Yazisi abiDƏLƏRİ I hiSSƏ Bakı «Elıü və təhsil»

24
kibilər,  Zabaykalyedə  dolemanlar,  uyğurlardan şimalda qırğızlar və 
s.)  öz  müstəqilliklərini  qoruyub  saxlamışdılar  və  hərdən  bu 
qəbilələrdən  bu  və  ya  digəri  ilə  uyğurlar  arasında  hərbi 
toqquşmalar baş verirdi.
Hunlar,  türklər  və  qədim  monqollar  «Əbədi  göyü»  həyatın 
mənbəyi,  tanrı  sayır,  ona  sitayiş  edirdilər.  Qədim  uyğurlar  da  ilk 
dövrlərdə  öz  sələfləri  və  qonşuları  kimi  «kök  tanrıya»  sitayiş 
edirdilər,  lakin  İtigən  xaqan  dövründə  onlar  manixey  dinini  qəbul 
etdilər.  Uyğur  xristianları  vətəndaş  müharibəsi  dövründə  xaqanın 
əleyhdarları  cəbhəsində  olmaqda  böyük  səhv  etmişdilər.  Moyun 
çor  özü  köhnə  dinə  biət  edirdi.  Manixeylik  ondan  sonra  qəbul 
edilmişdir.  M ənbələrin  verdiyi  məlumata  görə,  uyğurlar  manixey 
(Mani)  dinini  qəbul  etməzdən  əvvəl  buddizm  (burhan)  dininə  biət 
edirdilər.  Görünür,  uyğurlar  buddizmlə  VII  əsrdə  tanış  olmuşlar. 
M ənbələrdə  bir  uyğur  bəyinin  ləqəbinin  Pu-sa  olduğu  göstərilir. 
Pu-sa 
bodisatv
  sözünün  türk  variantıdır.  Bodisatv  buddizm  dilində 
nə isə bir dini  rütbədir.  Sonralar,  manixey dini qəbul edildikdən sonra 
832-ci  ilə  aid  bir  sənəddə  deyilir:  «Keçmişdə  [uyğurlar]  cahil 
olduqlarından  şeytanı  burhan  olaraq  tanıyırdılar;  indi  isə  həqiqəti 
anladılar».  Sənədin  müəllifi  keçmişdə  deyəndə  732-ci  ildən  əvvəlki 
dövrü,  yəni uyğurlarm hələ buddizmə xidmət etdikləri dövrü nəzərdə 
tutur.  762-ci  ildə  manixey  dini  uyğurlarm  dövlət  dini  olur.  Çin 
mənbələrinin  verdiyi məlumata görə,  uyğurlar manixey dinin Şi Çao- 
inin  763-cü  il  üsyanın  yatırdıqdan  sonra  qəbul  etmişdilər.  Məlum 
olduğu kimi, Moyun çor 759-cu ildə vəfat etmiş, taxta onun ikinci oğlu 
İtigən  (onun  türk  adı  Bögü  xaqandır,  759-780)  keçmişdi.  Güman 
etmək  olar  ki,  uyğurlar  manixey  dinini  məhz  onun  hakimiyyəti 
illərində  766-767-cı  illərdə qəbul  etmişlər.  Bəzi mənbələrin yazdığına 
görə,  uyğurlar  manixey  dinini  Bögü  xaqanın  dövründə  762-ci  ildə 
qəbul  etmişdilər.  Uyğur xanları  öz  həmdinlərini Çində,  Orta Asiyada 
və  digər  yerlərdə  çox  enerjili  şəkildə  müdafiə  edirdilər.  Manixey 
dininin  qəbul  edilməsi  uyğurlarla  onların  qonşuları -  müsəlman  Orta 
Asiyası,  buddist Tibeti, konfiıtsian Çini  və şamanist Qırğız xaqanlığı -  
arasında nifaq saldı.
Manixey  dininin  qəbul  edilməsi  yeni  əlifbanın,  tarixdə  uyğur 
əlifbası  adı  ilə  tanınan  əlifbanın  qəbul  edilməsinə  səbəb  oldu.  Bu 
əlifba yeni soğd əlifbasından törəmişdir, çox sadə və rahatdır.  Sətirlər
2 f

yuxandan  aşağı  sağdan  sola  (Orxon-Yenisey  əlitbası  da  belədir) 
yazılır.  Manixey,  xristian və müsəlman mətnləri,  habelə  Tufan hüquq 
sənədləri  bu  əlifba  ilə  yazılmışdır.  Bunların  içərisində  ən  qədimi 
manixey  mətnləridir,  çünki  onlar  fonetik  və  qrammatik  baxımdan 
Orxon-Yenisey  əlifbası  ilə  yazılmış  abidələrə  daha  yaxındır. 
Bunlardan ən qədimini 795-ci ilə aid edirlər.
Manixey dini qanunlan hətta yağ və süd işlətməyi qadağan edən 
oruc  günləri  nəzərdə  tutduğu  üçün  uyğur  çoban  və  ovçuları  acından 
ölməmək üçün  bostanlar  salmağa  məcbur olurlar.  Beləliklə,  uyğurlar 
arasında  əkinçilik  yayılmağa  başlayır.  Çöldə  yeni  qaydaların 
qoyulması ticarətin də inkişafına təkan verir.
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  manixey  dini  uyğurların  təbiətinə  o 
qədər  də  uyğun  deyildi.  Buna  görə  də  uyğurlar  arasında  manixey 
dininin  hökmranlığı  uzun  sürmür.  840-cı  ildə  Koçu  dövlətində 
uyğurlar  yenidən  buddizm  dininə  qayıdırlar.  IX  əsrdə  uyğurların 
oturaq  həyata  keçməsi  də  onların  qəti  şəkildə  (islam  dinini  qəbul 
edənədək) buddizm dininə keçməsinə şərait yaratdı.
Göytürklərin  ordasından  fərqli  olaraq,  uyğurların  paytaxtı  artıq 
keçə  alaçıqlardan  qurulmuş  düşərgəyə  bənzəmirdi.  Yenə  də 
göytürklərdən  fərqli  olaraq,  uyğurlar  geniş  şəkildə  şəhərlər  salırlar, 
həm  də  bunu  bu  işin  ustası  olan  soğdalılara  və  çinlilərə  tapşırırdılar. 
Uyğurların paytaxtı Qaraqorum öz görkəmini dəyişmişdi. Hələ Moyun 
çor  abidəsində  758-ci  ildə  Selenqa  çayı  sahilində  Baybalık 
(Varlışəhər) şəhərinin salındığı xəbər verilirdi.
Uyğurustan sürətlə mədəni ölkəyə çevrilirdi.
Moyun  çorun  səfərləri  sayəsində  uyğurlar  üçün  çox  əlverişli 
şərait  yaranmışdı.  Şərqdə  kıtaylar,  şimalda  qırğızlar  uyğur  xaqanma 
tabe  edilmişdi.  Cənubda  xarabazara  çevrilmiş  Çin  yerləşirdi.  Qərbdə 
karluklar  öz  daxili  işləri  ilə  məşğul  idilər  və  uyğurları  narahat 
etmirdilər.
Manixey  dininin  fəallığına  baxmayaraq,  ilk  uyğur  xaqanlan 
Kutluğ Bilgə Kül çor xaqan (744-747), Moyun çor (747-759) və İtigən 
(onun  türk-uyğur  adı  Bögü  xaqandır,  759-780)  öz  qəbilələrinə 
arxalanıb göytürkləri yamsılamağa çalışırdılar.  762-ci  il  müqaviləsinə 
əsasən  uyğurlar  Çin  imperiyasında  bir  sıra  imtiyazlar  almışdılar. 
İmperator  Dətszun  yavaş-yavaş  bu  imtiyazları  ləğv  edir.  Bu,  uyğur 
xaqanım  qəzəbləndirir  və  779-cu  ildə  Çinlə  münasibətlər  çox
26
kəskinləşir.  Doqquz  oğuzlar  müharibə  istəyirdilər,  çünki  onlar, 
imtiyazlı  qəbilə  kimi,  müharibədən  çoxlu  qazanc  əldə  edirdilər, 
müttəfiq  qəbüələr  isə  müharibə  istəmirdilər,  çünki  müharibə  onlara 
tələfat və təhlükə gətirirdi.
Müharibə  məsələsi  müzakirə  edildikdə  xaqanla  əksəriyyət 
arasında ziddiyyət yaranır.
Əyanlardan  Dunbağa  tarkan  üsyan  qaldırıb  Bögü  xaqanı,  onun 
məsləhətçilərini  və  2  min  doqquz  oğuz  əsilzadəsini  öldürür.  780-ci 
ildə  Dunbağa  Kat  Kutluğ Bilgə xaqan  adı  üə  özünü xaqan elan edir. 
Beləliklə, uyğurların ən böyük qəbiləsi olan Yağlakar soyunun, onunla 
birlikdə doqquz oğuzların hakimiyyətinə son qoyulur.
Yeni  xaqan  müharibənin  əleyhinə  idi.  Buna  görə  də  o,  783-cü 
ildə aşağıdakı şərtlərlə Çinlə sülh müqaviləsi bağlanır:  1.Xaqan özünü 
Çinin  vassalı  adlandırır.  2.Çindəki  uyğur  səfirliyi  200  nəfərdən  artıq 
olmamalı  idi.  3.Məcburi ticarət üçün Çinə mindən çox olmamaq şərti 
ilə  (ə w əl  6  min  idi)  at aparmaq  olardı.  4.Çinliləri  sərhəddən  kənara 
aparmaq  qadağan  edilirdi.  Müqavilə  788-ci ildə nikah və Tibetə qarşı 
ittifaqla  möhkəmləndirildi.  Ölkə  daxilində  Kat  Kutluğ  Bilgə  xaqan 
möhkəm  qanunlar  qoymuşdu  və  bu  qanunlan  pozanlan  ağır 
. cəzalandırırdı.  Məsələn,  əvvəlki sülalənin  iki şahzadəsi onun əmri ilə 
edam  edilmişdi.  Çin  mənbəyi  Kat  Kutluğ Bilgə xaqanı mərd aə igid 
adam kimi səciyyələndirir.
Kat Kutluğ Bilgə xaqan doqquz oğuz qəbiləsindən deyildi, buna 
görə  də  hakimiyyəti  ələ  keçirdikdən  sonra  doqquz  oğuz  qəbiləsinin 
imtiyazlı  vəziyyətini  ləğv etdi.  Mübarizədə  qalib çıxan altı  qəbilənin 
nümayəndələri 
öz 
sərbəsdiklərini 
qorumaq 
üçün 
mərkəzi 
hakimiyyətin  güclənməsini  istəmirdilər.  Bu  dövrdən  başlayaraq, 
Uyğur  xaqanlığı  əslində,  monarxiya  deyil,  ömürlük  seçilən  xaqan 
tərəfindən  idarə edilən respublika olur;  hakimiyyət vərəsəlik yolu ilə 
atadan  oğula  keçmir.  Hakimiyyət  qəbilə  rəhbərlərinin  əlində  olur; 
onların  qurultayı  xaqan  seçir.  Bu,  bir  növ,  seçkili  monarxiyadır.  Bu 
dövrdə  hakimiyyət  başında  olmuş  xaqanlar  o  qədər  zəifdir  İd,  tarix 
onları  səciyyələndirmək  belə  istəməmişdir.  789-cu  ildə  K at  Kuduğ 
Bilgə  xaqan  vəfat  etdikdən  sonra  taxta  onun  oğlu  Dolosı1  çıxmışdır,
1 L.N.Qumiley bir yerdə onu Panquan  (bax:  «Древние тюрки»,  səh.425; başqa 
yerdə Doiosı  (bax: yenə orada,  səh. 409)  adlandırır.
27

lakin  o,  xaqanlığa  vərəsəlik  yolu  ilə  gəlməmiş,  əyanlar  şurası 
tərəfindən  seçilmişdi.  Şura  ona  Ay  Tenri  Uluğ  Küç  Minmiş  Küçlüg 
Bilgə  xaqan  adı  verir.  794-cü  ildə  Küçlüg  Bilgə  xaqan  arvadı 
tərəfindən zəhərləndirilir. Onun yerinə onun kiçik qardaşı oturur, lakin 
əyanlar işə qarışıb onu öldürür və taxta onun az yaşlı oğlunu çıxarırlar. 
Bir  ildən  sonra  xaqan  ölür  (tarix  onun  necə  ölməsi  haqqında  susur), 
əyanlardan  birinin  oğulluğa  götürdüyü  Kutluğ  adlı  bir  nəfər  xaqan 
seçilir.  Kutluğun  hakimiyyəti  illərində,  indiki  terminlə  desək, 
konstitusiya qəbul  edilir.  Bu konstitusiyaya görə,  xaqan  yalnız taxtda 
oturmalı  idi,  dövlət  işlərini  isə  onun  köməkçisi  -   çinliləri  çensyan, 
ərəblərin  vəzir  adlandırdıqları  şəxs  idarə  etməli  idi.  Konstitusiyanın 
ikinci  tələbi  məhkəmə  hakimiyyətinə  aid  idi:  qanunların  qəti  təsbit 
edilməsi  özbaşınalığın  qarşısını  almalı  idi.  Nəhayət,  konstitusiya  qəti 
şəkildə  tələb  edirdi  ki,dövlət  işləri  ilə  kilsə  işləri  uzlaşdırılsın,  başqa 
sözlə  desək,  dövlətin  idarə  edilməsində  manixey  icması  başçılarının 
fikri nəzərə alınsın. Əslində, xaqan təkcə hərbi işlərdə sərbəst idi, heç 
də təsadüfi deyildir ki,  qaynaqlar Kutluğ xaqanı  həmişə ordu başında 
təsvir  edir.  Lakin  əyanlar burada da onu  dinc  qoymurlar.  Onlar tələb 
edirlər  ki,  Kutluğ  xaqan  öz  dövlətində  manixey  dininə  qulluq 
etməyənləri  təqib  etsin.  Belə  siyasət  isə  çinlilərin  və  ərəblərin 
etirazına  səbəb  olurdu.  Məsələn,  Xorasan  əmiri  biləndə  ki,  onun 
torpağında  bir  neçə  yüz  zındıq,  yəni  manixey  var,  onları  öldürmək 
qərarına gəlir.  O,  hazırlaşana qədər doqquz oğuzların xaqanından elçi 
gəlir və bunları  əmirə yetirir:  «Mənim torpaqlarındakı  müsəlmanların 
sayı sənin torpaqlarındakı zındıqlardan üç dəfə çoxdur;  sən bir zindığa 
belə toxunsan, mən bütün müsəlmanları qıraram».
Çölün  köçəri  qəbilələri  türklərə  nisbətən  uyğurlara  daha  çox 
nifrət  edirdilər,  çünki  göytürklər  köçəri  qəbilələrdən  itaət  və  xərac 
tələb
 edirdilər,  uyğurlar isə  məğlub  edilmiş  qəbilələrdən  psixikasının 
bütün  quruluşunu  və  bütün  həyat  tərzini  dəyişməyi  tələb  edirdilər. 
Köçəri qəbilələr uyğurların tələb etdiyi təsəvvürləri nə başa düşür,  nə 
də  qəbul  edirdi.  Buna görə  də  uyğurlarla  onları  əhatə  edən  qəbilələr 
arasında  münasibətlər  kəskinləşir.  Manixey  dinini  qəbul  etməkdən 
başqa, oturaq həyata keçmək də uyğurları narazı salırdı.
Qırğızların  815-ci  ildə  qaldırdığı  üsyanı  və  820-ei  ildə  tatar 
qəbilələrinin  Amurdan  İnşana  köçməsini  nəzərə  almasaq,  839-cu 
ilədək Uyğur xaqanlığında elə bir az-çox diqqəti cəzb edən hadisə baş
2»
vermir.  Lakin  elə  bunların  özü  də  mərkəzi  hakimiyyətin  zəifliyini 
göstərir.  832-ci  ildə Qesa adlı xaqan öz adamları tərəfindən öldürülür 
və  taxta  onun  qardaşı  oğlu  Xu  (türkcə:  Kut  tigin;  çincə:  Ku  dələ; 
farsca:  Xutuqlan  xaqan)  çıxarılır.  Bu  xaqanın  vaxtında  Uyğur 
dövlətinin tənəzzülü baş verir.
Hələ  794-cü  ildə  şato  qəbiləsi  Uyğur  xaqanlığının  tərkibindən 
çıxmışdı,  835-ci  ildə tatabı  qəbiləsi də xaqanlıqdan ayrılır.  818-ci ildə 
qırğız  qəbilələri  üsyan  qaldırır və  onların bəyi  Ajo  Özünü xaqan elan 
edir.
839-cu  ildə  Külük  bəy  (çincə:  Qyuylofu)  adlı  bir  əyan  şato 
qəbiləsini  köməyə  çağırıb  uyğurların  paytaxtı  Qaraqoruma  hücum 
edir.  Kut  tigin  özünü  öldürür.  Üsyançılara  rəğbət  bəsləyən  əyanlar 
onun  az  yaşlı  oğlu  Kəsi  tigini  xaqan  seçirlər.  Lakin  az  sonra,  840-cı 
ildə  Külüg  bəyin  düşməni  Külüg  bağa  qırğızlan  köməyə  çağırıb 
Qaraqorumu  tutur.  Qaynaqların  verdiyi  məlumata  görə,  bu  döyüşdə 
yüz  minlik  qoşunu  iştirak  etmişdi.  Xaqan  Kəsi  tigin  və  Külüg  bəy 
* 
edam  edilir,  onların  tərəfdarlarının yurtlan yandırılır.  Əyanlardan Pan 
Törə  adlı  bir nəfər  15  aymakla  Cunqariyaya  gedir və karluklara tabe 
olur. Xaqan 
aymakmm
  13 tayfası isə 841-ci ilin mart ayında Ögə tigini 
xaqan  elan  edib  mübarizəni  davam  etdirmək  qərarına gəlir.  Qırğızlar 
Qaraqorumu  tutarken  çoxlu  qənimətlə  yanaşı  üç  uyğur  xaqanının 
arvadı  olan Çin  şahzadəsini  də ələ keçirmişdilər.  Çinlə münasibətləri 
pozmamaq  üçün  onlar  şahzadəni  təntənəli  şəkildə  karvanla  yola 
salırlar.  Ögə karvana hücum edir, bütün qırğızlan qırır, şahzadəni azad 
edir  və  onunla  evlənir.  Ögə  başa  düşür  ki,  Xalxada  qala bilməz,  ona 
görə də  böyük,  ac  və  pozulmuş  ordası  ilə  Qobunu keçib Xuanxe çayı 
sahillərinə gəlir.  Çin hökuməti  bilirdi ki, Ögə müharibə axtarmır, ona 
görə  də  uyğurlarla  danışıq  aparır.  Lakin  ac  köçərilər  danışıqların 
sonunu  gözləmədən  xalqı  soymağa  başlayır.  Əyanlar  görürlər  ki, 
vəziyyət  ağırdır  və  fəlakətlə  nəticələnə  bilər.  Ögə  tiginin  qardaşı 
Umus  müttəfiq  şato  qəbiləsinin  başçısı  Çisini  edam  edir və  soyğunu 
onun  üstünə  yıxır.  Şato  qəbiləsinin  digər  başçısı  Naseçur  7  min 
çadırdan  ibarət  qəbiləni  götürüb  Mancuriyaya  gedir.  Çinlilər  onu 
məğlub etdikdə Naseçur Ögə tiginin yanma qaçır, xaqan isə onu edam 
edir. Başqa uyğur əyanları Çin imperatoruna tabe olurlar.
2 9

Asiya IX yüzilliyin ortalararında 
30
4«
тм
тмб«текие 
с*
лы
841-ci  ildə  Ögə  tigin  Çinə  hücum  edir  və  həmhüdüd 
ərazidəki  Çin  qoşununu  məğlub  edərək  Şansi  və  Ordos 
əyalətlərini  talayır.  Çin  imperatoru  qoşun  toplayaraq  842-ci  ildə 
uyğurları  məğlub  edir.  Elə  həmin  ili  uyğurların  müttəfiqi  olan 
kıtaylar  üsyan  edib  Çinin  tərəfinə  keçirir.  843-cü  ildə  çinlilər 
uyğurları  qəti  şəkildə  məğlub  edirlər.  Ögə  tigin öz tərəfdarları  ilə 
birlikdə  «qara  araba»  qəbiləsinə  qaçır,  lakin onlar xaqanı çinlilərə 
verirlər  və  Ögə  tigin  öldürülür.  Ögə  tiginin  qardaşı  Enən  tigin 
uyğurların  qalıqlarını  başına  toplayıb  tatabı  qəbillələrinin yanında 
yaşayır,  lakin  847-ci  ildə  Çin  qoşunu  tatabıları  m əğlub  edir,  Enən 
tigin  tatarların  yanma  qaçır.  Çinlilər  tatarlardan  onun  verilməsini 
tələb  etdikdə  Enən  tigin  arvadı,  oğlu  Dusa  tigin  və  doqquz  nəfər 
süvari  ilə naməlum istiqamətdə haraya isə gedir.
Qırğız  xaqanı  uyğurların  tatarların  yanında  yaşadığmı 
eşitdikdə  on  minlik  bir  ordu  ilə  Mancuriyaya  gəlir  və  qaçqınları 
tutub  edam  edir.  Tək-tük  xilas  olanlar  dağlarda  və  meşələrdə 
gizlənərək qərbə Pan Törənin yanına gedir.
Pan  Törənin  rəhbərliyi  ilə  qərbə  gedən  uyğurların  taleyi 
daha  uğurlu  olur.  Karluklara  sığman  bu  uyğurlar  tezliklə  iki  yerə 
parçalanır:  bir  hissə  Kuçada  məskunlaşır,  qalanları  Beşbalık 
ətrafında  yurd  salır.  Bu  dövrdə  uyğurlar  qüvvə  toplayırlar.  Çinə 
çatan  qırıq-qırıq  məlumatlardan  belə  nəticə  çıxarmaq  olur  ki, 
uyğurların  təşkil  etdiyi  yeni  xanlıq  yaşayır.  856-cı  ildə  Kuçada 
artıq  yeni  xan  -   Manlı  xan  taxta  çıxmışdı.  O,  Çin  dövləti  ilə 
münasibətləri  qaydaya  salır.  Lakin  bir  ildən  sonra  Tibet  qoşunları 
hücum a  keçib  (bu  vaxt  Çinlə  Tibet  arasmda  ikiyüzillik  müharibə 
gedirdi)  Uyğurustandan  Çinə  gedən  yolu  kəsir.  Onda  cunqar 
uyğurları  işə  qarışır.  Cunqar  uyğurlarının  knyazı  Buğu  Tszun 
Beşbalıkdan  yürüş  edir.  Tibet  sərkərdəsi  Şan  Kunjonu  məğlub 
edir.  Buğu Tszun tibetlilərin Siçjou (Turfan vadisi), Beytin (güman 
ki,  Beşbalık  yaxınlığında  fort),  Lantay  (Urumçi  yaxınlığında), 
Tszinçəndə  (Urumçidən  250  li  qərbdə)  qalalarını  alır  və  bununla 
da Tyanşan dağları civarında Tibet üstünlüyünə son qoyur.
Çinlə  Tibet  arasındakı  ikiyüzillik  müharibə  Çinin  qələbəsi 
ilə  bitir.  Bundan  uyğurlar  da  qazanır.  Buğu  Tszun  Beşbalıq  və 
K uça  vadilərindən  əlavə,  Lobnor  gölünün  şimalmı  v ə  Manas
31

çayınadək Cunqariyanı  əhatə edən kiçik,  lakin möhkəm bir dövlət 
yaradır.  Bu  dövlət kiçik olduğu üçün  xanlıq  adlana bilməzdi,  buna 
görə  də  onun  hakimi  ıdıkut  rütbəsi  alır.  Bu  kiçik  dövlətdən  orta 
əsrlər Uyğurustam yaranmışdır.
Uyğurların Tarım çayı hövzəsində yaradılan bu  Kuça dövləti 
(840-1206)  Tyan-şan  dağlarının  cənub  ətəklərində  yerləşirdi. 
Siyasi  baxımdan  regionun  ictimai  həyatında  o  qədər  də 
əhəm iyyətli  rol  oynamamasma  baxmayaraq,  Kuça  dövləti 
monqolların  tarix  səhnəsinə  çıxdığı  vaxtadək  keçən  dövrdə 
m ədəniyyət baxımından regionda birinci dərəcəli rol oynamışdır.
Qədim  uyğur  qəbilələrinin  tarixi  haqqında  azərbaycanca 
geniş  məlumat  almaq  üçün  bu  kitabın  müəllifinin  «Uyğurlar» 
(Bakı,  1993)  və  «Ulu  türklər»  (Bakı,  2003)  kitablarına  baxmaq 
olar.
Uyğur  yazısı
XIX əsrin ortalarında Y.KJaprot belə bir fikir irəli sürmüşdür 
ki,  uyğur  əlifbası  Suriya  əlifbasından  -   estrangelodan  törəmişdir. 
V.V.Radlov  1912-ci  ildə  nəşr  edilən  «Qədim  türk  araşdırmaları» 
adlı  əsərində  uyğur  əlifbasının  m ənşəyinə  toxunmuşdur.  O, 
M ərkəzi  Asiyanın  tarixində  Suriya  -   nestorian  mədəniyyətinin 
əhəm iyyətini nəzərə  alaraq belə  hesab  edirdi  ki,  uyğur  əlifbası  öz 
mənşəyini  Suriya əlifbası estrangelodan götürür.
Fransız  alimi  Qotye  sübut  etmişdir  ki,  uyğur  əlifbası  öz 
mənşəyini soğda əlifbasından almışdır.  Kaşğarlı  Mahmudun  «Divani- 
lüğət-it-türk» əsərində bu barədə məlumat olmadığı üçün belə qənaətə 
gəlmək  olar  ki,  bu  fakt  ona  məlum  deyilmiş,  lakin  XIII  əsrin 
əvvəllərinin  müəllifi  Fəxrəddin  Mübarəkşah  Mərvərrudi  uyğur 
əlifbasının soğda əlifbası əsasında yaradıldığı haqda məlumat verir.
V.V.Bartold  Qotyenin  uyğur  əlifbasının  soğda  əlifbasından 
əm ələ  gəlməsi  haqqmdakı  fikrini  sübut  etmək  üçün  belə  bir  faktı 
da şahid çağırır:  Süan-Tszyan (bax:  «Süan-Tszyanın bioqrafiyası») 
məlumat  verirdi  ki,  Suli  ölkəsində,  sonralar  uyğurlarda  və 
monqollarda  olduğu  kimi,  yuxarıdan  aşağıya  doğru  yazır  və 
oxuyurdular.
S.Y.Malov da bu fikirdədir ki,  uyğur əlifbası öz mənşəyini yeni
n
soğda  əlifbasından  götürür.  Məncə,  uyğur  əlifbasının  soğda  mənşəli 
olmasını belə bir fakt da sübut edir ki,  bütün sami mənşəli əlifbalarda 
olduğu kimi  (soğda əlifbası  da sami mənşəlidir),  uyğur əlifbasında da 
hərflər başda, ortada və sonda yazılmaq şərti ilə üç cür yazılır.
Sonralar  uyğur  əlifbası  monqollara,  onlardan  isə  mancurlara 
keçmişdir.
Uyğur  yazısı  yuxandan  aşağıya  və  soldan  sağa  doğru yazılır 
və  oxunur.  Bu,  uyğur  yazısım  Orxon-Yenisey  yazısmdan 
fərqləndirən  xüsusiyyətlərdən  biridir.  İkinci  fərqli  xüsusiyyət 
budur  ki,  Orxon-Yenisey  əlifbasında  bir  sıra  samitlər  üçün  iki 
işarə  vardır:  incə  saitlərlə  işlənən  samitlər  üçün  «incə»,  qalm 
saitlərlə  işlənən  samitlər  üçün  «qalm»  işarə  qəbul  edilmişdir.  Bu 
da  çox  vaxt  yazıda  sait  səslərin  işarələrinin  işlədilməsinə  ehtiyacı 
aradan qaldırır.  Uyğur əlifbasında isə samitlər üçün belə «incə» və 
«qalm»  işarələr  mövcud  deyildir.  Bu  iki  əlifba  arasında  üçüncü 
fərq  budur  ki,  Orxon-Yenisey  hərfləri  sözün  bütün  mövqelərində 
(başda,  ortada,  sonda)  eyni  cür  yazılır,  uyğur  əlifbasında  hər  səs 
üçün  başda,  ortada  və  sonda  yazılmaq  şərtilə  üç  işarə  vardır. 
Bundan  başqa,  Orxon-Yenisey  əlifbasında  hərflərin  mətbəə  və 
əlyazısı  şəkli  olmadığı (bəlkə də  olmuşdur,  ancaq  bizə məlum deyil) 
halda,  uyğur hərflərinin  iki  variantı  -   mətbəə  və  əlyazması  şəkilləri 
mövcuddur. Orxon-Yenisey əlifbasında olduğu kimi, uyğur əlifbasında 
da ı  və  i,  o  və  u,  ö və  ü  səsləri üçün də bir işarə vardır, lakin Orxon- 
Yenisey əlifbasında a və ə  səsləri üçün də bir işarə olduğu halda uyğur 
əlifbasında  bu  səslərin  hərəsi  üçün  ayrıca  işarə  düzəldilmişdir. 
Nəhayət, uyğur əlifbasında  p və b, g və k, d və t səslərini göstərmək 
üçün  bir  işarə  mövcuddur.  Belələiklə,  uyğur  əlifbası  qədim  uyğur 
dilində mövcud olan 29 səsi işarə etmək üçün 22 hərfə malikdir. İşarə 
-   hərflərin  bu  qədər  azlığı  əlifbanı  mənimsəməyi  asanlaşdırsa  da 
mətni  oxumağı  çətinləşdirir.  Məsələn,  müasir oxucuya məlum olmur 
ki,  harada b və  harada p,  harada d  və harada t,  harada к və  harada g 
oxumaq  (tələffüz etmək,  transkripsiya  etmək)  lazımdır.  Bu baxımdan 
Orxon-Yenisey əlifbası xeyli əlverişlidir.
Qədim  uyğur  mətnlərini  oxuyarkən  bir  məsələni  nəzərə 
almaq  lazımdır:  o,  ö  və  e  səsləri  ikinci  və  sonrakı  hecalarda 
işlənmir.  Buna görə də həmin hecalarda uyğur işarələri yalnız ə, u 
və ü kimi oxumaq lazımdır.

Qedim  u y ğ u r  d ili
Qədim  uyğur  qəbilələri  M ərkəzi  Asiyada  ən  mədəni 
xalqlardan  biri  olmuşdur.  Sələfləri  göytürklərdən  fərqli  olaraq 
onlar  oturaq  həyat  keçirmiş  və  şəhərlərdə  yaşamışlar.  Qədim 
uyğurlar  evlərini  və  m əbədlərini  gözəl  şəkillərlə  bəzəmişlər. 
Xristian,  mani  və  burhan  dinini  qəbul  etdikdən  soma  bu  dinlərin 
müqəddəs  kitablarım,  habelə  müqəddəslərin  həyatından  bəhs 
edən  kitabları  və  başqa  dini  məzmunlu  əsərləri  öz  dillərinə 
tərcümə  etmişlər.  M əlum  olduğu  kimi,  tərcümə  sənəti  yüksək 
ustalıqla,  yüksək  mədəniyyətlə  yanaşı  dili  (həm  ana  dilini,  həm 
də tərcümə edilən mənbənin dilini) mükəmməl bilməyi tələb edir. 
Qədim uyğurlar özləri  də  bədii yaradıcılıqla  məşğul  olmuşlar.
Orxon-Yenisey  və  qədim  uyğur  abidələrinə  əsaslanıb 
(əlbəttə,  bu tam  şərtidir,  çünki nə  Orxon-Yenisey abidələrinin  dili 
göytürklərin  dili,  nə  də  qədim  uyğur  abidələrinin  dili  qədim 
uyğurların dilini  tam əhatə edir)  mühakimə  yürütsək,  göytürklərin 
dilinə nisbətən qədim uyğurların dili  həm   lüğət tərkibinə,  həm  də 
üslub 
çalarlarına 
görə 
daha 
zəngin 
olmuşdur. 
Mənim 
hesablamağıma  görə,  qədim  uyğur  abidələrinin  lüğət  tərkibi 
Orxon-Yenisey  abidələrinin  lüğət  tərkibindən  təxminən  beş  dəfə 
çoxdur.  Orxon-Yenisey  abidələrinin  dilini  qəbiristanlıq-memuyar 
ədəbiyyatı  dili  kimi  səciyyələndirsək,  qədim  uyğur  dilində  bədii, 
elmi,  dini-fəlsəfi  və rəsmi dəftərxana  üslublarını qeyd etmək olar.
Adətən,  qədim  uyğur  ədəbi  dilinin  inkişafının  iki  dövrə 
bölürlər:  1.Şərti  olaraq,  Orxon-Yenisey  dövrü  -   Orxon-Yenisey 
(run)  əlifbası  ilə  yazılan  qədim  uyğur  abidələrinin  dili.  2.Mani, 
uyğur və brahmi əlifbası  ilə yazılan qədim  uyğur abidələrinin dili.
Qədim 
uyğur 
ədəbi 
dilinin 
bu 
iki 
dövrünü 
səciyyələndirməzdən  əvvəl qeyd etm ək istərdim ki,  «qədim uyğur 
ədəbi dili» termini  şərtidir və bu termin «qədim uyğur abidələrinin 
dili»  ifadəsinə  bərabərdir,  çünki  qədim   uyğur  abidələrini  yazıb 
bəşəriyyətə  bəxş  etmiş  xalq  (xalqlar)  bu  abidələrin  heç  yerində 
«uyğur»  sözünü  işlətmir.  Mən  hətta  əmin  deyiləm  ki,  bu 
abidələrin hamısmı yekcins tərkibə malik bir xalq yazmışdır.  Mən 
belə  güman  edirəm  ki,  Qədim  Türk  Xaqanlığında  olduğu  kimi, 
Uyğur  Xaqanlığında  da  m üxtəlif  xalqlar  hamı  tərəfindən  qəbul
34
edilmiş  bir  konye  dildən  istifadə  etmişlər.  Bu  dili  süni  dil 
adlandırmaq  olmaz,  bu təbii  olaraq  bir qəbilənin,  bir xalqm dili də 
deyildir.  Bu, necə deyirlər,  ümumtürk dilidir,  bir növ,  ədəbi dildir, 
dövlət  dilidir.  Türk  tarixində  «qədim   uyğur  ədəbi  dili»  timsah 
yeganə  hadisə  deyildir;  daha  əvvəllər  göytürk  ədəbi  dili  də  belə 
olmuşdur,  daha sonra cığatay ədəbi dili də belə olacaqdır.
Qədim  uyğur  ədəbi  dilinin  Orxon-Yenisey  dövrü  qədim 
uyğur  abidələrinin  Orxon-Yenisey  əlifbası  ilə  yazıldığı  dövrdür. 
Məlum  olduğu kimi,  əvvəllər qədim uyğur qəbilələri (və  sonralar 
Uyğur  xaqanlığı  yarandıqdan  sonra  bu  dövlətə  daxil  olan  başqa 
türk qəbilələri də)  Türk (türküt,  göytürk)  xaqanlığma daxil olmuş, 
Orxon-Yenisey  əlifbasında  və  bu  əlifba  ilə  yazılan  ədəbi  dildən 
istifadə  etmişlər.  Sonralar  uyğur  xaqanlığı  yarandıqda  belə,  təbii 
ki,  birdən-birə  bu  ənənədən  uzaqlaşmaq  olmazdı.  M ən  elmi 
ədəbiyyatda  dərin  kök  salmış  belə  bir  fikirlə  heç  cür  razılaşa 
bilmirəm  ki,  Orxon-Yenisey  əlifbası  ilə  yazılmış  qədim  uyğur 
abidələrinin dili  öz spesifik xüsusiyyətləri  ilə Orxon-Yenisey türk 
(bəzən  də  oğuz  deyirlər)  ədəbi  dilindən  fərqlənmişdir.  Şəxsən 
mənim  fikrimcə,  Tonyukuk  abidəsinin  dili  K ül  tigin  abidəsinin 
. dilindən  nə  qədər  fərqlənirsə,  Moyun  Çor abidəsinin  dili  də yenə 
həm in  K ül  tigin  abidəsinin  dilindən  bir  o  qədər  fərqlənir.  Kül 
tigin  və  Tonyukuk  abidələri  türküt  (göytürk  yaxud  oğuz)  ədəbi 
dilinin,  M oyun  Çor  abidəsi  isə  qədim   uyğur  ədəbi  dilinin 
nümunəsi  hesab  edilir.  Yeganə  səbəb  budur  ki,  birinci  iki  abidə 
VIII 
əsrin 
birinci  yarısının 
sonunda 
göytürk  sülaləsinin 
nüm ayəndələrinə,  sonuncu  abidə  həm in  əsrin  ikinci  yarısının 
əvvəlində  uyğur  sülaləsinin  ilk  xaqanına  qoyulmuşdur.  Üslub 
çalarlarına  görə  o  dövrün  «ədəbi  dillərini»  fərqləndirməli  olsa 
idik,  onda  Kül  tigin,  Tonyukuk  və  Moyun  Çor  abidələrinin  hər 
birini  ayrıca  bir  ədəbi  dilin  nümunəsi  kimi  götürməli  idik.  Buna 
görə  də  m ən  VI-XI  əsrlərin  ədəbi  dilini  göytürk  ədəbi  dili  və 
qədim  uyğur  ədəbi  dili,  qədim  uyğur  ədəbi  dilini  isə  öz 
növbəsində Orxon-Yenisey ədifbası ilə yazılmış abidələr dövrü və 
mani,  uyğur,  brahmi  əlifbası  ilə  yazılmış  abidələr  dövrü  deyə 
dövrləm əyi  tamamilə  şərti  hesab  edirəm.  Hətta  oxucuya  təqdim 
etdiyim  bu  əsərin  quruluşuna  diqqət  verilsə,  aydın  görünür  ki, 
göytürk  əlifbası  ilə  yazılmış  abidələr  əsərin  birinci  iki  cildində,
33

qədim   uyğur  əlifbası  ilə  yazılmış  abidələr  ikinci  iki  cildində 
toplanmışdır.
Adətən,  tədqiqatçılar  qədim  uyğur  ədəbi  dilinin  Orxon- 
Yenisey dövrünə Orxon-Yenisey əlifbası  ilə daş üzərində yazılmış 
abidələrin  və  Turfanda  tapılmış  yenə  həmin  əlifba  ilə  kağız 
üzərində  yazılmış  abidələrin  dilini  daxil  edirlər.  Bu  abidələr 
türklərin  uyğur  sülaləsi  dövründə  yazılsa  da  göytürk  sülaləsi 
dövrimdə  yazılmış  abidələrin,  bir  növ,  davamı  təsiri  bağışlayır. 
Daş  üzərində yazılmış  abidələr göytürklərin  daş üzərində yazılmış 
abidələri  ilə  həm   leksika,  həm  qrammatika,  həm   də  məzmun  -  
üslub  baxımından  eyniyyət  təşkil  edir.  N əzərə  çarpan  bəzi  cüzi 
fərqlər  abidələrin  qəbilə  mənsubiyyətindən  irəli  gəlir.  Orxon- 
Yenisey  əlifbası  ilə  kağız  üzərində  yazılan  abidələr  isə  daş 
üzərində  yazılan  istər  göytürk  abidələrindən,  istərsə  uyğur 
abidələrindən  kəskin  surətdə  fərqlənir -  burada  artıq  qəbiristan  -  
memuar üslubu yoxdur,  mövzu genişdir, dini v ə dünyəvi mövzular 
qələm ə  alınmışdır.  Bu da öz növbəsində  abidələrin  dilinin  leksik 
tərkibinə  təsir  göstərir  -   trafaret  ifadələrdən  çəkinilir,  m ətnlərdə 
daha çox yeni söz işlədilir.  İstər daş,  istərsə kağız üzərində Orxon- 
Yenisey  əlifbası  ilə  yazılmış  qədim  uyğur  abidələrini  göytürk 
abidələri  ilə  bağlayan  budur  ki,  əvvələn,  həm   göytürk,  həm   də 
qədim  uyğur  abidələrində  alınma  sözlər  yox  dərəcəsindədir, 
ikincisi,  qrammatik  qanunlar  ciddi  gözlənilir,  dilin  məntiqi 
qrammatikasından  kənara  çıxma  halları,  demək  olar ki,  müşahidə 
edilmir.  Burada  dilin  inkişafının  belə  bir  qanunauyğunluğu 
müşahidə  edilir:  daş  üzərində  yazılmış  uyğur  abidələri  göytürk 
abidələrinin xələfi,  kağız üzərində yazılmış  uyğur abidələrinin  isə 
sələfidir.  Bunlar bir  ədəbi  dilin  -   ümumtürk  ədəbi  dilinin  davamı 
və  yalnız  zamanca  inkişafıdır.  Başqa  cür  də  ola  bilməzdi.  Uzun 
zaman  bir  ittifaqda  yaşayan,  eyni  dildə  yazan  (az  qala, 
dartışan 
yazmaq  istəyirdim,  sonra  fikirləşdim  ki,  h ər  halda  qəbilə 
dillərində  müəyyən  fərqlər olmalı  idi)  iki  qəbilə  arasındakı  siyasi 
vəziyyət  dəyişdikdə  bu,  dilə  inqilabi  təsir  göstərə  bilməzdi; 
uyğurların 
asılı 
vəziyyətdən 
hakim 
sülaləyə 
çevrilməsi 
göytürklərlə  müştərək  olan  köhnə 
dil 
qaydalarını, 
artıq 
möhkəmlənmiş  və  bütiuı  türk  qəbilələri  tərəfindən  qəbul  edilmiş 
qrammatik  qayda  və  qanunları,  hələ  m ən  deyərdim  ki,  trafaret
ədəbi  dil  üslubunu  birdən-birə  dağıdıb  yeni  əsaslara  söykənən 
«yeni  dil»,  daha  doğrusu,  yeni  ədəbi  dil  yaratmağa  gətirib  çıxara 
bilməzdi.  Yeni  ədəbi  dilin,  qədim   uyğur  ədəbi  dilinin  yaranması 
üçün,  daha  dəqiq,  göytürk  ədəbi  dilinin  başqalaşıb  qədim  uyğur 
dilinə  çevrilməsi  üçün  real  zəmin  -   zaman,  məkan,  yaşayış  tərzi, 
ətraf mühit  (xalqı  əhatə  edən  və  onunla daim təmasda olan başqa 
xalqlar)  faktorlarının  mövcudluğu  lazım  idi.  Bütün  bu  faktorlar 
özünü  840-cı  ildə  Uyğur  xaqanlığının  qırğızlar tərəfindən  məğlub 
edilməsi  və uyğurların qərbə köçüb  Koçu dövlətini yaratmasından 
sonra təzahür edir.
Koçu  dövləti  yaradıldıqdan  sonra  belə  bu  dövlətdə  yaşayan 
xalqlar  (onlara  ümumi  adla 
uyğur
  deyirdilər,  lakin  onlar  sözün 
məxsusi  mənasında  uyğur  deyildilər,  müxtəlif qəbilələrdən  ibarət 
idilər)  ilk  vaxtlar  hələ  Orxon-Yenisey  əlifbasından  istifadə 
edirdilər.  Yaranmaqda  olan  yeni  ədəbi  dilin  ilk  nümunələrindən 
biri  şaman  dini  məzmunu  daşıyan  «Irk  bitig»  («Falnamə»)  adlı 
əsərdir.  Bu  əsərdə  artıq  yeniləşm iş  ədəbi  dilin  ünsürləri  özünü 
göstərir.  Əlifbanın  dəyişdirilməsi,  Orxon-Yenisey  əlifbasından 
uyğur  əlifbasına  keçilməsi  ədəbi  dildə  baş  verən  yeniləşməni 
sürətləndirdi.  Qonşu  xalqlarla təmas,  həyat  tərzində  dəyişikliklər, 
elmin  və  mədəniyyətin  inkişafı  dildə  fikri  ifadə  etmək  üçün 
çatmayan  sözləri  ya  başqa  dillərdən  almaq,  ya  da  dilin  öz  daxili 
imkanları  hesabma  yeni  sözlər  yaratmaq  zərurətini  irəli  sürdü. 
Lakin  Şərqi  Türküstanda  yaranan  uyğur  dövlətində  yaşayan  türk 
qəbilələri  əsasım  oğuz  dili  təşkil  edən  əvvəlki  ədəbi  dilin 
qrammatik  quruluşunda  -   fonetikasında,  morfologiyasında  və 
qismən  sintaksisində elə bir dəyişiklik etmədilər.  Lüğət tərkibində 
bir  qədər  dəyişiklik  oldu  -   dildəki  sözlərin  sayı  xeyli  artdı.  Bu 
artım  qismən  qonşu  xalqlardan  sözalma  yolu  ilə,  qismən  tərcümə 
edilmiş  ədəbiyyatdan  söz  və  terminlər  götürmə  yolu  ilə,  qismən 
də  türk  dilinin  öz  daxili  vəsaiti  hesabma  sözlər  yaradılması 
hesabma baş verdi.  Burada m ən mütləq daha bir məsələni də qeyd 
etm əliyəm .  Nə  vaxtsa  mən  Orxon-Yenisey  abidələrinin  dilinə 
həsr  etdiyim bir  əsərdə  yazmışam ki,  Orxon-Yenisey  abidələrinin 
lüğət  tərkibi  qədim  göytürk  qəbilələrinin  dilində  olan  sözlərin 
hamısını  əks  etdirmir.  M əlum   səbəblərə  görə  abidələrin  lüğəti 
dilin  lüğətinin  cüzi  bir  hissəsini  bizə  çatdırmışdır.  Heç  şübhəsiz,
37

qədim uyğur abidələri  Orxon-Yenisey abidələri dövründə mövcud 
olan,  lakin  həm in  abidələrin  dilində  öz  əksini  tapmayan  sözlərin 
bir  qismini  (əlbətdə,  yenə  də  hamısını  əhatə  edə  bilməzdi) 
zəmanəmizə  gətirib  çıxarmışdır.  Əgər  bu  faktı  da  nəzərə  alsaq, 
onda  istər -   istəməz belə bir nəticəyə  gəlməliyik ki,  qədim  uyğur 
ədəbi  dilinin  lüğət  tərkibində  də  Orxon-Yenisey  (göytürk)  ədəbi 
dilinə nisbətən elə bir əsaslı dəyişiklik olmamışdır.  O  dilin  də,  bu 
dilin  də  lüğət  tərkibinin  özəyini  oğuz  əsası  təşkil  edir,  lakin  indi 
biz  qədim  uyğur  ədəbi  dili  üçün 
uyğur-oğuz  əsası
  terminini 
işlədirik.  Orxon-Yenisey  (göytürk)  ədəbi  dili  ilə  müqayisədə 
qədim  uyğur  ədəbi  dilinin  fonetikasmda  da  müəyyən  qədər 
dəyişm ə  olduğu  görünür:  burunda  tələffüz  edilən  у  səsi  yavaş- 
yavaş  istifadədən  çıxır,  yeni  səslər  v,  j  və  x  səsləri  dildə  təzahür 
edir,  alınma  sözlərdə  hətta  q  səsi  də  işlənir;  yazıda  öz  əksini 
tapmasa  da,  m ən  əm inəm   ki,  şifahi  dildə  hətta  h  səsi  də 
işlənməyə 
başlayır. 
Morfologiyadakı 
dəyişikliklər, 
əsasən, 
sözyaradıcı  şəkilçilərə  aiddir  -   bir  neçə  sözyaradıcı  şəkilçi 
meydana gəlir ki,  bu da,  təbii olaraq,  dilin  inkişafı  ilə  əlaqədardır. 
Sözdəyişdirici  şəkilçilər  sahəsində  elə  bir  ciddi  dəyişiklik  gözə 
çarpmır;  Orxon-Yenisey ədəbi  dilinə  nisbətən qədim uyğur  ədəbi 
dilində 
qrammatik 
(sözdəyişdirici) 
şəkilçilər 
sahəsində 
əhəm iyyətsiz,  lakin  qanuni  fonetik  dəyişm ələr  n ə zə rə   çarpır. 
Bu  sahədə  diqqəti  cəzb  edən  dəyişiklik  budur  ki,  m ən  və  sən 
əvəzlikləri  ilə  yanaşı  (bu  əvəzliklər göytürk dilində də xəbərlik 
şəkilçiləri  kimi  işlənirdi),  ol  əvəzliyi  də  qədim   uyğur  ədəbi 
dilində  xəbərlik  şəkilçisi  kimi  işlənir.  Mən  burada  da  təəccüblü 
bir  şey  görmürəm.  Hələ  Orxon-Yenisey  əlifbası  ilə  yazılmış  və 
mənim  fikrimcə,  göytürk  ədəbi  dili  ilə  qədim   uyğur  ədəbi  dili 
arasında  keçid  təşkil  edən  «Irk  bitig»  abidəsində  də  ol  şəxs 
əvəzliyi  xəbərlik şəkilçisi  funksiyasında çıxış  edir.  Bu  iki  ədəbi 
dili  müqayisə  etsək,  O rxon-Y enisey  ədəbi  dilinə  nisbətən 
qədim  uyğur  ədəbi  dilinin  sintaksisində  m üəyyən  dəyişikliklər 
m üşahidə  edilir.  M ən  təfərrüfatm a  varmadan  təkcə  bunu 
gösterm ək  istəyirəm   ki,  Orxon-Yenisey  ədəbi  dilində  cümlə 
quruluşu,  cüm lədə  sözlərin  sırası  çox  ciddidir,  qədim   uyğur 
ədəbi  dilində  isə bu ciddilik pozulur.  M ən  bu  faktı  cüm lədə  söz 
sırası  m əsələsində  ciddi  nizam   gözləm əyən  hind  -   Avropa
3»
(toxar,  hind) dillərinin təsiri kim i  izah edərdim.
Beləliklə,  qədim  uyğur  ədəbi  dili,  mənim   fikrimcə,  nə  isə 
tam  yeni  bir  ədəbi  dil  deyil,  Orxon-Yenisey  (göytürk)  ədəbi 
dilinin  yeniləşmiş,  qanunauyğun  inkişaf  etmiş  yeni  şəklidir  və 
təbii  ki,  bu  yeni  şəkildə  köhnələr  qorunub  saxlandığı  kimi, 
yenilərə  də  geniş  yer  verilmişdir.  Mən  belə  hesab  edirəm  ki, 
sonralar  yaranan  cığatay  ədəbi  dili  də  tamamilə  yeni  bir  hadisə 
deyil,  qədim  uyğur  ədəbi  dilinin  inkişaf edib  yeniləşmiş  şəklidir. 
Əgər  Nəvai  dili  cığatay  dilinin,  Füzuli  dili  Nəvai  dilinin,  müasir 
Azərbaycan  dili  Füzuli  dilinin  inkişaf edib  yeniləşmiş  şəklidirsə, 
onda  belə  bir  inkişaf  prosesi  qanunauyğundur:  Orxon-Yenisey 
(göytürk)  ədəbi  dili-»qədim   uyğur  ədəbi  dili—^cığatay  ədəbi 
dili—>qədim  özbək  ədəbi  dili  (Nəvainin  dili)-»qədim   Azərbaycan 
ədəbi dili (Füzulinin dili)-»m üasir Azərbaycan ədəbi dili.
Artıq  dediyim  kimi,  qədim   uyğur  abidələrinin  dili,  qədim 
uyğur  ədəbi  dili  nə  uyğur  qəbilələrinin  dili,  nə  də  uyğurların 
ədəbi  dili  idi.  Bu,  uyğur  dövlətinin  m ənafeyinə  -   dövlətdə 
yaşayan  m üxtəlif  türkdilli  qəbilələrin  birləşdirilm əsinə  xidmət 
edən,  az  qala,  süni  (bütün  ədəbi  d illər  süni  dildir)  yaradılmış  dil 
idi.  Q ədim   uyğur  yazılı  abidələrində  bu  dil,  haqlı  olaraq,  uyğur 
dili,  uyğurca  yox,  türkcə  adlandırılır.  Qədim uyğur  ədəbi  dilinin 
Orxon-Yenisey  (göytürk)  ədəbi  dilindən  üstünlüyü  təkcə  lüğət 
tərkibinin  genişliyində  deyildi,  h əm   də  bu  dildə  m üxtəlif 
üslubların yaranmasında idi.  M əlum   olduğu  kimi,  h ər üslubun öz 
«dili»  vardır.  Çin,  toxar  və  hind  dillərindən  edilən  bədii 
tərcüm ələr,  türkcə  yazılan  bədii  əsərlər  (şeir  və  hekayələr) 
qədim  uyğur  ədəbi  dilində  bədii  üslubun yaranıb  formalaşmasına 
səbəb  oldu.  Bu  üslub  O rxon-Y enisey  (göytürk)  ədəbi  dilindəki 
m emuar  -   çağırış  üslubunun  bilavasitə  davamı  olsa  da  öz 
bədiiliyi  və  rəngarəngliyinə  görə  onda  xeyli  fərqlənir.  Orxon- 
Yenisey  nəsrinin  davamı  kimi  yeni  nəsr janrı  yaranır,  lakin  bu 
nəsr  «qəbiristan  poeziyası»  əsasında  deyil,  dini  və  dünyəvi 
mövzular əsasında  inkişaf edir.  Y eni  mövzular janrın  «dilinə» də 
təsir  göstərir:  göytürk  nəsrindən  fərqli  olaraq  qədim  uyğur 
nəsrinin  dilində  artıq  qəlib,  şablon  ifadə  v ə  cüm lələr  yox 
dərəcəsindədir.  Düzdür,  bəzi  tədqiqatçılar  (m əsələn,  Stebleva)
39

Orxon-Yenisey  abidələrində  də  poeziya  nüm unələri  görürlər, 
lakin  əsl  türk  poeziyası,  türk  şeiri  qədim   uyğur  ədəbi  dilində 
yaranmışdır.  Türk  şeiri  əvvəlcə  ön  (baş)  qafiyəyə  əsaslanırdı, 
tədricən  ön  və  son,  daha  sonra  isə  son  qafiyə  meydana  çıxır, 
əvvəlcə  misralarda 
hecaların 
sayı 
tənasübü 
və 
təktilər 
gözlənilmirdi,  tədricən heca janrı  (misralarda hecaların tənasübü) 
v ə  misraların  təktilənm əsindəki  tənasüb  də  türk  şeirinin  əsas 
xüsusiyyətlərindən  biri  oldu.  Qədim  uyğur  ədəbi  dilində  ibtidai 
səviyyədə  olsa  da,  tərcüm ədə  olsa  da  dram  janrı  (öz  dil 
xüsusiyyətləri  ilə  birlikdə)  yarandı.  «Maytrısimit»  əsəri  buna 
nümunə ola bilər.
Təbabətə  və  astranomiyaya  aid  əsərlərin  yazılması  qədim 
uyğur  ədəbi  dilində  elmi  üslubun  yaranmasına  səbəb  oldu.  A.  fon 
Qaben  və  R.R.Arat  qədim  uyğur  dilində  təbabətə  aid  yazılmış 
xeyli  əsəri  nəşr  etmişlər.  Bədii  üsluba  nisbətən  elmi  üslub 
yığcamlığı, 
təkmənalığı,  konkretliyi 
əsas 
götürür. 
Burada 
təmtaraqlı  cümlələr,  sinonimlər,  omonimlər,  antonimlər,  məcazi 
məna,  uzun  təsvirlər  işlədilm əsinə  yol  verilmir.  Bu  da  əsərin 
quruluşuna 
və 
dilinə 
öz 
təsirini 
göstərir. 
Bu 
üslubu 
səciyyələndirmək üçün  bir nüsxəsi  (resepti)  sxematik təsvir edək: 
nüsxənin  əvvəlində xəstəliyin adı yazılır yaxud əlam ətlərinə görə 
xəstəlik  təsvir  edilir;  nüsxənin  ortasında  dərman  təyin  edilməsi- 
dərmanın  hazırlanması  qaydaları  və  dərmanın  qəbul  edilməsi 
dozası göstərilir; nüsxənin sonunda xeyir-dua verilir və xoş arzular 
dillənir.  Elmi  üslubda  terminlər  sıx-sıx  işlənir.  Bu  terminlər  həm 
dilin öz sözlərindən,  həm də alınma sözlərdən  yaradılmışdır.
Qədim  uyğur  ədəbi  dilində  xüsusən  tərcümə  ədəbiyyatı 
vasitəsi  ilə  dini-fəlsəfi  üslub  da  yaranıb  formalaşır.  Bu  üslubun 
işlədilməsinə  nümunə  olaraq  «Kuanşi-im-pusar»,  «Maytrısimit», 
«Altun yarub> əsərlərini  göstərmək olar.  Dini-fəlsəfi  üslubda  istər 
dilin  öz  vəsaiti  hesabına  düzəldilmiş  terminlərdən,  istərsə  alınma 
terminlərdən  geniş  istifadə  edilir,  kalka  terminlərə  də  rast  gəlirik. 
Bundan  başqa,  bu  üslubda  ana  dili  materiallarından  da  istifadə 
edilir, 
kirgünç,  kirtkünç
  -   inam,  etiqad, 
kılınç
 -   iş,  əməl,  hərəkət, 
sakıtı
  -   fikir,  düşüncə,  ideya, 
təginmək
  -   duyğu,  hiss, 
ayağa 
təgim lik-
 səcdə, 
kut bulmuş tüzünlər
 -  kamillər və s.
Çoxlu  miqdarda  hüquq  sənədlərinin,  fərdi  yazışmaların,
4 0
yarlıkların,  kolofonlarm  mövcudluğu  göstərir  ki,  qədim  uyğur 
ədəbi  dilində  rəsmi-dəftərxana,  kargüzarlıq  üslubu  da  təşəkkül 
tapmış  imiş.  Bu  üslubun  da  özünəməxsus  «dili»  vardır.  Burada 
şablon  ifadələr,  qəliblər  əsas  yer  tutur,  bu  üslubun  dili  yığcam və 
standartdır.  M əsələn,  rəsm i  sənəddə  əvvəlcə  onun  tərtib  edildiyi 
tarix,  sonra  sənədi  bağlayan  şəxslər  və  şahidlər  göstərilir,  daha 
sonra  sənədin  məzmunu  verilir,  şərtlər  göstərilir,  şahidlərin  və 
sənədi bağlayan şəxsin (şəxslərin) təsdiqi qeyd edilir.
Qədim uyğur ədəbi  dili,  «Altun yaruk»  (XVII əsr) və  onunla 
birlikdə  tapılmış  bir  sənəd  (XVIII  əsrin  əvvəli)  əsasmda 
m ühakim ə  yürütsək,  XVIII  əsrədək  qüvvədə  olmuşdur.  Bu  dil 
geniş  sosial  dairədə  işlənsə  də,  qədim  Çin  və  yapon  ədəbi  dilləri 
kimi,  yalnız  yazı  ünsiyyətinə  xidmət  etmişdir.  Geniş  xalq  kütləsi 
şifahi  ünsiyyət üçün  canlı  danışıq  dilindən  istifadə etmişdir.  Canlı 
danışıq dili (dilləri) isə qədim uyğur ədəbi dilindən fərqlənmişdir.
Qədim  uyğur  ədəbi  dili  bir  sıra  türk  dillərinin  materialları 
əsasmda  formalaşsa  da  onun  əsasmı  oğuz  dilləri  təşkil  edirdi.  Bu 
dilə uyğur dili ünsürləri də əlavə edildiyi üçün elmi ədəbiyyatda bu 
dildən danışıldıqda onun uyğur-oğuz əsaslı olduğu göstərüir.  M əhz 
m üxtəlif  türk  dillərinin  materiallarından  yaradılıb  konye  dil 
səciyyəsi  daşıdığı  üçün  qədim  uyğur  ədəbi  dili  geniş  əhatə 
dairəsinə  malik olmuş və  türk dünyasında yayılmışdır. Bu ədəbi dil 
əsasmda  sonralar  yeni  ədəbi  dillər,  xüsusən  cığatay  ədəbi  dili 
yaranmışdır.  Azərbaycan  ədəbi  dilinin  formalaşmasmda  da  qədim 
uyğur ədəbi dilinin müəyyən qədər rolu olmuşdur.
Sonda onu da qeyd etməliyəm ki,  qədim uyğur ədəbi dilinin nə 
qədim uyğur xalq danışıq dili ilə, nə də müasir uyğur (ədəbi və şifahi) 
dili  ilə  birbaşa əlaqəsi  vardır;  bu üç dili  eyniləşdirmək olmaz.  Qədim 
uyğur ədəbi dili və müasir uyğur dili ayn-ayn məfhumlardır.
Qədim  uyğur  yazısı  abidələri
Qədim   uyğur  dilində  yazılmış  abidələr  müxtəlif  qrafikalı 
əlifbalarla  yazılmışdır.  Uyğur  qəbilələri  uzun  müddət  göytürklərin 
siyasi  və  mədəni  təsiri  altında  olmuşdur.  Buna  görə  də  əvvəllər -  
uyğur qəbilələri Göytürk xaqanlığının tərkibinə daxil olduğu illərdə 
və  745-ci ildən öz müstəqil dövlətini qurduqdan sonra iyirmi (bəlkə
41

də  daha  çox)  il  onlar  göytürk  əlifbasından  istifadə  etmişlər.  Hər 
halda  759-cu  ildən  (yəni  uyğur  dövlətinin  yaranmasından  14  il 
sonra)  sonra  yazıldığı  güman  edilən  Moyun  çor  abidəsi  göytürk 
əlifbası ilə yazılmışdır.
Göytürk  dilindən  fərqli  olaraq,  qədim  uyğur  dilində  yazılmış 
abidələr  müxtəlif  qrafikalı  əlifbalar  ilə  yazılmışdır.  Uyğur 
qəbilələri uzun müddət göytürklərin  siyasi  və  mədəni  təsiri  altında 
olmuşdur.  Buna  görə  də  əvvəllər  -   uyğur  qəbilələri  Göytürk 
xaqanlığının  tərkibinə  daxil  olduğu  illərdə  və  745-ci  ildə  öz 
müstəqil dövlətlərini qurduqdan sonra iyirmi (bəlkə də daha çox) il 
onlar göytürk əlifbasından istifadə etmişlər.  H ər halda 759-cu ildən 
sonra yazıldığı güman edilən Moyun çor abidəsi göytürk əlifbası  ilə 
yazılmışdır.  Göytürk  əlifbası  ilə  yazılmış