Yazisi abiDƏLƏRİ I hiSSƏ Bakı «Elıü və təhsil»

Xaqana ərz
(840-cı ildən əvvələ aid olduğu güman edilir) 
Transkripsiya
K ök böri təg sini birlə yorıym,
K ara kuzğun təg toprak üzə kalaym, 
Igkə kömürgü,
Biləgükə yarı təg bolaym.
Erklig uluğ iligimiz  erürsiz,
Altunça  tommış,
Tomlmça tommuş,
Kutluğ bilgə bəgümüz erürsiz.
Y əm ə kalm kara bodunuquznı 
Kiq koyur) uzda,
Uzun ətəkirjizdə
K üyü küzədü tutup açmu igidürsiz 
Tərcüm ə  '
Göy qurd tək  səninlə yürüyüm 
Qara quzğun tək  torpaq üstdə qalım 
.. .X əstəyə kömür dağı,
Bülövə su tək  yar olum
Ulu müdrik bəyimizsiniz,
Altun kimi toplanmış,
Topa kimi toplanmış,
Xoşbəxt, m üdrik bəyimizsiniz.
Y enə saysız qara xalqınızı 
Gen qoynunuzda,
Uzun ətəyinizdə 
Qoruyaraq yüksəldirsiniz.
97

Tan  teqri
Şeir  Turfanda  tapılmış,  ilk  dəfə  1919-cu  ildə  A.Lekok, 
sonralar isə V.Banq və R əşid R əhm əti Arat (1986) tərəfindən nəşr 
edilmişdir.
Misralar  alt-alt  yox,  yan-yana  yazılmışdır.  İlk  iki  misrası 
təkrarlanır.  14  və  15-ci  misraların  sonunda  soğdaca  5  rəqəmi 
qoyulmuşdur;  görünür,  bu həm in misraları beş  dəfə təkrar etməyə 
işarədir.  Misralarda  hecaların  sayı  3-dən 
6
-ya  qədərdir,  təkcə 
beşinci misra onhecalıdır.  Sonuncu bənd təkrar edilir.
Transkrlpsiya
Taq teqri kəlti,
Taq teqri özi kəlti.
Taq teqri kəlti 
Taq teqri özi kəlti.
Turuqlar, kam ığ bəglər, kadaşlar, 
Taq teqrig ögəlim.
Körügmə kün teqri,
Siz bizni küzədiq 
Körünügmə ay  teqri,
Siz bizni kurtarıq.
Taq teqri,
Yıdlığ,  yıparlığ,
Yarukluğ, yaşukluğ,
Taq teqri!  5 
Taq teqri!  5
Taq teqri,
Yıdlığ, yıparlığ,
Yarukluğ, yaşukluğ,
Taq teqri!
Taq teqri!
T ərcüm ə
Dan tanrı gəldi,
Dan tanrı özü gəldi.
Dan tanrı gəldi,
Dan tanrı özü gəldi.
Qalxımz, bütün bəylər, qardaşlar, 
Dan tanrını tə rif edək.
9 9

Görünən günəş tanrı,
Siz bizi qoruyun.
Görünən Ay tanrı 
Siz bizi qurtarın!
Dan tanrı!
Ə nbər qoxulu, m işk qoxulu, 
Parıltılı,  işıltılı,
Dan tanrı!  5 
Dan tanrı!  5
Dan tanrı,
Ənbər qoxulu, m işk qoxulu, 
Parıltılı,  işıltılı,
Dan tanrı!
Dan tanrı!
100
İla h i
B u şeiri  ilk dəfə  A.Lekok n əşr etmişdir.  Sonra V.Banq onun 
tərcüm əsini v ə  şərhini vermişdir.  B izə məlum olan son nəşr Rəşid 
R əh m əti  Arat  tərəfindən  1986-cı  ildə  edilmişdir.  Güman  ki,  şeir 
tam deyildir.  Birinci bənddə dörd,  sonrakı iki bəndin hərəsində üç 
m isra vardır. Misralardakı hecaların sayı qeyri-bərabərdir, xüsusən 
birinci misra çox uzundur.
Transkripsiya
Teqri, yaruk, küclüg, bilgəkə yalvarar biz,
Ötünür biz gün,  ay teqrikə 
Yaşm teqri nom  kutı 
M ar  Mani firiştilarka.
K ut kolur biz teqrim ə 
Etüzümüzü kuzədiq,
Uzütümüzni boşuq,
K ıv kolurbiz yaruk teqrilərkə 
Adasızm  turalım 
Ögrünçligin erəlim .
T ərcüm ə
Tanrı, nurlu,  qüdrətli biliciyə yalvarırıq 
Gün, ay tanrıdan rica edirik 
Şimşək tanrı, din səadəti 
M ar Mani və firiştilərə
Xoşbəxtlik dilərik biz tanrıma 
Vücudumuzu qoruyun 
Ruhumuzu sərbəst buraxın
B əxt dilərik nurlu tanrılardan 
Təhlükədən uzaq olaq 
Sevincə yar olaq.

Mədbiya
Əsər  Turfanda  tapılmışdır,  24x15,5  sm  ölçüsündə  bir  kağız 
üzərində  uyğur  əlifbası  ilə  yazılmışdır.  Kağızın  əvvəlini  qurd 
yemişdir,  buna  görə  də  əvvəli  naqisdir.  Şeiri  ilk  dəfə  A.Lekok 
(1919)  nəşr  etmişdir.  Sonralar  V.Banq  onu  yenidən  tərcümə  və 
nəşr  etmişdir.  Şeir  son  dəfə  1986-cı  ildə  Rəşid  Rəhm əti  Агш 
tərəfindən n əşr edilmişdir. Əsərin müəllifi Aprm çor Tigmdir.
M ahmud  Kaşğarlının  verdiyi  məlumata  görə,  ilk  türk  şairi 
Çuçu  adlı  bir  nəfər  olmuşdur.  Lakin  onun  heç  bir  əsəri  bizədək 
gəlib  çıxmamışdır.  Aprm  çor  Tiginin  bu  şeirdən  başqa  dini 
məzmunda  olmayan  bir  şeiri  də  zamanımıza  çatmışdır.  Bundan 
başqa,  Aprm  çor  Tigin  Çuçudan  xeyli  əvvəl  yaşamışdır.  Görünür 
bu  şair,  sadəcə  olaraq,  M ahmud  Kaşğarlıya  məlum  olmamışdır 
Deməli, Aprm çor Tigini (hələlik) ilk türk şairi hesab edə bilərik.
Şehdə  misralar  qoşa  qoşa  eynidir:  üçüncü  misradakı 
edgb
sözü  dördüncü mis­
rada  yoxdur,  yed­
dinci  misradakı 
tü- 
zünüm, 
yarukum 
sözləri 
səkkizinci 
misrada 
bilgəm, 
yanğım
  sözləri  ilə, 
on  birinci  misrada­
kı 
külügüm,  közün- 
çim
  sözləri 
burka- 
nım, 
bulunçsuzum 
sözləri 
ilə 
əvəz 
edilmişdir, 
misra- 
lardakı 
hecalarm 
sayı 
ondan 
on 
beşədək  dəyişir  (5, 
6
  misralar 
10
  heca, 
1
, 
2
, 
11
  misralar 
12 
heca, 4, 
8
, 9,  10,  12 
misralar  13 heca,  3,
T.M..SI».
Ц*~*Ч***Ч:л, ***~
 
4
 
*  ,
S^C
*•
 A A İ > ' . V « ı
Wİ+ * 
t
 к-*-,»
;  J ” A  
-f :  W~ 
-4
•t' >
.
  V -  »  '  « 
fe__
-Л~гъ
. - .  ..
■x. ,ч İ L •*“« « i.v--  *tt 
•,»5с:У;--'  *'s>V j A /   , 
' 
«,* 
«  - 
• г ' 
"
6
ЮвЭД| 
3 — TM  419,  m .   W 9  
* — TM  m ,   btr.  Ь21
7  misralar  15 hecalıdır).
Transkripsiya
Bizir) teqrimiz edgüsi redni, tiyür,
Biziq teqrimiz edgüsi redni, tiyür.
Rednidə yig məniq edgü teqrim  alpım, bekrəkim,
Rednidə yik məniq teqrim, alpım, bekrəkim.
Biləgüsüz yiti vaçır tiyür,
Biləgüsüz yiti vaçır tiyür.
Vaçırda ötvi biligligim, tüzünüm, yarukum 
Vaçırda ötvi biligligim, bilgəm , yanğım
Kün teqri yarukın təg köküzlügüm,  bilgəm 
Kün teqri yarukın təg köküzlügüm,  bilgəm 
Körtlə tüzün teqrim, külügüm, közünçim,
Körtlə tüzün teqrim burkanım, bulunçsuzum.
T ərcüm ə
Bizim tanrımızın yaxşılığı cavahirdir, deyirlər.
Bizim tanrımızın yaxşılığı cavahirdir,  deyirlər.
Cavahirdən də üstün m ənim  yaxşı tanrım, igidim, qüdrətlim. 
Cavahirdən də üstün m ənim  tanrım,  igidim, qüdrətlim.
Bülöv daşından  almaz iti [olur], deyirlər.
Bülöv daşından almaz iti  [olur],  deyirlər.
Almazdan daha kəskin biliklim,  əsillim,  işığım.
Almazdan daha kəskin biliklim, müdrikim yanğım.
Günəş  tanrı nurun tək kökslüm,  müdrikim 
G ünəş tanrı nurun tək kökslüm,  müdrikim.
G özəl,əsil tanrım,  şöhrətim  qoruyanım 
G özəl,əsil tanrım, burhanım, təmənnasızım.

Şeir
Zədələnm əsinə baxmayaraq  şeirin  müəlifini aydınlaşdırmaq 
olur.  Şeir tükədi  A p n n  cor Tigin  sözləri  ilə  bitir.  Bu,  şairin  ikinci 
şeiridir. H ər iki şeir eyni cür kağızda yazılmışdır.
Əsər  Turfandma  tapılmış  və  ilk  dəfə  A.Lekok  (1919) 
tərəfindən  nəşr  edilmişdir.  Şeir  1986-cı  ildə  Rəşid  Rəhməti  Arat 
tərəfindən n əşr edilmişdir.
Şeir  dünyəvi  m övzuda  yazılmış  və  sevgiyə  həsr  edilmişdir. 
Buna  görə  də  onu  ilk  türk  lirik  şeiri  hesab  etmək  olar.  Şeir  21 
misradan  ibarətdir;  ilk  3  misrası  çox  naqisdir.  Misralardakı 
hecaların  sayı  olduqca  müxtəlifdir  -   4  hecadan  11  hecayədək 
dəyişir.  B əndlər uç m isra üç misra qafıyələnir(qafıyə dedikdə mən 
m isranın başlandığı  səsi  nəzərdə  tuturam): 
1
-ci  bənd -a, 
2
-ci bənd 
-  к (dilarxası),  3-cü bənd-ö,  4-cü bənd -b ,  5-ci bənd-k (dilönü), 
6
- 
cı bənd -  y,  7-ci bənd -  к  (dilönü).
Transkripsiya
a ...........
admcığ amrak  . .   . 
amrak  özkiyim
kasınçığımın  öyü kadğurar mən. 
kadğurdukça, kaşı körtləm, 
kavışığsayır mən.
öz amrakımm öyür  mən 
öyü evirür m ən ö d ü . .   .cün 
öz amrakın öpügsəyür m ən
baraym tisər, baç amrakın 
baru yim ə umaz m ən 
bağırsakım.
K ırəyin tisər, kiçigkiyəm 
Kirü yim ə umaz m ən 
K in yıpar yıdlığım.
W 4
Y aruk tegrilər yarlıkazun 
Yavaşım birlə 
Yakışıpan adrılmalım.
K üçlüg priştilər küç birzün, 
K özi karam birlə 
Külüşügin oluralım.
Tərcüm ə
A .  .  .  .
Ə vəzsiz  sevgili... 
sevgili cananım...
İstəklim i düşünərək h əsrət çəkirəm  
H əsrət çəkdikcə,  qaşı gözəlim  
Qovuşmaq istəyirəm.
Sevgilimi düşünürəm 
D üşünərək daşınıram,  andıqca 
Sevgilimi öpm ək istəyirəm!
G edim  desəm, gözəl sevgilim,
G edə də bilmirəm,
Ey ürəyim
G irim  desəm, kiçikciyim,
G irə də bilmirəm 
M işk-ənbər qoxulum
N urlu tanrılar buyursun 
Y um şaq təbiətlim  ilə 
Y axınlaşıb ayrılmaq
G üclü m ələklər güc versin 
G özü qaram ilə 
G ülə-gülə oturaq.
W f

Ölümün  te sv iri
Əsər  Turfanda  tapılmışdır.  Şeiri  ilk  dəfə  A.  Lekok  (1919) 
nəşr  etmişdir.  Sonra  V.Banq  (1926)  onu  başqa  dahilərlə  birlikdə 
nəşr  etmişdir.  Şeiri  son  dəfə  1986-cı  ildə  Rəşid  Rəhməti  Arat  nəşr 
etmişdir.  Şeirin  adı  başqa  sətirdə  qırmızı  mürəkkəblə  yazılmışdır. 
«Adıncıq türkçə  başik»  (başqa bir  türkcə  ilahi»).  Əsəri  ilk  dəfə nəşr 
edən A.Lekok onun  16><9,4 sm ölçülü kağızda yazıldığını göstərir.
Şeir  28  misradan  ibarətdir.  Qafiyə  (misranın  başlanğıc  səsi) 
baxımmdan  əsərin  quruluşu  belədir: 
1
  -
2 0
-ci  misralar  t  səsi, 
21
- 
22-ci  misralar  к  (dilarxası)  səsi,  23-cü  misra  -   b  səsi,  24-25-ci 
misralar  t  səsi,  26-cı  misra  у  səsi,  27-ci  misra  e  səsi  ilə  başlanır; 
28-ci  misra  yoxdur.  Göründüyü  kimi,  23-cü  misradan  başlayaraq 
şeirin qafiyəsi pozulur.
Transkripsiya
Tüzün bilgə kişilər, tiriləlim, 
Tegrinin bitigin biz işidəlim.
Tört ilig terjrilərkə tapmalım 
Tört uluğ əm gəkdə kurtulalım 
Tört ilig teqrilərdə tamğmalar 
Teqri nomun todığmalar 
Tünərik yeklərkə tapunuğmalar 
Tümənlik irinçü kılığmalar 
Tüpintə olukma ölməki bar 
Tünərig tamuka tüşməki bar 
Tümənlig yeklər kəlir, tiyür 
Tumanlığ yeklər ayar,  tiyür 
Tünərig tünçülə basar, tiyür 
Tunumluğ tegir, tiyür 
Töş özə olurup tültürür, tiyür 
Tanmış üzütlər taşıkır, tiyür 
Tardıç təg etüzin kodur, tiyür 
Tavarı turğuru kalır, tiyür 
Tetrü saçlığ kurtğa yek kəlir, tiyür 
Tolılığ bulıt təg tonkı kaşlık (tiyür) 
Kanlığ bukaç təg karakı, tiyür 
Kaşğuk təg kara boy emki, tiyür
106
Bum ınta boz bulıt önür, tiyür 
Tamğakmta kara tütün taşıkar, tiyür. 
Töşi  [ol] kamuğ tümən yılan (tiyür) 
Y inəri ol yiqən yılan (tiyür)
Ergəki ol k a m u ğ . . .   (tiyür)
Əksikdir.
Tərcüm ə
Əsil müdrik insanlar, toplaşaq,
Tanrının yazısmı dinləyək.
Dörd hakim tanrıya tapmaq  [iman gətirək]. 
Dörd  böyük əzabdan qurtulaq.
Dörd hakim tanrını tanımayanlar,
Tanrı  hökmündən doyanlar
Qaranlıq şeytanlara tapınanlar [iman gətirənlər],
On m inlərlə günah işləyənlər!
Bir gün var olanın ölməyi  var,
Qaranlıq cəhənnəm ə düşm əyi var.
On m inlərlə şeytan gəlir,  deyirlər 
Duman şeytanlar işini görür,  deyirlər.
Qaranlıq gecə kimi, çökər, deyirlər,
Sıxıntı  içinə düşər, deyirlər.
K öksünə oturub dəlik-deşik edər,
Danmış ruhlar bayıra çıxar,  deyirlər.
Tardıç  kimi vücudun qoyur,  deyirlər 
D övləti dünyada qalır, deyirlər.
Tərs,  qıllı qoca şeytan gəlir deyirlər.
D olu bulud tək qara qaşlı deyirlər.
Qanlı  buğac tək gözlü, deyirlər,
D irək  tək qara m əm əli deyirlər.
B um undan boz bulud çıxır,  deyirlər. 
D am ağından qara tüstü çıxar, deyirlər.
D öşüdür bütün on min ilan deyirlər,
Q alibləri m əğlub edən ilan,  deyirlər 
B arm aqlarıdır h a m ıs ı. .   .deyirlər 
(naqisdir)
107

C ohannam in  te sv iri
Əsər Turfanda tapılmış,  ilk dəfə A.Lekok (1919) və  son dəfə 
Rəşid R əhm əti Arat tərəfindən nəşr  edilmişdir.  Şeir  13,5x13,5  sm 
ölçülü  kağız  üzərində  yazılmışdır. 
Həmin  dövrün  başqa 
şeirlərindən  fərqli  olaraq,  bu  şeirdə  təkcə  misra  başlanğıcındala 
qafiyə ilə deyil,  həm  də  müasir m ənada qafiyə  ilə  (misra sonu) də 
rastlaşırıq.  Misralardakı hecaların sayı 
8
-dən  12-dək dəyişir.
Transkripsiya
.................. aytur, tiyür
kəntü kilmiş kılmçı közünür, tiyür 
Yir sub kutı irinür, tiyür 
Ot sub kutı ığlayur, tiyür 
I,  ığaç kutı ulıyur, tiyür 
Məni buyruk közüngüçə közünüpən 
' 
Tanmış üzütüg tutupan 
Tarazuk içintə olğurtur, tiyür 
Tarazuk ağsar kılmçı aytığ bolur 
İrinçü kilmiş kılmçı iştig bolur 
Tetrü saçlığ kurtğa yek kəlipənin 
Tanmış üzütlərik tutupanm 
Tünərig tamuka tartar, tiyür 
Töpüsin tontaru tıkar,  tiyür 
Tamudakı yeklər tutar, tiyür 
Muntrumuntuz yeklər kəlir, tiyür 
Min . . .   bergən urupan birgəsəyir, tiyür
Ç o k .......................
Üzüt anta körür, tiyür
Ölüm kut kolupan bolmaz (tiyür)
Tərcüm ə
........................... soruşur, deyirlər,
Onun etdiyi işlər görünür, deyirlər.
108
Yer,  su səadəti m əhv olur,  deyirlər,
Od,  su səadəti ağlayır,  deyirlər 
Ot,  ağac səadəti inləyir,  deyirlər,
Adil buyruq güzgü kimi görünüb,
Danmış ruhları tutub,
Tərəzinin gözündə oturdur,  deyirlər.
Tərəzinin gözü qalxsa,  etdiyini deməli olunur.
Etdiyi iyrənc əm əlləri dinləyirlər
Tərs qıllı qoca şeytan gəlib
Danmış ruhları tutub
Qaranlıq cəhənnəm ə  dartar, deyirlər.
B aşı üstdə odlara atar,  deyirlər.
C əhənnəm dəki  şeytanlar (onları) tutar, deyirlər, 
D oğru yoldan azdıran şeytanlar gəlir, deyirlər, 
M in qamçı vurub qamçılamaq istəyir,  deyirlər,
R uh orada görür,  deyirlər,
Ölüm ü xoşbəxtlik bilib tapmaz,  deyirlər.

Böyük  ila h i
Əsər  Turfanda  K oçu  şəhərində,  köhnə  qapılardan  birinin 
gözətçisinin  evində  tapılmışdır.  Şeirin  bir  qismi  1922-ci  ildə 
A.Lekok  tərəfindən  nəşr  edilmişdir.  1930-cu  ildə  V.Banq  və 
A. fon  Qaben  onu  yenidən  nəşr  etmişlər.  Bu  müəlliflərin 
yazdığına  görə,  m ətnin  kağızı  pis  vəziyyətdə  olduğundan yazı pis 
oxunur,  pozuntu  və  çatışmamazlıq  çoxdur.  Şeir  əvvəlki  nəşrlər 
əsasında  1986-cı ildə R.R.  Arat tərəfindən nəşr edilmişdir.
R.R.  Arat  onu  «Bölük  ilahi  (Mani  üçün)»  adlandırmışdır. 
Əsər  Mani  m ühitinə  aid  olsa  da  burada  buddizmə  aid  terminlərə 
sıx-sıx  rast  gəlirik.  Görünür,  əsər buddizm dən  Mani  dininə  keçid 
dövründə yazılmışdır;  adətən,  yeni  dinə  keçid dövründə,  yəni  dini 
anlaşıqlı  şəkildə  təbliğ etm ək m əqsədilə  köhnə  dinin  ifadə,  ibadə 
və terminlərindən tez-tez istifadə edilir.
Səhifə nöm rələri vərəqin sağ küncündə qarışıq surətdə Mani 
və  uyğur  yazısı  ilə  yazılmışdır.  M ətn  gözəl  mani  yazısı  ilə 
yazılmışdır.
Əsər  25  vərəqdən  (50  səhifə)  ibarətdir,  h ər  səhifədə  5  sətir 
yazı  vardır.  Şeir  cəmi  1250  sətirdən  ibarətdir,  lakin  artıq deyildiyi 
kimi,  pozuntular  çox  olduğu  üçün  xeyli  naqisdir.  Şeir  123 
dördlükdən, yəni 492 misradan ibarətdir,
Lakin  bəzi  yerlər  (m əsələn, 
60-75-ci  və  94-112-ci 
dördlüklər)  bütöv  itmişdir, 
22
  dördlük  istifadə  edilməyəcək 
şəkildə,  daha  26  dördlük  zədələnm iş  şəkildədir,  cəmi  39-40 
dördlük  salamat  qalmışdır  (bu  da  əsərin,  təxminən  üçdə  birini 
təşkil  edir).  Buna  baxmayaraq,  qədim  türk  şeirini  öyrənmək  üçün 
bu şeirin böyük əhəm iyyəti vardır.
Bütün  qədim   türk  şeirində  olduğu  kimi,  bu  əsərdə  də 
misralar  sətirbaşı  qafiyələnir.  Biz  qafiyələr  haqqında  məlumat 
vermək  istəmirik,  çünki  əvvələn,  bu  çox  yer  tutardı,  ikincisi, 
oxucu  özü  m üşahidə  edə  bilər.  Misralardakı  hecaların  sayı  da 
müxtəlifdir:  7 hecadan  15 hecayadək dəyişir.
Transkripsiya
1
.  alku biş açunlarınıq umuğı 
arayışa töz nom  . . .   çi
110
ayançaq köqülin yüküngü 
ayağlığ atlığ kaqım Mani burkanım
2
.  anuntumuz siziqə, 
asra köqülin yüküngəli, 
alıq amtı umuğ mağ. 
alkunuq barça yükünçin.
3. yükünür biz siziqə,
yüz yüzəgütün berü kirtgünçin. 
yükünmiş sayu arızun
y ü g ə rü .........
(4 -c ü  bənd yoxdur).
5.  a .....................biz siziqə
a ....................
ayunuğ ku tğ arğ alı.........
a ..................
6
.  alku ayuğ kılıçlarımız
a ...................
a ......... kılınç tüşip okuttıqız
a ................
7.  u .........
u ..............inçgülüg orunka
u ..............nomlatıqız
u m u ğ ..............
8
.  tam m u yolı tutuquz
t ................
t ................
t ...............
9.  um uğsuz bizni təg tınlığlarka,
u m u ğ ı................ ke
utlı sevinç ö t ..............к
oğrın y ık ın ..................
10
.  admçığ ıduk kaqımız
ağançsız k ö q ü l.............
alku tınlığ oğlanmıq
alp erti san sartm .............
11
.  ü ............ıduk kaqımız.
111

üstürti kodı inməsər. 
ü ç ...........
üküş təlim  tmlığlar boltı erti
12. у .........küllüg к . . . .   z orukuguznı
yalaguklar a r a .........
у ............. ayuntakı tmlığlarığ
yarsm alaş...............
13. u ........... çı tmlığlar inkidə
orunkuguz u ç ı .........
u .........n k ......... к kutrultı.
umuğsuz irinz monkul kal ağuluğ yılkıta
14. tutçı üzüksüz mımı təg 
toğumuğ, ayunuğ unutmaklığ. 
toz toprakka batılıp. 
turkaru monkul ertilər.
15.  az nızvamka ağukup. 
artayu yokadtururta. 
amvardışnlığ ot üzə
ana yürüntəg kıltıgız.
16.  övkə mzvanı üzə kuturup 
ögsüz kögülsüz ertilər.
öz tözlərin okıtıp 
öglərin kögüllərin yığıgız.
17.  biş ayuntakı tmlığlarığ 
biligsiz biligdən ögi ödürtügüz. 
bilgə biligtə yaratdıgız 
fimibrənkə sanlığ kıltıgız.
18. üztə boztaulatı 
üküş təlim  nızvanılar 
ögin kögülin azıtıp 
örlətür erti tmlığlarığ
19. kaçan ıduk kagımız
kalıktm kodı intigiz 
kamığ tmlığ oğuşı nmb . .   . 
к ..................
2 0
. yoxdur.
11 2
2 1
.  t .............
t . .   siz edgü nomlanğ nom layu
tört to ğ u m ............
t ........... g kutkartırjız
2 2
.  səkiz türlüg əm gək . . . .
s ...............
sədrəksiz yigi kılmçlarm 
səpən .............
23. у  . . . .  üzə 
yintəm  tutçı yintzikü 
yirtinçüdəki.  .  .
у  . .   .  yıkmadm
24.  ilişlig,  tartışlığ  .  .  . 
i
ilkitə bərü atkanıp
i .  .  . tmlığlar.
25.  Biligsiz bilig .  . .  
b  . .   .
b . .  . 
b  .  .  .
26.  u ................
u  .  .  .tmlığlar 
orukuguz uçm bulmadm 
ulınçığ sansarta kaltımız
27. bilgə biliglik şatu tiktigiz 
biş ayunuğ irklətip ozğurtuguz 
bizni təg irinç tmlığlar 
bilinmədin  .  .  .  kəltimiz.
28.  bu  .  .  .  biz sizni təg 
burkanlığ kün tegrig körgəli. 
bukağutakılar əmgəklig.
bu sansarta kaltımız
29.  ertimlig məgikə ilinmişkə. 
eşsiz köni nomuğ nomlatıgız. 
əm gəklig taluytm keçürtügüz. 
edgü nırvanka yakm ilttigiz.
113

30.  botulmaklxğ ilgü tüpkə sınlmışlarka. 
burkanlar uluşıqa barğu yoluğ körkittiqiz, 
buyanlığ sumır tağığ turğurtuquz
bu  .  .  .  uq  ürlük bulturtuquz
31. küvənçlig suv küznəkiqə soklunmışlarka 
kəni nomluğ köprügüg körkittiqiz. 
köqülintəki yig nomuğ okıttıqız.
к . . .   ıduk ançmanka tutuztuquz.
32.  altı kaçığ üzə azmışlarka. 
ağmak inmək ayunlarığ körkittiqiz. 
avış tamu əmgəkin  biltürtüqüz. 
alkatmış biş kat teqri yirintə toğurtuquz.
33. kutrulğu  yol yıqaklarığ tiləyü 
koptm siqar il uluşlarığ kəztiqiz 
kutkarğu tmlığlarığ taptukta, 
kodmadm kamığunı kurtkartıqız
34.  oğatıp kəlmiş bizni təg tmlığka 
evaqqliun nom rentnig nomlap kodtuquz. 
ozğu, kutnığlu yol yıqakığ
ol nomta eşidip ukar biz.
35.  apam birük mum təg
arığ nomuğ nomlap kodmasar. 
amtıka təgi yirtünçü 
alkmmazmu erti tmlığlar?
36. türk burkanlarta kin intiqiz, 
tözkərinçsiz burkan kutm bultuquz, 
tük tümən tmlığlarığ kurtkartıqız, 
tünərig tamutm tözüni ozğurtuquz.
37.  al,  altağ,  uzanmaklarığ taşkırıp 
admlarka asığlığ işig işlətiqiz. 
azmışlarka yolçı yirçi boltuquz,
ayığ kılınçlığ şımnu iligintin ozğurtuquz.
38. t . . .   ş köqüllüglərig kurtkartıqız 
təgilmiş közlər  ..   . ük .  ..  tiqiz 
təgimligçə işlərəg işlətiqiz,
teqri yiriqə barğu köni yol körkitiqiz.
П 4
3 9
. yirtinçkə umuğ mağ törütüqüz 
yiti ağılığ nomlarığ nomlatıqız 
yintəm  ayığta yaratmtaçılarığ tıdtıqız 
yig üstünki orlar turğurtuquz
40.  ayağlarığ barça siziqə em tərtiqiz
a .  .  .  .  m a k ığ ......... anlanmakığ к  .  .  .
a .  . .   makığ irişməkig sərkürtüqüz 
amvardışmğ ç  .  .  .  .
41.  tolp sansarığ siziqə anıttırtıqız
todunçsuz yaklarığ tutulturtuquz, 
toğumın a y u m n ............
toruğ edgü kılınçlığ ışlarığ işləttiqiz.
42. köz karak  .  .  .
körü kanmçsız körklə körküqüzni
kö  .  .  .  s  .  .  .
körürlər erti siziqə titrü
43.  k ö r . .   . 
к .  . . içkərü 
k ü z ə t.  .  .
к ...................
44.  a  .  .  .  igliglər 
a d a .  .  .
a .  .  .
a .  .  .  k.  alar
45.  köqüli av y ak ırt........
к  .  .  .  z  körməzlər 
küçsüz,  toruk kişilər
к .  .  .  pmpuqlar
46.  katığı bedümiş pad
k a ...................... təglükləri
kararm ış köqüllüg m on k u l.  .  . 
ka  . . .   .  kıvırkak saranlar
4 7
.  taluy ügüztəki balıklar
t .  .  .  üqürintəki yek oqymlar 
t .  .  .  m z.k.in təg 
takı amarı tmlığlar

48.  tegrim s i z i g ə ................
t ......... ersər olar yegü koguztm
təgirm ələyük. . . .  miştə ök 
tərgin tarıkur erti ançmandm
49.  k ö ......... sizig körkügüzni
körmiş  sayu m .............
kösəyürlər erti birkərü 
küntəm ək ti sizni körgü üçün
50.  adakın yorıp sizni atayu, 
ağzınta sizni ögə,  alkayu 
ançulayu amrar erti sizni tözügü 
anasın, babasın oğlanı sevərsə
51.  uluğ yarlıkançuçı kögülün üzə 
olamı barça sınğurup
uluğ  asığ tusu kıltıgız 
u . . . .   .  tası kılıp
52. özüg yatığ adırtmadın 
özükəntigiz yumkını
öz ötügüz birtigiz 
ülgüsüz sansız tınlığlarka
53. km  . .   .ğ kögülügüz üzə 
kıltıgız edgü tözükə 
kilmiş edgügüznüg tüşintə 
kızığ oruntakılar barça öntilər
54. uzatı üzüksüz munı təg 
uluğ asığ tusu kıltıgız
ol buyamgız tüşintə 
utğurak burkan kutın bultuguz
55. t . .   .  lar birlə karşısız 
tıltağm kılu kəltigiz
t ........... giz tüşintə
tıdığsız burkan kutm bultuguz
56. eşsiz ıduk tiligiz üzə 
edgü tityük nomluğ retnig 
əsirkənçsizin üləyü yarlıkatıgız 
əmgəklig, tolğaklığ tınlığlarka