başa  düşmək  olar  ki,  bu  əsər  Çin  dilindən  ya 
tərcümə,  ya  da  iqtibasdır.  Əsər  türklərə  yad  olan  bir  mühitdən 
gəlsə  də  o  qədər  ifadəli,  o  qədər  incə  işlənmişdir  ki,  bu,  yalnız 
türk 
dilinin 
quruluşuna, 
qüdrətinə, 
incəliklərinə, 
üslub 
xüsusiyyətlərinə  tam  şəkildə  hakim  olan,  türk  dilini  ana  südü  ilə 
mənimsəyən  bir  şəxsin  qələminin  m əhsulu  ola  bilər.  Əsər  yalnız 
bir  fal  kitabı  olaraq  qalmır.  O,  türk  dünyagörüşünə,  dünyanı  türk 
şüuru  (düzdür,  təfəkkür  üm umbəşəri  hadisə  olsa  da)  ilə 
qavaramağa gözəl nümunədir.  O,  türk elinin,  türk mədəniyyətinin 
inkişafında bir mərhələdir.
Əsəri  ilk  dəfə  1929-cu  ildə  V.Banq  və  A.fon  Qaben  nəşr 
etmişlər,  sonra  1936-cı  ildə  Rəşid R əhm əti Arat onu yenidən  nəşr 
etmişdir.
Əsər,  təəssüf ki,  naqisdir,  onun  xeyli  hissəsi  itmiş,  mövcud 
misralarda da pozuntular vardır.
Əsərdə  misralar,  uzunlu-qısalı  olmaqla,  cüt  sətirlər  şəklində 
sıralanır  (124  parçadan  114-ü  belədir),  üç  sətir  şəklində  yazılmış 
misralardan  bəziləri  də  buraya  əlavə  edilə  bilər.  Yan-yana  olan, 
lakin fərqli mənalara malik üçlüklərə çox az təsadüf edilir.  Əsərdə 
bir neçə dördlük də vardır;  belə dördlüklərdə orta misralar(2-ci  və 
3-cü)  qafıyələnir,  ilk  və  son  misra  isə  mənanı  tamamlamağa 
xidmət edir.
Türk  tədqiqatçısı  R.R.Arat  bu  əsəri  nəzm  nümunəsi  hesab 
edir,  lakin  əlavə  edib  yazır:  «Təbii  ki,  bunlarda  mənzum 
parçalarda  özünü  göstərən  bütün  ünsürləri  birdən  aramaq  doğru 
olmaz.  Burada  sıralanan  sətirlər  tam  mənası  ilə  misra  olmadığı 
kimi,  səthlərin  sonundakı  səs  ahəngi  də  tam  bir  qafiyə  deyildir. 
Lakin  bunların,  qüvvətli  səs  ahəngindən  başqa,  vəzn  baxımından 
da  olduqca  sağlam  birlik  təşkil  etdikləri  görülməkdədir  ki, 
oxucuda  və  dinləyicidə  bu  xüsusiyyətlərin  havaya  hakim  olduğu 
hiss oynamaqdadır» (Eski türk şiiri, Ankara,  1986,  səh.  278).
Şeirdə  səs  ahəngi  oxşar  heca  və  ya  şəkilçilər  vasitəlsilə
2S2
yaradılır,  belə  hallarda  heca  və  ya  şəkilçi  təkrar  edilir.  Əsərdə 
sintaktik  paralellərdən,  təkrarlardan  və  alliterasiyadan  tez-tez  və 
müvəffəqiyyətlə  istifadə  edilir.  Misralardakı  hecaların  sayı  çox 
müxtəlifdir.
Fonda  saxlanan  T  II  D  523  nömrəli  bir kağız  da  fal  əsəridir 
və bu fal kitabma,  xüsusən onun bəzi yerlərinə çox bənzəyir, lakin 
məzmun baxımından  onunla  heç  bir  əlaqəsi yoxdur.  Həmin parça 
belədir:
1.  edkəy.  Teqri k ü zəd g əy .. .
2.  kemlənip,  yimrilti,  sokultı, t a l . . .
3 . . . .   kən kökdə kanatı sıkıp adaka t i . ..
4.  luğ boltı.  Kidin küntün buluqdın...
5.  yorısar,  busuş bar.  Yarukka arka  .  ..
6.  turur.  K üsəm iş küsüşüq (?) bütgü  ..   .
7.  kilmiş işiq adalığ.  Təgzinmiş  .  ..
8. tisər kimiq yok.  ö q  yir yo  .  . .
9 ......... ə k  ardı.  A z ............
Tərcüməsi
1.  edəcək. Tanrı qoruyacaq.. .
2.  xəstələnib çökdü,  sol uxdu. . .
3  ........göydə qanadı  smıb tə h lü k ə y ə .. .
4   .....oldu.  Cənubi qərb tərəfdən  . . .
5.  getsən, kədər var.  İşıqlığa arxa . .   .
6.  durur.  Dinlədiyin arzun bitən.  .  .
7.  gördüyün  iş təhlükəli.  G əzdiyin...
8.  desə, xəstəliyin yox.  Ön y e r . . .
9 ........aldatdı. Az . . . .
Fal  kitabları  qədim   zamanlardan  bəri  hər  xalqm  tez-tez 
istifadə  etdiyi  kitablardandır.  Xalqlar  həmişə  fala  inanmış,  onun 
keçmişi  göstərdiyini,  gələcəkdən  xəbər  verdiyini  tərəddüdsüz 
qəbul  etmişdir.  İndinin  özündə  belə  adamların  fala  bu  qədər 
inandığını  əsas  götürsək,  elmin  bu  qədər  inkişaf etmədiyi  qədim 
zamanlarda  falın  insan  ürəyinə 
və  şüuruna  nə  qədər  hakim 
kəsildiyini,  onun  insan  üzərində  necə  bir  hakimiyyətə,  qüdrətə
2S3

malik olduğunu təsəvvürə gətirmək o qədər də çətin deyildir.
Bu  baxımdan 
qədim 
türklər 
də 
əlahiddəlik  təşkil 
etməmişdir.  Onlar  istər  ayrı-ayrı  şəxslərlə,  onların  taleləri  ilə 
əlaqədar  olaraq,  istərsə  mühüm  dövlət  işlərinin  həllində  tez-tez 
fala  müraciət  etmişlər.  Buna  görə  də  qədim  türk  dillərində  hətta 
müxtəlif  yazı  sistemi  (əlifba)  ilə  yazılmış  çoxlu  fal  kitabı 
məlumdur.  Bunların  arasmda  hansının  -   Orxon-Yenisey  əlifbası 
ilə  yazılanlarımın  yaxud  uyğur  əlifbası  ilə  yazılanlarınmı  -   daha 
qədim olmasını söyləmək çətindir.  Orxon-Yenisey əlifbasının türk 
xalqları  tarixinin  daha  qədim  dövrünə  aid  olduğunu  nəzərə  alsaq, 
deməli,  bu  əlifba  ilə  yazılan  falnamələrin  daha  qədim  olduğu 
qənaətinə  gəlmək  olar.  Lakin  bəzi  tədqiqatçıların  fikrincə, 
bunların  içində  ən  qədim  uyğur  əlifbası  ilə  yazılmış  və  sizə 
təqdim  etdiyimiz  bu  falnamədir.  Bəzi  tədqiqatçılar  bu  falnaməni 
orijinal  əsər  hesab edirlər.  Lakin,  yuxarıda göstərdiyim kimi,  əsər 
Çin dilindən ya tərcümə,  ya da iqtibasdır və,  güman ki,  qədim Çin 
fal  kitabı  «İ-tszin»  əsəri  əsasında  yaradılmaşdır  (ya  da  ondan 
tərcümə edilmişdir).
Qədim  türklər  fala  quşəppəyi  bitkisinin  altı  yarpağı 
vasitəsilə  baxırdılar.  Bu  fal  kitabından  görünür  ki,  əsər yazıldıqda 
göy,  səma  (tanrı)  yox,  torpaq  (yer,  su)  türkün  nəzərində  daha 
müqəddəs  imiş.  Sonralar  şüur  inkişaf  etdikcə,  göy  daha 
müqəddəsləşir.  Deməli,  bu  falnamə  türk  təfəkkürünün  daha 
qədim  tarixinə  aiddir.  Lakin  bir  sıra tədqiqatçılardan  fərqli  olaraq, 
mən  türkün bu  dövrdəki  şüurunu,  təfəkkürünü  ibtidai  adlandırmaq 
istəməzdim.  Çünki  istər  bu  falnamələr,  istər  o  dövrün  türk 
poeziyası  və  nəsri  türklərin  yaşıdları  olduğu  Avropa  xalqlarından 
nəinki  aşağı  inkişaf  səviyyəsində  olmadığını,  hətta  bəzi 
parametrlərdə onlardan daha çox inkişaf etdiyini sübut edir.
Bu  fal  kitabmdan  bizə  məlum  olur  ki,  o  dövrün  türkü  artıq 
şəhərdə  yaşayır,  ticarətlə  məşğul  olur,  lakin  hələ  qəbilə 
quruluşunu qoruyub saxlayır.
Fal  insan  talelərini  kosmik  hadisələr,  ilahi  qüvvələr, 
şeytanlar və başqa qüvvələrlə əlaqələndirərək xəbər verir.
Bu falnamənin qədim türkün şüuri inkişafını, təfəkkür tərzini 
və  habelə,  bizim  fikrimizcə,  poetik  dilini  öyrənmək  üçün 
əhəmiyyəti vardır.
2 f 4
T ran sk rip siy a
I 
..............   bultup.
2.  kamığ il uluşlar tapığı yügürü kəlti üsküpdə,
tepridəm kut, bu buyan,  utmak, yigidmək kəntün omantı ödüpdə.
3.  kün tepri kaytsısı  açıltı,  yarudı.
Yağız у ir yüzi yaşardı,  körklədi.
4.  yürüp bulıt önüp yağmur yağdı 
Toz-torpaq özin səndi.
5.  öpdün, kidin yir öz tapıpça,
küntün,  tağtm balık,  uluş kəntü köplünçə,
ö.asra atıp yigidtip,
kiçig atıp  bcdütün.
kim bolğay sapa epirmədəçi.
7.  bağıp,  çuğup yoluntı, 
tamğap, yarlıkıp yorıdı.
8.  urı oğul küsəsər,  bultup 
ed tavar tiləsər,  taptıp 
9.ig,  ağrığ kitdi,
könək,  yasğaç başkardı.
lO.köplüpin ögrünçlüg kılğıl, 
yirkə, teprikə sevinç tutğıl.
II .birük bu tutuşmak atlığ ırk kəlsər, 
savm inçə ayur:
12.kadır, katğı, katğı sav yügürü kəlti üsküpdə, 
yil  üzə tikəlip yiltirdi  evipdə.
13.ig, ağrığ uğrmta körsər sən  . . . .
14. a ................ saydı sini bertgəli,
ig toğa ögirdi sini əmgətgəli.
15.  özüpin kar içintə ig kirdi, 
əmgək bar sakmğuluğ. 
köpül içintə oot kirdi,
Kadğu bar buşunğuluğ. 
lö.bu adatm ozğuluğ 
yolup,  orukup közünməz,

inçküq, meggig boltukmaz.
17.  kün teqri kirdi yir içintə yarumakı tıdıltı, 
kök kalıkta uçar kuş uçu umadın turdı.
18.  bəg ər sıklur iş bulmadın
19. ərklig kannig yarlıkı arkulayu turur eviqdə, 
allığ, çevişlig kişilər aldayu turur üsküqdə.
20.  kün, ay yarukın tıda katığlanur, 
edgü kişilər yol m kəsə katığlanur.
21  .biş yek talaşur,
üç üzüt ögləşür.
22.  kamığ iş kodğıl, 
buyan, edgü kılmç kil.
23. ada örtgəy 
edgü kəlgəy
24.  birük sü süləmək atlığ ırk kəlsər, 
savm inçə ayur:
25.  sü süləsər, yir təlinür, 
kişi sözləsər,  sav alkınur,
26 .yol azsar, ev tapmaz, 
kişi yaqılsar,  iş bütməz,
27.  öz kəntünin bək tutğıl, 
ötüg,  savka yorıma.
28.  ügüz ertgəli oğradıq,  işiıj bütməz.
Bəg bolğalı kılıntıq yarlıkıq yonmaz.
29.  kilmiş işiq yağıhğ, 
sözləmiş savıq tüdüşlüğ,
30.  уек, içkək ögüür, 
yağı yavlak aldayur,
31  .kün teqri kölünti çerikiq üzə, 
ay teqri battı kutuq üzə,
32.  öz kəntüqə manğıl, 
kəntü köqülüqin bək tutğıl.
33.  etüzüqin küzətsər sən, 
kalan keyik müyüzü təg 
atıq küq kötrülgəy.
34.  birük bu tağ atlığ ırk kəlsər,
2 9 6
savin inçə tir:
35.  tağ yirintə tağ öndi,  səqir boltı. 
toprak üzə toprak öndi,  idiz boltı.
36.  yaranmayın tisər sən, yasğak turur. 
aşaym tisər sən,  idiz turur.
37..........................................
İştə,  tuşta seçiltiq.
38.tuduş,  kəriştə tezgil, 
turıka,  turuşka barma.
39.igiq,  ağnğırj  öçdi.
Ödiıı,  tavarıg yuvuldı.
40.  saqa utruntaçı kişilər ançulayu bolur
kaltı kum üzə kudu  tartır işi,  ködügi  bütməyük təg.
41.  yirkə,  teqrikə sevinç tut. 
edgü kılınçlığ iş üküş kil. 
yaqırdı  il  olurğay sən.
42.  birük bu koramak atlığ ırk kəlsər, 
savin incə tir:
43-suv tamarı kurısar, yaş yavışğu  kurıyur. 
kişi küçi korasar, yat kişikə basıtur.
44.  təgirmi tam içində csrük boltıq.
Təgirmiləyüki yağıq  telim  boltı.
45.  aşığıq, ayağıq ögsüdi, 
ediq, ta varıq koktı.
46-tiltin, kantın busuş bar, 
ctüzüq təgrə ada bar.
47.  asığlığ,  bolğuluğ yoluq közünməz. 
inçgülüg,  bolğuluğ belgüq bclgünnəz.
48.  tağ içintə iki yek bar. 
ögüqin,  köqülüqin bulğayur.
il  içində təvlig, kürlüg buyruk bar, 
işiqin,  küçüqün artarur.
49.  örki kişilərkə manğıl, 
ərdəm lig kişilərig ayağıl.
2 9 7

50.  adar)  örtgəy, 
edgü kəlğəy.
51.  bu ırk kimkə kəlsər, 
südə ersər,  sançıtur, 
balıkta ersər,  korayur. 
buyan,  edgü kılınç kılğu ol.
52.  birük bu arka birm ək atlığ ırk kəlsər, 
savin inçə ayur:
53.ot küyürdi altunuğ, 
adırtlağuluğ belgü bar. 
iki köqül karıştı, 
tüdüşgülüg əm gək bar.
54.  uluğ iş kördüg yimə ögrünçlüg erməz, 
kiçig iş kördüklər yimə büdün erməz.
55.  til talaşur,
çasut, yoqağ tikiləşir.
56 .ed tavar saçılur, 
yala yaqaru ökliyür.
57.oğramış iş bütməz,  edikməz, 
kilmiş kılınç sığmaz, yakmaz.
58.ig tapa körsər sən, ed öqədməki alp, 
yırak barmış kişi kəlməki  sarp, 
buşuş kadğu belgüsi əqtirə turur.
59.inçip edgü,  kılmçlığ işlərkə manmağınça
bu inçsiztin.............
60.......................................................
ayığlı savıqmq adırtı yok. 
öl.köqülüq,  kögüzüq öküknəki üküş, 
köqülüq, kögüzüq bütməki az.
62.il kan, açığm titməkiq alp. 
edlig sanlığ bolup yorımakıq sarıp.
63.  təgsər sən yaqı yılnıq  iki yigirminç ayıqa
ançata timin i ş ...........................
64.  birük bu sevinmək atlığ ırk kəlsər, 
savm inçə tir:
65.  sevinç, ögrünç saqa kəldi,
saqa törülüg törü təgdi.
sini kamığun tapladı  bəg kılğalı.
66.  yağız yirdə tiki önti,
tunçudakı............. kutruldı.
67.  teqrili, yirli təprəşti, 
künli,  aylı körüşti.
68.  öqrəki ilig lə r........
69..................... kut kəlti
70.  on kat kas oyun yaqkusı eşidilür yorısar, 
kamığ bayumak utru kəlir tarkasar,
71.  kamğak barır təg ediq kitti. 
kas tıqı  təg edgün  bastı.
72.ig tapa körsər sən,  törü yavuz 
üküş ed tavar yuqlağıl. 
üküş təlim ögrünç köqül  tutqıl. 
busuş köqül kodğıl.
73.  birük bu  təriq  kuduğ atlığ  ırk  kəlsər, 
savin  inçə tir:
74.  yilli,  suvlı  təprəyü  kuduğ için bəklədi. 
akıp kəlir soğık suv ağtarılıp yanturu yorıtı.
75.  söki kanlar küçi yim ə  tusulmağay, 
soq  fiıtsı  bilgəniq alı  yim ə edikməgəy.
76  ..........................
77  ........................törügəy.
üntədəçi  til  ağız tapğay.
78.  bəgkə,  işikə  ınanğıl. 
əmin,  yürüntəkin anutğıl.
79.  əgri yorığ kəmişgil. 
tetrü  sakınç tarkarğıl.
80.  buyanığ sevgil, 
edgü kılınç kılğıl.
81 .birük utru kəlm ək atlığ ırk kəlsər, 
savm inçə  tir:
82.utruqda asığ tusu yitərü kəldi, 
etüzüqdə ayağ çiltəg om anu birdi.
2S9

8  3. kög ülür) dəkı küsüşün barça kantı. 
atır)  atayu kut kıv özin kəlti.
84.  əski atıq təgşilip yaqı boltuq, 
boğdam atıq təgşilip tatığlığ bolduq.
85.  təprədük sayu iş, kötügüq tapığıqça 
olurtuk sayu orun yurt ögrüqçə,
uluğ ərk kəlti.
tört yıqak tüzülti köqülüqçə.
86.  kidirti təprəmiş küçlüg yağı kitdi. 
öqdürti təprəmiş  ot, yalın öçti.
87.olurup körünçləgil inçkə yügürük atlarığ, 
tapıqça alıp işlətgil yinik edgü lalarığ.
88.  tümən sav tügüni sində boldı. 
yıl, ay itilü əligiqdə kirdi.
89.  üstünki, altınkı tapladı. 
örüki, kodıkı sevindi.
90.  bəg tamğası əligiqdə, 
orriağlığ orun alıqda
91.  yirkə,  teqrikə  sevinç tut. 
burkanlarka tapığ kil.
92.  birük inç kəlm ək atlığ ırk kəlsər, 
savın inçə tir:
93.  yil  iyin eşidilür küzki ığaç yaqkusı, 
tümən ban yirdə yaqkurar süzük suv tikişi, 
94.iki köqül birikdi ögrünçi  üküş
ini içi tüzüldi  tavarı təlim
95.  təprətük sayu kut kəlir, 
kılıntuk sayu iş bütər.
96.  ırakta sav eşidti edgü 
yağuktakı iş bütdi edgü
97.  adaq, tudaq kitdi. 
ayığ sakınğuçılar tezdi.
98.  öqdün, küntün buluqda 
ögrünçlüg yil yiltirdi. 
kidin, tardrn buluqda 
teqri kapığı açıldı.
2 6 0
99.  közüq  içində küç yok, 
köqülüq  içində kadğu yok.
100.  atıq,  küq yadıldı yıd-yıpar təg, 
ağzanmış  savıq  edikdi altun,  kümüş təg.
101. kop işiq tapıqça,  korı yok.
102...................saqa,
ton üzə  ton kedildi  saqa.
103.  özüqə öq  işiq  başlağıl. 
aşnukma öıji bu savka  köqləm ə,
104.  amtıkına turkaru  işiqin  törüq  tutğıl. 
künəyinki  köqlüqin  inçkülüg  kılğıl.
105.  oğluq,  kişiq  iilüglüg ol, 
eqıq yeqəq  sevinçlig ol.
106.  konşı  kız utlılığ, 
kop  işiq yarağlığ.
107.  birük  kiçig igidm ək  atlığ  ırk  kəlsər, 
savın  inçə  tir:
108.  kiçig  igidmək  kəlti  ak  kışıq  az. 
kişi  ara  cdgülüg yoluq  alp.
109.  kiiııikəki  işiq  tıdığlığ
kiçig oğlan............
110.  ya kurup ok atkalır, 
yalıq kılm ç  tutup  ok  iizgəlir.
111.  tıt  sögüt butıkı  miq  lürlügin  titriyür. 
artuç  sögüt  butıkı  yüz  türlügin  ırğalır.
112.  bərklig yck,  içk ək lər il  tutkalır, 
busuş,  kadğu,  ig,  ağrığlar  om ağ tutkalır.
113.  bəgtin,  işitin  körsər,  sən,  savka kirkəlir sən, 
iltin,  kantın  körsər sən,  alkam akka tüşkəlir sən.
114.  irtə  kün  tavrak buyan kil. 
aşnukm  irgürü etüzüqin  küzət.
115.  birük kün  (yarukı  atlığ ırk kəlsər, 
savın  inçə tir:)
116.  ( .............................bu kün)  kirü barır,
261

suv adası saga ögdürti utru kəlir.
117.  küsəmiş küsüşüq kanmaz, köqlüg sakmçhğ, 
oğramış işirj bütməz, etüzüq əmgəklig,
118. tütüş, kəriş kodğıl. 
yılığ yumuşak bolğıl.
119.  iki köqül köqül tutup kovı bolsar, 
iltir), kantm asığ bolurmu?
120. tütüş, kəriş kılmasar sən özüqkə, 
kamığ adatm ozğay sən.
121. tevlig, kürlüg tapığçı tağdın turup  . . . .   tilər, 
teqri kannig  kavudı küntün turup yığ tilər.
122.  bəg ər yimin yeyin (tip) sakınsar sən,  tiyiqdə tıdığlığ. 
yirdə kazğuk bəkürü tokıyın tisər (sən), yantıru adalığ.
123. eviqdə kılğıl aşnukı tüzünlər törüsin. 
nə ada bolğay sini birlə ulığ kılındaçı.
124. birük kişi birikmək atlığ ırk kəlsər, 
savin inçə tir:
125.  kişi birikip yarudı, 
ay teqri artukrak yaltırdı,
yarumuş yarukı kamığlığ kişikə közünti.
126. miq ança ırak barmış kişilər birlə körüşgəy səp, 
iki köqül birikip altun itig iligiqdə tutğay sən.
127. yat kişilər (köqül) saqa yakm 
iltişmiş kişilər köqüli takı təriq
128.  iki kişi köqüli bir, 
altun itig tözi bir.
129. küsəmiş küsüşüq kantı. 
sakmmış sakınçıq bütdi.
130.  iglig öqəddi. 
ağrığlığ katıntı.
131.  il kan k ö q ü li...........
132. kadığ tatığmıq erdinisi boltuq.
nə busuş ol takı ilkə, kanka ınanç bolğuka.
133.  altun küzəç erser, omağlığ idiş ol. 
tört uluğ çiülərtə belgülük idiş ol.
262
tatığlar bütgükə tayağı  titir.
134. yig edlər təgşilip bışığ boltı. 
yıdı yıparı bura turur katığ boltı.
135.  tip otm katunsar, küzəç taşar. 
işin, kötügin yaqılsar, tüdüş bolur.
136. turuşta, tüdüştə saklanğu ol. 
ad, yol tiləməktə  ıçanğu ol.
137.  küzəçit küzədip sımasar, aş birdəçi idiş ol. 
apam bir adakın sısar,  içintəki tatığ tək ü lg ü k ə...
138.  iltin,  kantm töli yok, 
igiqə, ağrığıqa emi yok.
139.  təprəsər, alkıntıq. 
təprəm əsər,  yigiddiq.
140.  birük bu igitmək atlığ ırk kəlsər, 
savin inçə tir:
141.  igitməkdə ıçansar,  etüz ertigəy ig, ağrığta
yek içkək tarınsar, öqrəkin a ç ...........
142. kilmiş iş iq ...............lağay sən,
e tü z ü q .........................
143...................kə inç kığıl təprəm ə,
edgü kılınç yaratınmakm ögsümə.
144.  adın kişilərtin tıdığ bar, saklanğıl, 
yat kişilərtin yağı bar,  ıçanğıl.
145.  kuğu uçtı köliqə konmaz,
kişi oğlı......... eviqə kəlməz.
146.  kişiq  busuşluğ,  kadğuluğ turur. 
yaşurukı  işi üzə kapığıq  üqgürsər . . . .  ur.
147.  adın kişi, tişi üzə etüzüq  təgrə körsər, 
mç turm ak yavışur.
148.  ig tapa körsər,  bağırtın təprəmiş ig ol. 
itüg,  tilək bulğuluğı  sarp.
149.  köqülüq yig,  inç tur. 
etüzüq bil,  şük tur.
150.  birük bu uluğ münükmək atlığ ırk kəlsər, 
savin inçə tir:
151.  yil yiltirip intürdi,  lim s m tı..  ..
2 6 3

T ərcü m ə
I  ..........................tapdın.
2. Bütün ellər,  obalar xidmətə hüzuruna yüyürərək gəldi, 
ilahi xoşbəxtlik, yaxşılıq,  qazanc,
yüksəliş özü-özünə yerləşdi öz zamanında.
3. Günəş tanrı açıldı, parladı, 
qonur yer üzü yaşıllaşdı,  gözəlləşdi.
4.  Parlaq bulud yüksəlib yağmur yağdı, 
toz-torpaq özü-özünə yatdı.
5.  Şərqdən, qərbdən yer öz arzusunca,
Cənubdan1, şimaldan2 şəhər, oba öz könlüncə,
6. Aşağı adım yüksəltdin,
Kiçik adım böyütdün,
Sənə səcdə etm əyən kim olacaq.
7.  Bağın, bağçan yolundu,
Damğan,  fərmanm  yürüdü.
8.  Oğlan istərdin, tapdın.
Mülk,  mal dilərdin,  tapdın.
9.  Xəstəlik,  ağrı getdi.
Kövrəklik, həlim lik rəhbərlik etdi.
10.  Könlünü öyrəncəli elə,
Yerə,  göyə sevinc göstər.
II .Əgər bu görüşmək adlı fal gəlsə, 
yozumu belədir:
12.Sərt, qaba, möhkəm söz yüyürərək hüzuruna gəldi, 
Yel üstdə dikəlib əsdi evində.
13.Xəstəlik, ağrı üçün b axarsan.. .
14.Səni yaralamq üçün..........
Sənə əziyyət vermək üçün xəstəlik  çoxaldı.
15.Vücuduna xəstəlik girdi.
Düşünməli bir zəhm ət var.
Könül içinə od girdi,
1