Yazisi abiDƏLƏRİ I hiSSƏ Bakı «Elıü və təhsil»

5 7
.  tmğuluğ orunta örügin 
t . .   .  turkaru məgligin
t ı ........... əm gəkin körüp
tıdmu u m a tın . . . .   ügüzni
58.  sudmış yarça tittiniz
s  .  .  .  ağıq kılmçlığlarığ 
suyurkayu,  irinçkəyü yarlıkatıgız 
s ............körkinçə
59.  kamığ tmlığ oğuşı 
kararığ nızvanıları üzə 
kal tilvə təg ertilər. 
kas  içintə törümiş 
(60-75-ci bəndlər yoxdur).
76. y a .........
y a ...............
y a .............. 
küzətip
yanmçsız ayunka təgdilər.
77.  ilkidə bərü kirik .  .  . 
i .  .  .  uvşak kılmçlığ 
ikirçgü kögüllüg yalguklarka 
i .  .  .  .  adırtm okıttıgız.
78.  uluğ yarlıkançuçı kögül üzə 
olarnı barça sığurup
ulm çlığ ayunlarmtın kurtkanp 
ozğurtuguz sansartm
7 9
.  arımış kögüllüg kutluğlar 
ayı tərkkiyə tuyunup 
ayığlarm  bastılar
arxant kutm bultılar
80.  atkağlığ vışaylığ m əgilər
al atlığ  uzanmaklanğ öntürüp 
aga y r ..................
asığ tüsü kıltıgız
81.  küsənçig məgilər  .  .  . 
kəni tezin unıtmışlarka 
körk təgşürüp ögi
116
11
?

kö  .  .  .  .  olarka
82.  olar barça kamığun 
ol körküqüzni körmiştə 
odun sansar əmgəkintin 
ozğalı köqül turğurtı
83. yalaquklamıq oğlamqa 
yaraşı körk körkitip 
yanturtuquz ayığ kılınçtın 
yapşurmış,ilinmiş atkağtın
84. barğu yoluğ bilmədin 
ba . .   . erti yalquknuq
bar ililig kök kalık yüzintə 
bakşılığ burkan teqri toğtuquz
85.  sizni körüp tmlığlar .  .  . 
sizik köqüllərin tarıkartı 
siz yarlıkamış yarlıkığ 
sımtağsız köqülün küzətdi
8 6
. küzətmişçə .  .  .  ıça.ıp 
köqültəki edgüləri
kün küniqə önti 
kün teqri təg yarutı
87. yaruk biligləri yaltrıyu 
yarlıkançuçı köqülləri ökləyü 
yazınçsızın ermək çakşapıtığ küzətçü 
yalınayu tutur tamtutın oztılar
8 8
. kirtgünç k ö q ü lləri. .   . 
kirtü törülərtə katığlanu 
kirlig ayığ kılmcığ kılmamak 
kirtü çakşapıtığ küzətdi
89.  etüz ertimligin sakmıp 
evtin, barktm öntilər 
edgü nomlarta bışrunu
etüz arığın ermək çakşapıtığ bütürti
90. adalığ orunlartm ozğuluğ 
anğ nomlarta katığlanu 
anuşağan orduta toğğu üçün
11
»
ağız arığm ermək çakşapıtığ küzətti
91.  kut koluntılar tözügü 
kutluğ  .  . .   yolmça yorığalı 
korkmçığ sansartın ozğu üzə
kutluğ çığayın erm ək çakşapıtığ bütürti.
92. ürlüksiz nomlarığ bükünüp 
üç yavlak yolka korkınçm 
üstünki yig orunta toğğalı
üç tamğalarığ bütürti
93.  teqrim sizni körmiştə ök 
təlim  üküş tmlığlar.
t .  .  .  .  k.k.  .  .  t ......... ozğalı
t ............................
(94-112-ci bəndlər yoxdur).
113.........................
......................rti
e .................. köqülləri
114.  alkış başik sözləgüg 
ayığ kıhnçığ öküqüg 
amvardışn kılıp yığmğuğ 
ayu yarlıkadıqız olarka
115.  bulğanyuk köqüllüg tmlığlar 
bu yarlıkıqıznı eşitip 
buyanlığ taluy ügüzüg akıtıp 
burkanlar uluşmta toğtılar
116.  adm tümkə köqüllər 
arığ yollarta yorıp 
am vardışn kıltılar 
anuşağan orduta toğtılar
117.  yinçürü töpin yükünür biz 
yig üstünki teqrimiz siziqə 
yirtinçüdəki tmlığlar 
yin təm  nırvanta toğzunlar
118.  ayançaq köqülin yükünür biz 
alku yirtinçüdəki tmlığlar
119

alp adalarmtm ozzunlar
amrılmış nırvamğ tapzımlar
119.  ögə yürünmüş buyanımız tüşintə
üstünki altınkı tegriləmig
öqi ögi kut vakşikləmig
üstəlzün tegridəm küçləri.
120
. ö z ................
ö .........................
ö ................. lərintə küzətzün
ö ..................
121
. kut bolur biz siziqə
к ...........................
к ................. tözü təgzün
к ....................
122
. yinçürü yükünü təginür biz
У .......................
у
........... krmsuhn birü yanlkazun
у
..............lar birlə
123. tözü  . . . .
tözkərinçsiz yig
t ..................
t ..................
əksikdir
Tərcümə
1.  Bütün beş aləmin ü m i d i . .   .
Aryayışa kök,  qanun  . . .
Hörmətli könüllə səcdə edirəm 
Hörmətli,  şöhrətli atam, Mani burhanım
2.  Saf ürəyim izlə sizə 
Alçaq könüllə səcdə edəli 
indi qəbul edin, ümidgahımız 
Hamının bütün təzimini,
3.  Səcdə edirik biz sizə 
Yüz-yüz illərdən bəri hörmətlə 
Səcdə etdiyimiz qədər təmizlənsin. 
Y u x a r ı . . .
120
(4-cü bənd yoxdur) 
5........... biz sizə
Dünyanı qu rtaralı.  .  .
6
. Bütün pis əm əllərim iz
qılıb çatıb başa düşdünüz.
7 ......................................
.................... sakit yerlərə
.................... din vəz etdiniz
Ü m id ....................................
8
.  cəhənnəm  yolu tutun
9.  Bizim tək ümidsiz məxluqlara
ü m id i...........
şükür,  sevinc  . . . .  
oğrm  y ıx ın .........
10.  Ləyaqətli,  m üqəddəs atamız .  .  .
Sarsılmaz k ö n ü l..............
Bütün bəşər oğlunun
igidlik idi sansardan.........
11......... Müqəddəs atamız.
Ü stdən aşağıya enməsə,
Y ç . . .
Çoxlu yaranmış m əxluqlar oldu
1 2
.  .  .  .  güllü  .  .  .  m əskəninizi 
Yaranm ışlar arasmda .  .  .
............aləmdəki məxluqları
Y araş  . . . .
13............məxluqlar əvvəlcə də
M əskəninizin ucu .  . .
. . . .   qurtuldu.
Ümidsiz,  fəlakət, boş, dəli, zəhərli ilxıda 
14.  Durmadan,  fasiləsiz bunun tək
121

Doğumu, aləm i unudaraq 
Toz -  torpağa bataraq 
Fasiləsiz boşboğaz idilər.
15.  Q əzəb ehtirası ilə zəhərlənərk 
M əhv olub (özünü) yoxa çıxanda 
Arvadaşlı ot üstündə
Ona dərman etdiniz
16.  Q əzəb ehtirası ilə qudurub 
Ağılsız,  könülsüz idilər
öz soy köklərini öyrədib 
ağıllarını,  könüllərini yığdınız
17.  Beş aləm dəki məxluqları 
M əsrəfsiz bilikdən çəkib çıxardınız. 
Müdrik bilikdə yaratdınız. 
Parinirvana aid etdiniz.
18.  Üstdə nifrətdə və sairə, 
çoxlu,  saysız ehtiraslar 
ağlını, könlünü azdırıb 
incidirdi məxluqları
19.  Nə (vaxt) ki müqəddəs atamız, 
Qeybdən aşağı endiniz
Bütün məxluqlar ta y fa sı.  .  .
2 0
.  (yoxdur)
21
...............
.........siz yaxşı dinləri vəz edərək
Dörd d ö ğ u m ..............
............. qurtardınız.
22.  Səkkiz dürlü ə z i y y ə t . . . .
Sıx yaxşı əm əllərini
Səpən .........................
2 3 . . . .  üzərinə
Büsbütün arası kəsilm ədən əlaqəli 
Dünyadakı. . . .
. . . .   başa düşməyin 
24. ilişməli,  dartışmalı. . .
122
Ə vvəldən bəri bənd olub
........................... məxluqlar.
25.  Faydasıs b ilik ...........
26.......................................
...................... məxluqlar
M əskəninizin ucunu tapmadan 
H ərlənən sansarda qaldıq
27.  M üdrik bilikli nərdivan tikdirdiniz,
B u beş aləmi əldə edib xilas etdiniz. 
Bizim  tək bədbəxt məxluqlar
Başa d ü şm əy ib ......... gəldik
28.  B u ......... biz,  sizin tək
B urhanlı gün tanrım görəli 
Buxovdakılar əziyyətli 
B u sansarda qaldıq.
29.  Fani ölümlü dünyadan yapışanlara 
Dostsuz,  həqiqət yolunu nişan verdiniz, 
Ə ziyyət dənizindən keçirdiniz,
Y axşı nirvanaya yaxın etdiniz.
30.  Bulaşma,  ilişmə kökünə sarılmış 
B urhanlar diyarına gedən yolu göstərdiniz. 
X oşbəxt Sumır dağını düzəltdiniz.
B u ............əbədiyyətə qovuşurdunuz.
31.  Q ürur suyunun əksindən kor olanlara 
D oğru  din körpüsünü göstərdiyiniz, 
K önülündəki yaxşı dini öyrətdiniz,
..........m üqəddəs  icmaya təslim  etdiniz.
32.  A ltı duyğu üzrə (yolunu) azmışlara 
Q alxm aq,  enmək aləm lərini göstərdiniz. 
O dlu cəhənnəm  əzabını bildirdiniz.
T ərifli beş qat tanrı diyarmda yaratdınız.
33.  Qurtuluş yolu istiqamətləri diləyərək 
Dünyanın çoxlu el -uluslarmı dolaşdınız, 
Qurtulacaq məxluqları tapdıqda 
Qoymadan hamısmı qurtardınız.
123

34. Oyanıb gəlmiş bizim tək  m əxluqlara 
Tövrat qanun əsasını izah edib qoydunuz. 
Xilas olma,  qurtuluş yolu istiqamətini
O qanundan eşidib öyrənərik.
35.  Əcdadımın verdiyi bunun tək 
Təmiz qanunu izah edib qoymasaydınız, 
İndiyə təki yer üzündə
M əhv olmazmı idi məxluqlar?
36. Türk burhanlanndan sonra yerə  endiniz. 
Təmənnasız burhan səadətini tapdınız, 
Saysız -  hesabsız məxluqları xilas etdiniz. 
Qaranlıq cəhənnəm dən ham m ı xilas etdiniz.
37. Hiylə, yalan, tənbəllikləri kənara atıb 
Başqalarına faydalı işlər işlədiniz.
Azmışlara bələdçi, rəhbər oldunuz,
Pis əm əlli şeytanın əlindən xilas etdiniz.
38......... könüllüləri qurtardınız,
Kor olmuş gözləri.  .  .  açdınız.
Münasib işlər işlədiniz,
Tanrı yerinə gedən doğru yolu göstərdiniz.
39.  Dünyaya ümid, mağ yaradıldınız.
Yeddi xəzinə qanunu vəz etdiniz.
Büsbütün pislikdə tənzimçiləri dinlədiniz, 
Yuxarılardakı yaxşı yerlərə qaldırdınız.
40.  Günahları bütünlüklə özünüzə çəkdiniz 
 
a n l a m m ı . . . .
............. irişm əyə mane oldunuz
C am aatı......................................
41. Bütün sansaranı sizə baş endirdiniz
Doymaz şeytanları əsir etdiniz 
Doğumunu a lə m in i...........
Duru,  yaxşı əm əlli işləri işlətdiniz,
42.  Göz b ə b ə y i.  .  .
Görərək qanacaqsız gözəlliklə əndamınızı
Görürdülər sizi diqqətlə
124
43.  G ö r....................
........................... içəri
Q o ru ...........................
44........................xəstələr
T ə h lü k ə ............................
45.  Könlü g iz li.......
................görm əzlər
Gücsüz,  z ə if adamlar
46.  M öhkəm  böyümüş pad  . . . .
................dəydükləri
Qaralmış könüllü, ağılsız  . . . .
Tamahkar xəsisləri.
47.  Dəniz çayındakı balıqlar
......... mağaradakı şeytan,  iblislər
................................ kimi
Daha bəzi məxluqlar.
48. Tanrım s i z ə ..................
............isə onlar faydalı böcəkdən
Dövrələnm iş  .  .  .  əlbəttə
Tərk etm əyə darıxır idi düşünmədən.
49 ......... sizin gözəlliyinizi
Görm ək ü ç ü n . . . .
Arzulayırdılar bərilərdə 
Hər gün sizi görmək üçün
50. Piyada gedib sizi çağıraraq 
Ağızda tərifləyərək,  alqışlayaraq 
B eləcə  sevərdi sizi nəsillər 
Anası,  atası  oğlunu  sevən kimi
51. Böyük fərmanverən könlün üzərində 
onları tamamilə  sıxışdırıb
böyük fayda verdiniz.
............qılıb
52.  Özünü, yadı ayırmadan
125

Mənimsədiniz hamısını 
Öz öyüdünüzü verdiniz 
Bu bədbəxt saysız məxluqlara.
53........... könlünüz üzərində
Xeyirxahlıq etdiniz, hamıya.
Etdiyiniz yaxşılıqlar sayəsində 
Dar məkandakılar bütünlüklə qurtardı. 
54. Həm işə durmadan bunun tək 
Böyük fayda verdiniz 
Bu yaxşılığınız sayəsində 
Qəti burhan səadətini tapdınız.
55............ ilə davasız
Məxluqu qılıb gəldiniz
.................. tuşunda
Hüdudsuz burhan səadəti tapdınız.
56.  Dost, müqəddəs diliniz ilə 
Yaxşılıq deyilən qanun cövhərini 
Əsirgəmədən paylayaraq buyurdunuz. 
Əziyyətli,  əzablı məxluqlara
57.  Sükunətli məkanın yüksəkliyində 
 
əbədi xoşbəxtliklə
........... əziyyətini görüb
Mane olmağı bacarmadan.  . .
58. Axmış irin kimi qiymətləndirdiniz
........... pis əm əlləri
M ərhəm ətlə, acıyaraq bağışladınız 
.................  görüncə
59. Bütün canlı varlıqlar 
Qaranlıq ehtiraslar üzrə 
Dəli abdal tək  idilər 
Qovuq içində törəmiş.
(60 -  75 - c i bəndlər yoxdur)
76.................................
......................... qoruyub
Dönməyən dünyaya çatdılar.
77.  Əvvəldən bəri giriş  . . .
............. balaca əm əlli
Şübhəli könüllü insanlara 
..................ayrılığı əzbərlədiniz.
78. Böyük fərmanverən könül ilə 
Onları hamılıqca toplayıb 
Hərlənən aləm lərindən qurtarıb 
Xilas etdiniz sansardan.
79.  Təmizlənmiş könüllü xoşbəxtlər 
Çox sürətlə duyub
B əd əm əllərini basdılar.
Arxant səadətini tapdılar
80.  Bağlı ağıllı nəşələr 
Hiylə adlı tənbəllikləri  ataraq 
O n a . . . .
Böyük fayda verdiniz
81.  Arzu edilən nəşələr.  .
Əsil köklərini unutmuşlara 
Görkəmini dəyişib əvvəlki 
......... o n l a r a . . . .
82.  Onlar birlikdə hamısı
O görkəminizi (üzünüzü)  gördükdə 
Günahlı sansar əziyyətindən 
Xilas olmalı könül oyatdı
83.  Yaranmışların övladlarına 
Yaraşan şəklinizi göstərib 
Qaytardınız pis əm əllərdən 
Yapışmış, ilişmiş bənddən.
84.  Gediləsi yolu bilmədən 
 
idi insanın
Var ililik göy xalıq üzündə 
M üəllim  burhan tanrı doğuldunuz.
85.  Sizi görüb məxluqlar  .  .  .
Şübhəli könülləri ilə uzaqlaşardı. 
Sizin verdiyiniz fərmanı 
H əssas könüllə əm əl etdilər.
8 6
.  Əməl etdikcə  . . . .
K önüldəki yaxşılıqları
126
127

Gündən -  günə artdı,
Gün tanrı tək işıqlandı.
87. parlaq bilikləri işıldayaraq 
M ərhəm ətli könüllərə n əsih ət verərək 
Günahsızlığın allah qaydasına əm əl edərək 
Alovlanan cəhənnəm dən xilas oldular.
88.  İmanlı k ö n ü lləri...
Doğru qanunlarda m öhkəm lənərək 
Kirli pis əm əlləri etməmək 
Doğru allah yoluna əm əl etdi.
89. Vücudun müvəqqətliyini düşünüb 
Evdən,  saraydan əl çəkdilər.
Yaxşı qanunlarda bişərək
Vücudun təmizliyini allah yolunda bitirdi.
90.  Təhlükəli yerlərdən xilas olaraq,
Təmiz qanunlardan m ətinləşərək,
Ölməzlik saraymda doğulmaq üçün 
Ağız təmizliyi ilə allah yoluna əm əl etdi
91.  Səadət dilədilər hamısı,
X o şb ə x t. .   .  yolu kimi yürüm əli 
Qorxulu sansardan qurtulmaq üçün 
Xoşbəxt yoxsulla allah yolunu bitirdi.
92.  Fani ibadətlərdən çəkinib 
Üç yava yolun qorxusu ilə 
Üstdəki yaxşı yerdə doğulmaq üçün 
Üç nişanəni bitirdi.
93. Tanrım,  sizi görəndə,  əlbəttə,
Saysız -  hesabsız məxluqlar  . . .
(94-113-cü  bəndlər  çox  naqis  olduğu  üçün  verməyi 
bilmədik).
114. Alqış,  şərqi söyləməyi 
Pis əm əldən peşman olmağı,
İcma düzəldib toplanmağı,
D eyərək buyurdunuz onlara.
115. Bulanıq könüllü məxluqlar 
Bu buyruğunuzu eşidib,
Savab dəniz çaymı axıdıb
12»
Burhanlar ulusunda doğuldular.
116. Başqa şüursuz könüllər 
Təmiz yollarda yürüyüb 
Cəm iyyətlər yaratdılar,
Ə bədiyyət saraymda doğuldular.
117.  Qarşmda hörm ətlə səcdə edirik.
Ən uca tanrımız sizə
Y a : üzündəki məxluqlar 
İrəlidə nirvanada doğulsunlar.
118. Xoflu könüllə səcdə edirik.
Bütün yer üzündəki məxluqlar 
Böyük təhlükələrdən xilas olsunlar,
Sakitləşmiş nirvanı tapsınlar.
119. Müdrik səcdəetmiş xilaskarımız sayəsində 
Yuxarıdakı,  aşağıdakı tanrıların
Ayrı -  ayrı səadət ruhların m 
Çoxalsm tanrı gücləri 
120
...........................................
.......................  qorusun
121.  B əxt olur biz sizə
hamı çatsın
122.  Baş əyərək,  səcdə edərək ayağa düşürük
....................... verərək iltifat göstərsin
........................................ ilə
123.  Hamı
Təm ənnasız y a x ş ı.......................
129

NƏSR
X U A S T U A N İ F T
B əzən  «Manixeylərin  peşmanlıq  duası»  adlanan  bu  abidə, 
güman  ki,  İran  dillərindən  birindən,  bəlkə  də,  soğda  dilindən 
tərcümə  edilmişdir.  Abidənin qədim  uyğur dilinə  tərcümə edildiyi 
tarix  məlum  deyildir,  heç  orijinalı  da  əlimizdə  yoxdur,  uyğur 
dilinə  tərcüməsi  isə  zəmanəmizə  üç  nüsxədə  gəlib  çıxmışdır: 
1 .London  nüsxəsi  (Manixey  yazısı  ilə)  2.Berlin  nüsxəsi  (manixey 
yazısı  ilə),  3.Leninqrad  nüsxəsi  (uyğur  yazısı  ilə).  H ər  üç  nüsxə 
ayrılıqda  natamamdır.  Berlin  nüsxəsi  1907-ci  ildə  Turfanda 
A.Qrünvedel  tərifindən  tapılmış,  1911-ci  ildə  macar  alimi 
A.Lekok  tərəfindən  Berlində  nəşr  edilmişdir.  London  nüsxəsi 
1907-ci  ildə  A.Steyn  tərəfindən  Dunxanda  tapılmış,  1911-ci  ildə 
yenə  də A.Lekok tərəfindən Londonda nəşr  edilmişdir.  Leninqrad 
nüsxəsi  A.A.Dyakov  tərəfindən  Turfan  yaxınlığında  1908-ci  ildə 
tapılmış,  V.V.Radlov  tərəfindən  1909-cu  ildə  Peterburqda  nəşr 
edilmişdir.  «Xuastuanift» abidəsinin ilk tədqiqatçısı V.V.Radlovun 
fikrincə,  bu  abidənin  dili  Orxon-Yenisey  abidələrinin  dilini 
xatırlatdığı  üçün  eramızın  V  əsrində  qədim  uyğur  dilinə  tərcümə 
edilmişdir:  S.Y.Malov yazır ki,  bu  abidə  hələ  islam dininə  qədər, 
V-VI əsrlərdə  Orta Asiyada yazılmışdır və  təsadüfən  islam  dininə 
biət  edən  adamların  əlinə  düşmədiyindən  salamat  qalmışdır. 
A.V.Dmitriyevanm  fikrincə,  abidə  VII-VIII  əsrlərdə  fars  dilindən 
tərcümə edilmişdir.
«Xuastuanift»  abidəsinin  Mani  əlifbası  ilə  nüsxələri  və 
uyğur  əlifbası  ilə  olan  nüsxəsi  arasında  müəyyən  qədər  fərq 
vardır.  Bu fərq xüsusən  fonetikada özünü  göstərir.  M əsələn,  Mani 
əlifbası  ilə  olan  Berlin  nüsxəsində  söz  sonunda dar  saitlər (ı,  i,  u, 
ü)  qoşa yazılır.  Bundan  çıxış  edib  belə  bir  fikir  söyləmək  olar  ki, 
qədim uyğur  dilində,  ya da  heç  olmasa,  Berlin  nüsxəsini  tərcümə 
etmiş yaxud yazıya köçürmüş  adamm dilində  söz sonunda bu dörd 
sait uzun tələffüz edilmişdir.  «Xuastuanift» abidəsində qədim türk 
Orxon-Yenisey  abidələrinin dilində  təsadüf etmədiyiniz və  həmin
п о
dövr türk dillərində  mövcud  olmayan  f,  x,  h  səslərinin  işləndiyini 
müşahidə edirik.  Abidənin dilində göytürklərin  dili üçün yad olan 
İran dillərindən alınma sözlər də işlənir.
Y ad  m ənşəli  sözlərin  yazılı  abidədə  işlənib  -işləm əm əsi 
abidənin  tarixini  m üəyyənləşdirm ək  üçün  meyar  ola  bilməz. 
Lakin,  m ənim   fikrimcə,  abidədə,  eləcə  də  dildə,  yeni  fonemin 
işlənməyə  başlanması  həm in  abidənin  o  fonemin  işlənmədiyi 
abidəyə  nisbətən  daha  sonrakı  dövrə  aid  olduğunu  göstərir. 
Mənim  fikrimcə,  Orxon-Yenisey  abidələri  dövründə  qədim   türk 
qəbilələrinin  dilində  f,  x,  h  səsləri  olmamışdır.  «Xuastuanift» 
abidəsində  bu  səslər  işlənirsə,  deməli,  bu  abidə  Orxon-Yenisey 
abidələrinə  nisbətən  sonrakı  dövrün  məhsuludur.  Orxon-Yenisey 
abidələrinin,  xüsusən  böyük  Orxon  abidələrinin  yazılma tarixi  isə 
məlumdur.
XX 
yüzilliyin  50  v ə  60-cı  illərində  S.Y .M alov  və 
L.V.Dmitriyeva,  P.Asmussen bu abidəni transkripsiya, tərcüm ə və 
qeydlərlə nəşr etdirmişlər.

ш
ia )   (99)  (99)  (te4)  (ая)  (г-н)  (19)  (ояЧ  (бя)  (es)  (iül  (99)  (ss)  (>o)  (ss)  (?«)  (is)  (os)
Z U

13Ф
- : ı !   ı ; m ı   r > l   I 
IUZ:
  1 9 3 )   ( 9 1 1  
' 9 5 1  
 
1 Э71 
( Ч Ч  
;  9 9 1
!•«>>  Hilli  nıljl

136
137

( 
i
;
im
( ı.-ı.ı (ı..7j (!..(■) {i :i:ı) (
ijo
)(
mi
'|('
i
 
ij
 H' n.; 
ı
 п н
)
 ı ı-ın)  <
 ı-ıın ( 
hjiium
 ' ı ın)  (ism (
k
.
i
)
п »
Ш
 
■ 
■ 
■
■
I
g
A
 
..
 
t
-
ф
 
t
^
t
u
.
 
.
......................
и
В
п
ц
Ш
( m )
  Vl5»)  (154)  (İhfe)  ( |5 б )   (157
)
  ( l6 8 )   (l59^  ( l6 0 )
İ 39
-
---
---
---
--
---
---
--'
A
 
**
 
•• 
&
K
-v
vı&
t-¥
 
а
к
*
гт

Transkripsiya
1. Xormuzta tegrii biş tegrii birlə kamığ tegrilər süzünlügin
2.  yekkə  sügüşgəlii  kəlti  inti  ayığ  kılınçlığ  şmnuluğun,  biş 
türdük
3. yeklərlügün sügüşdi tegrili yekli yaruklı ol ödün katıldı.
4.  Xormuzta  tegri  oğlanı  biş  tegri  biznig  üzütmüz  suyn 
yeklügün
5.  sügüşüp  balığ  başlığ  boltı.  Y əm ə  kamığ  yeklər  uluğlar 
totunçsuz,
6. ovutsuz sok yek birlə yüz artukı kırk tümən yek yavlak
7.  biligigə  katılıp  ögsüz  kögülsüz  kəlti.  Kəntü  toğmış, 
kilinmiş
8. M egigü  tegri yirin unıtu ıtdı, yaruk tegrilərde atrıltı.
9.  Antada baru,  tegrim,  yek kılınçınka ayığ  şmnu ögümüzni, 
sakmçımızm
10.  azğurdukın.  .  .  biligsiz,  ögsüz  boltukumuz  üçün  kamığ 
yaruk.
11.  üzütləmig tözügə yiltizigə arığ, yaruk Ezrua tegrikənkə
12.  yazmtımız,  yagıltımız  ersər,  yaruklı  karalı  tegrili  yekli 
tezi
13.  yiltizi  .  .  .  tidimiz  ersər  tirgüsdər  tegri  tirgüdür?  Ölürsər
tegri
14.  ölürür tiddimiz  ersər  edgüg,  ayığığ  kop  tegri  yaratmış  ol 
tiddimiz
15.  ersər,  megigü  tegrilərig  yaratığlı  ol  tidimiz  ersər, 
Xormuzta tegri
16.  li  şmnulı  inili  içili  ol  tidimiz  ersər,  tegrim,  suyda  baru 
bilmətin
17.  tegrikə  igidəyü  muntağ  uluğ  çulvu  sav  sözlədimiz  ersər. 
M undağ bu
18.  admçsuz  yazuk  yazmtımız  ersər,  tegrim,  amtı  mən 
raymast ferzind
19.  ögünür  mən,  yazukda boşunu  ötünür  mən:  manastar  ğırz 
a! kutluğ p a d s . . .
20.  ikinti yemə kün,  ay tegrikə,  iki yaruk ordu  içrə  oluruğma
14C
tegrilərkə
21.  kamığ burxanların  arığ nom nun edgü kılınçlığ üzütləmig, 
yir suv
22.  yaruknug  tezi,  yiltizi,  tim əgüli  tegri  yerigərü  barsar,  önü 
kapığı
22a.kün  ay tegri  ol,  biş  tegri  boşuğalı  yarukuğ,  karağ  atırğalı
təgdə
23.  toll  təgzinür  tört  buluguğ  yarutır  tegrim  suyda  baru 
bilmətin gün
24.  ay  tegrikə,  iki  yaruk  ordu  içrə  oluruğma tegrilərkə  neçə 
yazmtımız
25. 
ersər 
yəm ə 
kirtü 
erklig 
küçlüg 
tegri 
tipən 
kirtgünmədimiz e rs ə r.. .
26.  neçə  üküş  yavlak  çulvu  sav  sözlədimiz  ersər.  .  .  yəmə 
kün ay ölür tid i...
27.  miz  ərsər.  .  .  .  erksizin  tuğar  batar  erki  bar  ersər 
tuğmazun tidimiz
28.  ersər  .  .  .  kəntü  özümüzni  küntə  ayda  ögi  biz  tidimiz 
ersər. . .   bu
29.  ikinti  bilmətin  yazmmış  yazukuğ  boşunu  ötünür  biz: 
manastar ğırz a!
30.  üçünc:  yəm ə  biş  tegrikə,  Xormuzta  tegri  oğlanma,  bir 
tıntura tegri.
31.  ikinti  yil  tegri.  .  .  üçünç  yaruk  tegri,  törtünç  suv  tegri,
bişinç
32.  oot  tegri  suyn  yeglügün  sügüşüb balıkdukm  üçün  karaka 
katıltuğm
33.  üçün tegri  yerigərü  baru umatm  bu yirdə  erür üzə  on kat 
kök,  asra
34.  səkiz kat yir biş tegri üçün turur kamığ yir üzəginig
35.  öni,  menzi,  özi,  üzüti,  küçi,  yarukı,  təzi,  yiltizi  biş  tegri 
tegrim
36.  suyda  baru  biş  tegrig  bilm ətin  ayığ  yavlak  biligin  neçə 
sidimiz,
37.  bırtdımız  ersər,  tört  yigirmi  türlüg  baş  kıltım ız ersər,  on
yılan

38.  başlığ erqegin iki kırk tişin tirig  öşüg aş içgü teqrig neçə 
a ç ı t ...
39.  dimiz,  ağntdım ız ersər,  kuruğ ol yirkə,  biş türlüg tınlığka 
biş tü r...
40.  lüg  otka,  ığaçka  neçə  yazmtımız  ersər  amtı,  teqrim, 
yazukda boşunu
41.  ötünür  biz:  manastar  ğırz  a!  .  .  .  .  törtünç  -   sügi  teqri 
yalavaçı burkan  ...
42.  larka,  buyançı  bögteçi  arığ  dintarlarka  bilmətin  neçə 
yazmtımız
43.  ersər,  yəm ə  kirtü  teqri  yalavaçı  burğan  tibən  edgü 
kılmçdığ arığ
44.  dintar  tib  kirtkünmədimiz  ersər  teqri  nomın  sözləsər 
biligsizin
45.  ötrü  üzədim iz  ersər,  nomuğ,  törüg  yadturmatm  tidtimiz 
ersər, teqrim
46.  amtı  ökünür  biz:  yazukda  boşunu  ötünür  biz:  manastar 
ğırz a!
47. biş türlüg tınlığka: bir, yəm ə iki adaklığ kişikə. Ikinti:
48.  tört butluğ tınlığka, üçünç: uçuğma tmlığka,
49. törtünç:  suv içrəki tmlığka, bişinç yirdəki bağrın
50. yoruğm a tmlığka -  suyda baru, teqrim, bu bis türlüg
51.  tınlığığ, turalığığ uluğka kiçikkə təki nəçə korkıttımız,
52.  ürkitdimiz  ersər,  nəçə  urtumuz,  yontumuz  ersər,  nəçə 
açırtdımız,
53.  ağrıtdımız ersər, nəçə ölürdümüz ersər, munça tınlığka,
54.  turalığka öz ötəgçi boltumuz, teqrim amtı yazukda
55. boşunu ötünür biz: manastar ğırz a!  Altmç yəmə
56. teqrim suyda baru sakınçm,  sözin,  kılınçm on
57.  türlüg suy, yazuk kıltımız ersər,  nəçə igid
58. kisi tanukı boltumuz ersər, yəm ə yazuksuz kisi nəçə
59. kuvladımız ersər, yəm ə  sav elitip,  sav kəlürüp kisig nəçə
60. kekşürü sözlədimiz ersər, köqülün biligin artatdımız ersər
61. nəçə yilvi yilvilədimiz ersər, yəm ə nəçə üküş tınlığığ
62.  turalığığ  ölürdümüz  ersər,  nəçə  tövlədimiz,  kürlədimiz
ersər,
142
63. nəçə evin kisi urunçakm  у idimiz ersər, kün ay teqri
64.  taplamaz isig nəçə işlədim iz ersər, yəm ə ilki özün
65. bu özün uzuntonluğurılar öz bolup nəçə yazmtımız
66. yaqıltımız ersər, m unça üküş tmlığka nəçə üz-buz
67. kıltımız ersər, teqrim ,  emti bu on türlüg yazuğda
68. bosunu ötünür biz: m anastar ğırz a! Yitinç:
69. yəmə suyda baru iki ağuluğ yol başma, tamu kabğına
70.  azğuruğlı yolka kim  tizər bir igid nomuğ törüg
71. tutuğma ikinti y əm ə yekkə,  içkəkkə teqri tipən, yükünç
72.  yükünügmə.  Suyda baru teqrim, kirtü teqrig, arığ nomuğ
73.  bilmətin, ukmatm, burkanlar, arığ dintar lar nomlasar
74. kirtkünmədin tetrü yana igidəyü teqriçi m ən, nomçı mən
75.  tigməkə artızıp anm savm alıp yaqılu baçağ
76.  baçadımız  ersər,  n ə çə   yaqılu  yüküntümüz  ersər,  nəçə 
yaqılu
77.  boşı  birdimiz  ersər,  yəm ə  buyan  bök  təg   kılur  biz,  tip 
yaqılu
78. nəçə ayığ kılınç kıltım ız ersər, yəm ə yekkə içkəkkə
79.  teqri  tipən  tınlığığ,  turalığığ  ölürüp  yüküntümüz  ersər,
yəmə
80.  burkan tipən igid nom ka tapıntımız, uduntumuz ersər,
81. kut kolu yüküntümüz ersər, teqrikə yazınıp yekkə
82. tapıntımız ersər, teqrim , emti ökünürbiz, yazukda bosunu
83.  ötünür biz:  manastar ğırz a!  Səkizinç kirtü,
84.  teqrig, arığ nomuğ biltüküm üzdə baru iki yiltizi,
85.  üç ödki nomuğ biltimiz, yaruk yiltizin, teqri yirin,
86. tünərik yiltizin, tamu yirin biltimiz, yir teqri yoğ
87.  erkən öqrə nə bar ermiş, tipən biltimiz, teqrili, yekli
88. nədə ötrü süqüşmüş, yaruklı karalı kaltı katılmış, yirig
89.  teqrig kim yaratmış,  tipən biltimiz. Y em ə Arkun yir
90. teqri nədə ötrü yok bolğay, yaruklı karalı kaltı adrılğay
91.  antada kisrə nə bolğay, tipən biltimiz. Ezrua teqrikə,
92.  kün ay teqrikə, küçlüg teqrikə, burkanlarka
93.  mantımız,  tayantımız,  niğoşak  boltumuz,  tört  yaruk 
tamğa
94. köqülümüzdə tamkaladımız, bir amranmak Ezrua teqri
143

95.  tamkası,  ikinti kirtkünmək kün ay terjri tamkası, üçünc
96.  korkmak biş tegri tamkası.  Törtünç bilgə bilig
97.  burkanlar  tamkası,  tegrim,  biligimizni,  kögülümüzni  bu 
tört
98.  türlüg tegrilərdə  arıtdımız ersər,  umınta kamşatdımız
99.  ersər, tegri tamkası buzultı ersər, emti tegrim, yazukda
100.  bosunu ötünür biz:  manastar ğırz a! Tokuzunç:
101.  on çağsapıt tutdukumuzta baru üç ağzın, üç
102.  kögülün,  üç eligin bir kamığ özin tükəti tutmak
103.  kərgək erti,  tegrim bilip bilmətin etüz seviginçə
104.  yorıp yavlak iş,  tuş adaş, kadaş  savin alıp, kögülin
105.  körüp yılkıka, barım kabolup,  azu munumuz, takımız
106.  təgip bu on çağsapıtığ sidimiz ersər, nəçə eksüttümüz,
107.  kərgəttim iz  ersər,  tegrim,  emti  yazukda  bosunu 
ötünürbiz:
108.  manastar ğırz a! Onunç: künkə tört alkış
109.  Ezrua tegrike, kün,  ay tegrimkə, küçlüg tegrike
110.  burğanlarka bir biligin,  arığ kögülün alkansık
111.  törü bar erti.  Yəmə korkmatm erməkürüp edgüti tükəti
112.  alkanmadımız ersər,  yəm ə alkanur erkən kögülümüzni,
113. 
sakmçımıznı  tegrigərü  tutmadımız  ersər,  alkısımız, 
ötükümüz
114.  tegrikə arığm təgm ədi ersər, nə yirdə tıdıntı tutuntı
115.  ersər, em ti tegrim, yazukda bosunu ötünür biz: manastar
116.  ğırz a! Bir yigirminç: yəm ə yiti türlüg bosı arığ
117.  nomka ançulasık törü bar erti, yəmə bis tegri yarukın
118.  kuvratığlı bristilər,  ğroştağ, pduaxtağ tegri tegrigərü
119.  bardaçı  bosuntaçı  bis  tegri  yarukın  bizigərü  kəlürdi
ersər
120.  biz adruk adruk itip yaratıp, nomka kigürsük törü
121. bar erti,  azu mun üçün azu bosı birgəli kazğanıp
122. yiti türlüg bosı arığ nomka tükəti birü umadımız ersər,
123.  tegrigərü  bardaçı,  bosuntaçı  bis  tegri  yarukın  evkə, 
barkka
124.  badımız ersər, ayığ kılmçlığ kisikə, yavlak tmlığka
125. turalığka birdimiz ersər, töktümüz, saçtımız ərsər, tegri
126.  yarukın  yavlak  yirgərü  ıdtımız  ersər,  emti,  tegrim,
yazukda
127.  bosunu ötünür biz:  manastar ğırz a!  İki yigirminç:
128. bir yılka əlig kün arığ dintarça vusantı olırsuk
129.  törü bar erti, arığ baçağ baçap tegrikə ançulasık.
130. kərgək erti, yəm ə ev, bark tutduk üçün yılkıka
131.  barımka  bolup,  azu  munumuz,  takımız  təgip,  yəmə 
tudunçsuz
132.  ovutsuz Sok yek üçün, yəm ə korkunçsuz kögülümüz
133.  üçün erinip erməkürüp erkligin, erksizin baçağ sidimiz
134.  ersər  yəmə  baçağ  olurup  edgüti  nomça,  törüçə 
baçalladımız
135.  ersər, emti, tegrim, yazukda bosunu ötünür biz: manastar
136. ğırz a! Üç yigirminç: Ay tenri künnin sayu
137. tegrikə, nomka arığ dintarlarka suyumuznı, yazukumuznı
138. bosuyu ötünmək kərgək erti.  Y əm ə erkligin erksizin
139. erinip erməkürip iskə, kədükkə tıltanıp, yazukda
140. bosunğalı barmadımız ersər, emti, tegrim, yazukda bosunu,
141.  ötünür biz: manastar ğırz a! Tört yigirminç
142. bir yılka yiti yimki olursuk törü bar erti, bir ay
143. çağsapıt tutmak kərgək erti.  Yəmə çaydanta yimki olurup
144.  baçağ baçap tegri burkanka bir biligin kögültə baru
145. bir yılkı yazukumuznı bosuyu kolmağ kərgək erti, tegrim
146.  iti yimgi tükəti oluru umadımız ersər, bir aykı çağsapıtığ
147.  edgüti arıtı tutu umadımız ersər, bir yılkı yazukumuznı
148.  bir biligin kögültə baru bosuyu kolmadımız ersər, nəçə
149.  eksük kərgək boltı ersər,  emti tegrim, yazukda bosunu
150.  ötünür biz: manastar ğırz a! Bis yigirminç:  K ün
151.  sayu nəçə yavlak sakınç sakınur biz, nəçə sözləməsik,
152.  irinçülüg söz sözləyür biz, nəçə isləm əsik irinçülüg
153.  is isləyür biz, ayığ kılınça kəntü özümüzni
154.  əm gətir  biz,  yəm ə  künkə  asaduğumuz  bis  tegri  yarukı
kəntü
155.  özümüz üzütümüz, tudunçsuz, ovutsuz Sok yek sevikinçə
156.  yorıduk üçün yavlak yirgərü barır, anın üçün tegrim
157.  kop yazukda bosunu ötünür biz: manastar ğırza a!
14S

158.  tegrim,  eksülüg,  yazukluğ  biz,  ötəgçi,  birimçi  biz, 
tudunçsuz,
159.  ovutsuz Sok yek üçün sakınçın,  sözin, kılınçın,
160.  yəm ə közin körüp,  kulkakın esidip,  tilin sözləp, əligin
161.  sunup, adakrn yorıp, ürkə üzüksüz əmgətir biz.
162.  Bis tegri yarukın kuruğ ol yirkə,  bis türlük tınlığığ,
163. bis türlüg otuğ,  ığaçığ,  yəm ə öksüklük,  yazukluğ biz,
164.  on çağsapıtka, yiti bosuka, üç tamğaka nığosak
165.  atın tutar biz, qılınçın kılu umaz biz, yəm ə yaruk
166.  tegrilərkə,  arığ nomka, tegriçi, nomçı arığ dintarlarka
167. nəçə yazıntımız, yagıltımız ersər, yəmə tegri aymıs ötçə,
168. biligçə yonmadımız ersər, tegrilər kögülin bırtdumz ersər
169.  yəm ə yimki vusanti alkıs çağsapıt nomça,  törüçə tutu
170.  umadımız  ersər,  nəçə  əksütümüz,  kərgətimiz  ersər,  kün
sayu,
171. ay sayu suy yazuk kılur biz, yaruk tegrilərkə nom
172. kutına anğ dintarlarka, suyda, yazukda bosunu
173. ötünür biz: manastar ğırz a! Bötürmis tarkan
174. tükədi niğosaklamıg suyın, yazukın öküngü Xuastuanift.