v ə
uyğur qəbilələrinə
mənsub hesab edilən (başdaşının sahibi özünü qırğız oğlu
adlandırır, lakin uyğur yerindən gəldiyini deyir: Uyğur yerindən
Yağlakar xan ata gəldim. Qırğız oğluyam) Süci abidəsi, güman ki,
hələ Göytürk xaqanlığı dövründə yazılmışdır. Çox sonralar hətta
kağız üzərində yazılmış bir sıra abidələrdə də (məsələn, Irk bitig
«Falnamə») göytürk əlifbasından istifadə edilmişdir. Lakin sonralar
uyğurlar soğd əlifbası əsasmda öz müstəqil, necə deyərlər, milli
əlifbalarını - qədim uyğur əlifbasım yaradırlar. Uyğur yazısı
abidələri adlandırdığım bu kitabələr qədim uyğur dilində yazılmış
abidələrin böyük əksəriyyətini təşkil edir və Pekinin qərbindəki
Torbogendən Şərqi Türküstanadək (indiki Uyğurustan) geniş bir
ərazidə yayılmışdır; bu əlifba ilə yazılmış kitabələrin çox hissəsi
Turfan vadisində tapılmışdır.
Tarixdən bəllidir ki, uyğurlar bir neçə dəfə dinlərini
dəyişmişlər. Bu öz əksini onların yazı mədəniyyətində də
tapmışdır; uyğurlar göytürk və qədim uyğur əlifbasından əlavə
Çin heroqlifləri, hind brəhmi (sillabik) yazısı, toxar, soğda və
nestorian (Suriya əlifbasının bir növüdür) əlifbaları ilə də yazı
mədəniyyəti
abidələri qoyub getmişlər. İslam dinini qəbul
etdikdən sonra uyğur abidələri artıq təkcə ərəb əlifbası ilə
yazılmışdır.
Uyğur yazısı abidələri dedikdə yalnız uyğur əlifbası ilə
yazılmış kitabələr nəzərdə tutulur. Buna görə də burada «qədim
uyğur abidələri» termini işlədilmir, çünki bu termin qədim uyğur
4 2
əlifbası ilə yazılmış kitabələrdən əlavə digər əlifbalar ilə, lakin
qədim uyğur dilində yazılmış kitabələri də əhatə edir; onda XII-
XIII əsrlərdə (monqol işğalmadək) ərəb əlifbası ilə yazılmış bədii
ədəbiyyatı, habelə M ahm ud Kaşğarlmm «Divani-lüğət-it-türk»
əsərini də uyğur abidələrinə daxil etm ək lazım gələrdi.
Uyğur yazısı abidələrinin araşdırılması tarixindən.
Qədim uyğur əlifbası ilə yazılmış abidələrin tapılması və
öyrənilməsi, göytürk abidələrinin kəşfi, şifrinin açılması və
öyrənilməsinə nisbətən xeyli asan olmuşdur. Belə ki, qədim uyğur
əlifbasının xələfi olan monqol əlifbası hələ bizim günlərədək
işlək olmuş, tədqiqatçılar ondan bəhrələnib qədim uyğur dilinin
yazı nümunələrini asan oxumuşlar.
Uyğur xalqının tarixinin, qədim uyğur dilinin, habelə qədim
uyğur yazısı abidələrinin araşdırılmasına h ələ XIX yüzilliyin
əvvəllərində başlanmışdır.
Uyğurlar türk xalqları içərisində, qırğızlardan sonra, ilk
oturaq həyata keçmiş qəbilələrdən biri, ilk şəhər mədəniyyəti
yaratmış ilk türk xalqıdır. Buna görə də onlar özlərindən sonra
zəngin arxeoloji abidələr qoymuşlar. XIX yüzilliyin əvvəllərində
qədim uyğur şəhərlərinin xarabalıqlarında arxeoloji qazıntılar
aparılır, qədim və qüdrətli uyğur dövlətini yaratmış xalqm maddi
m ədəniyyəti üzə çıxarılır, tarixi, adət-ənənəsi, dili tədqiq edilir.
Həmin əsrin əvvəllərində aparılan arxeoloji qazıntılarda qədim
uyğur əlifbası ilə yazılmış kitabələrə az təsadüf edilirdi, çünki
zaman və təbiət həmin abidələrlə amansız rəftar etmiş, onların
dövrümüzə qədər çatmasına mane olmuşdu.
Uyğur xalqının tarixinin və dilinin ilk tədqiqatçılarından biri
m əşhur Azərbaycan şərqşünası və dilçisi Mirzə Kazım bəy
olmuşdur. O, 1841-ci ildə «Uyğurlar haqqında tədqiqat» adlı
əsərini nəşr etdirir. Bu əsərlə Rusiyada uyğurşünaslığın əsası
qoyulmuşdur. Rusiyada XIX əsrin sonu və XX əsrin başlanğıcında
qədim uyğur qəbilələrinə, qədim uyğur dövlətlərinin tarixinə və
qədim uyğur m ədəniyyətinə maraq daha da artır. Mirzə Kazım
bəyin ardınca rus alim lərindən N.P.Prejevalski, M.V.Pevtsov,
V.İ.Roborovski,
P.K. Kozlov,
D.A.Klements,
Q.Y.Qrumm-
Qrjimaylo, S.F.Oldenburq, V.V.Radlov və başqaları qədim uyğur
qəbilələrinin tarixini öyrənm ək, yazılı abidələrini tapmaq və
4 3
oxumaq, qədim uyğur dilini araşdırmaq sahəsində əvəzsiz xidmət
göstərmişlər. Qədim uyğur qəbilələrinin tarixinin öyrənilməsi,
qədim uyğur yazısı abidələrinin tapılması, şıfrinin açılması və
oxunması, qədim uyğur dilinin araşdırılması sahəsində Avropa
alimlərinin xidməti də xüsusi qeyd edilməlidir. XIX yüzilliyin
sonu və XX yüzilliyin əvvəllərində Şərqi Türküstana iki elmi
ekspedisiya
təşkil
edilir.
Bunlardan
birinə
alman
alimi
A.Qrünvedel, digərinə macar alimi A.Lekok rəhbərlik edirdi.
Ekspedisiyalar nəticəsində qədim uyğur əlifbası ilə yazılmış çoxlu
kitabə əldə edilir. A.Qrünvedel və A.Lekok tapılmış əlyazmaları
qaydaya salır, transkripsiya edir, oxuyur, tərcümə və çap etdirir.
Beləliklə, tədqiqatçılar göytürk yazısı abidələri ilə müqayisəyə
gəlməz dərəcədə zəngin olan çoxlu uyğur yazısı abidələri əldə
edir, onların mətnşünaslıq və dilçilik baxımından tədqiqi ilə
məşğul olmaq imkanı əldə edirlər. B u dövrün qədim uyğur yazısı
abidələrinin tədqiqi sahəsində
fəaliyyət göstərən əsas siması
akademik V.V.Radlovdur. O həmin dövr üçün tapılmış göytürk
abidələrinin, demək olar ki, hamısını araşdırmış, onların
tədqiqindən aralanmış, yeni tapılan, dilçi və tarixçi üçün daha
geniş fəaliyyət göstərm əyə imkanı verən, daha çox dil materialma
malik olan qədim uyğur yazısı abidələrini araşdırmağa başlamışdı.
XIX yüzilliyin sonu və XX yüzilliyini əvvəli qədim uyğur yazısı
abidələrinin tədqiqi və nəşri, demək olar ki, V.V.Radlovun adı ilə
bağlıdır. 1899-cu ildə V.V.Radlov D.A.Klementsin tapdığı iki
qədim uyğur yazısı abidəsini nəşr etdirir. Bir qədər sonra o,
A.Qrünvedelin ekspedisiyasının 1902-1903-cü illərdə Turfanda
tapdığı qədim uyğur yazısı abidələrinin araşdırılması ilə məşğul
olur. Bu kitabələr 1928-ci ildə V.V.Radlovun vəfatmdan 10 il
sonra onun şagirdi və məsJəkdaşı S.Y.M alov tərəfindən «Uyğur
dilinin abidələri» kitabında nəşr etdirilmişdir. V.V.Radlov 1909-cu
ildə qədim uyğur əlifbası ilə yazılmış mani dini məzmunlu
«Xuastuanift» adlı abidəni transkripsiya və tərcümə ilə nəşr edir.
Bu abidə 1951-ci ildə S.Y.Malov tərəfindən «Manixeylərin
peşmanlıq duası» adı ilə yenidən nəşr etdirilmişdir. V.V.Radlov
1910-cu ildə uyğur dilinə Çin dilindən tərcümə edilmiş
«Tşastvastik» adlı kitabəni nəşr etdirir.
Qədim uyğur dilinin araşdırılmasının da təməlini V.V.Rad-
44
lov qoymuşdur. 1909-1912-ci illərdə onun qədim uyğur yazısı
abidələri dilinin qrammatik quruluşunun tədqiqinə həsr edilmiş bir
neçə m əqaləsi nəşr edilmişdir.
«Orta və Şərqi Asiyam öyrənmək naminə» uyğurların, sarı
uyğurların və salarlarm dilini (əslində sarı uyğurların və salarlarm
«dili» uyğur dilinin dialektləridir), etnoqrafiyasını öyrənmək üçün
1909-1911 və 1913-1915-ci illərdə S.Y.Malovu Şərqi Türküstana
(Qərbi Çinə) və M ərkəzi Çinə
ezam edirlər. Bu illərdə
S.Y.M alov Çin dilindən qədim uyğur dilinə tərcüm ə edilmiş
«Altun yaruk» («Qızıl işıq») adlı əsərin əlyazmasmm bütöv
nüsxəsini tapır.V.V.Radlov S.Y.Malovla birlikdə 1913-cü ildən
1917-ci
ilədək həmin əsərin faksimile,
transkripsiya və
tərcüm əsini nəşrə hazırlamaqla məşğul olur.
V.V.Radlovun qədim uyğur yazısı abidələrinin araşdırılması
sahəsindəki xidmətləri o qədər böyükdür ki, başqa tədqiqatçıların
xidm ətləri
bunun qarşısında kölgədə qalır.
Lakin başqa
tədqiqatçılar da qədim uyğur yazısı abidələrini Öyrənmək
sahəsində az iş görməmişlər. 1908-ci ildə F.V.K.M üller xristian
dini məzm unlu «Sehrkarların sitayişi» və burhan (budda) dini
məzmunlu «Altun yaruk» yazılı abidələrindən götürdüyü parçalan
«Uyğurika» adlı kitabda nəşr etdirir. Kitabın ikinci hissəsi 1912-ci
ildə nəşr edilmişdir.
1912-ci ildə macar alimi A.Lekok
«Xuastuanift» adlı abidənin bir hissəsini transkripsiya və tərcümə
ilə birlikdə nəşr etdirmişdir... 1991-ci ildə L.Y.Tuquşeva «Süan-
Tszanm
bioqrafiyasının
uyğur variantı»
əsərini faksimile,
transkripsiya,
tərcümə,
qeydlər və
lüğətlə birlikdə nəşr
etdirmişdir. V.M.Nasilov qədim uyğur yazısı abidələrinin dil
materialalrı əsasında «Qədim uyğur dili» adlı əsər yazmışdır.
XX yüzilliyin sonralarmda Türkiyədə qədim uyğur yazısı
abidələrinə maraq artır, bir sıra əsərlər, o cüm lədən Rəşit
R əhm əti Aratın «Kutadğu bilig» (1991, III nəşr), Ceval Kayanın
«Uyğurca Altun yaruk» (1994) adlı əsərləri nəşr edilir.
Qədim uyğur yazısı abidələrinin təsnifi. Qədim uyğur
yazısı abidələrinin böyük əksəriyyəti Çinin qərbində - Şərqi
Türküstanda tapılmışdır. Bu abidələr sayca göytürk abidələrindən
xeyli çoxdur, lakin kağız üzərində olduğu üçün bunların
əksəriyyəti ya m əhv olmuş, y a da m ətnlər xeyli dərəcədə zərər
4f
görmüşdür. Bütün bunlara baxmayaraq, qədim uyğur əlifbası ilə
yazılmış kifayət qədər əlyazması dövrümüzə qədər gəlib
çatmışdır. Bunların içərisində «Kutadğu bilig» («Xoşbəxtlik
gətirən bilik»), «Altun yaruk» («Qızıl
işıq»), «Süan-Tszanm
bioqrafiyası», «M aytnsimit» kimi iri həcmli əsərlər, m üxtəlif
məzmunlu yüzlərlə şeir və nəsr əsərini göstərmək olar; şeirlərdən
bir qisminin hətta müəllifləri də məlumdur.
Dünyanın bir çox kitabxana və muzeylərində xeyli miqdarda
qədim uyğur yazısı abidəsi vardır. Bunların xeyli hissəsi üzərində
hələ heç bir tədqiqat işi aparılmamış, bir qismi heç nəşr
edilməmişdir.
Qədim uyğur yazısı abidələrinin dili ilə ilkin tanışlıq belə bir
fikir söyləməyə imkan verir ki, qədim uyğur qəbilələri m ənşəcə
göytürk qəbilələrinə yaxm olduqları və uzun müddət bir siyasi
birliyə daxil olduqları üçün bu iki qəbilə ittifaqının dilləri də yaxm
olmuşdur. Bu yaxınlıq xüsusən daş üzərində yazılmış göytürk və
qədim uyğur abidələrinin dilində özünü daha çox büruzə verir.
Lakin hələ daş üzərindəki abidələrin dilində müəyyən fərqlər də
özünü göstərir. Bu fərqlər müasir dilçilik baxımından hətta bir
dilin müxtəlif dialektlərindəki fərqlərdən kiçik olsa da, yenə də
göytürk və qədim uyğur dillərini bir dilin iki dialekti hesab
etməyə əsas vermir. Elə sonrakı qədim uyğur abidələrinin - kağız
üzərində yazılmış qədim uyğur yazısı abidələrinin dili də daş
üzərində yazılmış göytürk və qədim uyğur abidələrinin dilindən
bir o qədər də fərqlənmir. Lakin böyük hissəsi toxar, hind və Çin
dillərindən tərcümə edilmiş əsərlərdə həm göytürk, həm də daş
üzərində göytürk əlifbası ilə yazılmış qədim uyğur abidələrinin
dilindən fərqlənən yeni xüsusiyyətlərə rast gəlmək olar. Mərkəzi
Monqolustandan Şərqi Türküstana miqrasiya etdikdən sonra
qədim
uyğur
qəbilələri
erkən
orta
əsrlərin
iki
böyük
mədəniyyətinin - Çin və fars mədəniyyətinin qovuşduğu yerdə
yerləşdiyi üçün qədim uyğur ədəbi dili həm Çin, həm də fars
dilinin təsirlərini hiss etm əyə bilməzdi. Bu təsir özünü daha çox
qədim uyğur ədəbi dilinin lüğət tərkibində hiss etdirir; qədim
uyğur dili, Çin və fars dillərindən xeyli miqdarda söz alır. Başlıca
fərqlər isə özünü fonetika sahəsində göstərir: 1) qədim uyğur
yazısı abidələrinin dilində göytürk əlifbası ilə yazılmış göytürk və
46
qədim uyğur abidələrinin dilində olmayan bir neçə səs (fonem)
təzahür edir; 2) həm göytürk, həm də göytürk əlifbası ilə (həm
daş, həm də kağız üzərində) yazılmış qədim uyğur abidələrinin
dilində heç bir istisnaya yol verməyən (sözlərdə) saitlərin damaq
ahəngi qədim uyğur əlifbası ilə yazılmış abidələrin dilində bir sıra
hallarda pozulur. Qrammatika baxımından göytürk və göytürk
əlifbası ilə yazılmış qədim uyğur abidələrinin dilində ikivariantlı
işlənən şəkilçilər qədim uyğur əlifbası ilə yazılmış uyğur
abidələrinin dilində dördvariantlı şəkilçilərə çevrilir. Lakin bütün
bunlara baxmayaraq, istər göytürk, istərsə göytürk əlifbası ilə
yazılmış qədim uyğur abidələrinin dili ilə qədim uyğur yazısı
abidələrinin dili arasında lüğət tərkibi baxımından o qədər də
böyük fərq yoxdur, qrammatik quruluş isə (şəkilçilərin fonetik
tərkibindəki qanunauyğun fərqləri çıxsaq), dem ək olar ki, eynidir.
Uyğurlar tarixləri boyu sitayiş etdikləri dinləri'bir neçə dəfə
dəyişmişlər.
Təbii
ki,
onların
tapındıqları
dinlər uyğur
ədəbiyyatında - qədim uyğur əlifbası ilə yazılmış mətnlərdə,
xüsusən dini məzmunlu abidələrdə öz izlərini qoymamış deyildir
Bəzi tədqiqatçılar səhv olaraq əlifba m əsələsini dil və din
m əsələsi ilə qarışdırıb guya yad əlifba ilə yazılan uyğur
m ətnlərinin uyğur dilinə heç bir aidliyi olmadığım iddia edirlər.
Ə.Şükürlü yazır: «Uyğur qəbilələri, bəllidir ki, tapındıqları dini
etiqadların müxtəlifliyi, düşdükləri tarixi-ictimai şəraitlə bağlı
olaraq m üxtəlif əlifbalardan istifadə etmişlər. Çin heroqlifləri ilə
yazılmış qədim uyğur yazısı abidələrini uyğur dili ilə oxumaq
mümkün olmadığına görə onları uyğur dili abidəsi kimi
öyrənm əyə heç bir əsas yoxdur. Hindistana yaxm olub budda
dininə sitayiş edən bir qrup uyğur qəbiləsi brahma - hind
əlifbasından istifadə etmişlər. Bu əlifba fonetik (sillaboqrafik) yazı
olduğuna görə uyğur mətnlərini qədim uyğur dilində oxumaq
mümkündür».1 Tamamilə səhv fikirlərdir, çünki Çin heroqlifləri
ilə
yazılmasına
baxmayaraq,
bunlar
qədim
türk
yazılı
abidələridirsə, onları qədim uyğur dili abidələri kimi də qəbul
etm ək lazımdır.
Qədim uyğur qəbilələri ayrı-ayn vaxtlarda, şaman dinini
1 Əlisa Şükürlü. Qədim türk yazılı abidələrinin dili. Bakı, 1993, c 34.
47
istisna etsək, dörd dinə - atəşpərəstliyə (mani və ya manixey
dininə), xristian dininə, burhan (budda) dininə və islam dininə
tapınmışdır.
Mani
dininə
tapman
qədim
uyğurlar
mani
əlifbasından istifadə etmişlər. Mani dini məzmunlu qədim uyğur
abidələrindən «Xuastuanift» kitabəsini nümunə göstərmək olar.
Bu abidənin həm mani, həm də qədim uyğur əlifbası ilə yazılmış
nüsxələri bizə məlumdur. Bizi mani əlifbası ilə yazılmış nüsxə
yox, qədim uyğur əlifbası ilə yazılan nüsxə maraqlandırır. Xristian
dininə sitayiş edən uyğurlar qədim uyğur əlifbasından istifadə
etmişlər. M ərkəzi Monqolustandakı qədim uyğur xaqanlığı
tənəzzülə uğradıqdan sonra uyğur qəbilələrinin bir hissəsi Şərqi
Türküstan və Cunqariyaya miqrasiya edir. Bu uyğurlar burhan
(budda) dininə tapmırdılar. Burhan dininə tapman qədim
uyğurların miras qoyduqları yazılı abidələrin bir qismi brəhmi,
əksəriyyəti isə qədim uyğur əlifbası ilə yazılmışdır. Brəhmi
əlifbası ilə yazılmış qədim uyğur abidələri bizi maraqlandırmır.
Nəhayət, uyğurlar islam dinini qəbul etdikdən sonra əvvəllər
qədim uyğur, sonralar isə ərəb əlifbasından istifadə etmişlər. Ərəb
əlifbası ilə yazılmış qədim uyğur abidələri əksəriyyət təşkil edir,
lakin ərəb əlifbası ilə yazılmış qədim uyğur abidələri də bizi
maraqlandırmır. Beləliklə, qədim uyğur əlifbası ilə yazılmış uyğur
abidələrini dini mənsubiyyət, habelə iislubi çalarma görə belə
qruplaşdırmaq olar:
1. Mani dini məzmunlu qədim uyğur yazısı abidələri;
2. Xristian dini məzmunlu qədim uyğur yazısı abidələri;
3. Burhan dini məzmunlu qədim uyğur yazısı abidələri;
4. İslam dini məzmunlu qədim uyğur yazısı abidələri;
5. Dünyəvi məzmunlu qədim uyğur yazısı abidələri. Bu
abidələr heç bir dini məzmun daşımır, sadə xalq danışıq üslubunda
yazılmışdır.
Əksərən
şeirlərdən
ibarət
olan
bu
abidələr
Azərbaycan xalq şeirlərini xatırladır və müasir Azərbaycan
oxucusu lüğətdən istifadə etmədən belə onları başa düşə bilər.
M ani dini m əzm unlu qədim uyğur yazısı abidələri.
Qədim
uyğur
qəbilələrinin
mani
(atəşpərəstlik)
dininə
tapmmalarmm tarixi h ələ müəyyənləşdirilməmişdir. V.V.Radlov
və S.Y.Malov belə hesab edirlər ki, uyğurlar hələ yeni eranın VII
yüzilliyindən əvvəl mani dininə tapınmışlar. Turk xalqları
4 »
tarixinin gözəl bilicisi olan L.N.Qumilevin fikrincə, qədim uyğur
qəbilələri mani dinini VII-VIII yüzilliklərdə qəbul etmişlər.
Sonuncu fikir daha ağlabatandır. Belə ki, Sasani İranında
atəşpərəstlik təqib edilmirdi. Ə rəblər İranı məğlub etdikdən sonra
atəşpərəstləri
təqib
etm əyə
başladılar.
Təqibdən
qaçan
atəşpərəstlər (zındıqlar) güclü Uyğur xaqanlığında - uyğur
qəbilələri arasmda özlərinə sığınacaq tapır. Həmin atəşpərəstlər
mani dininin uyğurlar arasmda yayılmasına və bəzi uyğur
qəbilələrinin
mani
dinini
qəbul
etməsinə,
habelə mani
əlifbasından istifadə etm əsinə səbəb ola bilərdi. Mani dini
məzmunlu qədim uyğur yazılı abidələrinin dili, bir tərəfdən,
göytürk əlifbası ilə yazılmış qədim uyğur yazısı abidələrinin
dilindən, digər tərəfdən, qədim uyğur əlifbası ilə yazılmış xristian,
burhan və islam dini məzmunlu qədim uyğur yazısı abidələrinin
dilindən fərqlənmir. Bu abidələrin əksəriyyəti qədim fars-pəhləvi
dilindən tərcümə edildiyi üçün m ətnlərin lüğət tərkibində qödim
fars sözlərinə tez-tez təsadüf edilir. Mani dini məzmunlu qədim
uyğur yazısı abidələri içərisində «Xuastuanift» abidəsi diqqəti
daha çox cəlb edir.
«Xuastuanift»
abidəsi.
S.Y.Malov
bu
abidəni
«Manixeylərin peşmanlıq duası» adı ilə nəşr etmişdir. Əsərin
yazılma, daha doğrusu qədim uyğur dilinə tərcümə edilmə tarixi
mübahisəlidir. Abidənin ilk tədqiqatçısı V.V.Radlovun fikrincə,
bu abidə V əsrdə tərtib edilmiş və ya qədim uyğur dilinə tərcümə
edilmişdir. O belə bir faktdan çıxış edir ki, «Xuastuanift»
abidəsinin dili həm lüğət tərkibinə, həm də qrammatik quruluşuna
görə göytürk abidələrini xatırladır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki,
yeni eranın V yüzilliyində göytürk yazısı abidələrindən, hər halda
böyük Orxon abidələrindən danışmaq hələ tezdir. Ola bilər ki,
Yenisey kitabələri nəinki V yüzilliyə, hətta ondan daha əvvəlki
tarixi dövrə aid olsun. Ancaq bu halda göytürk yazısı abidələri
dilinin qrammatik quruluşundan danışmaq hələ tezdir, çünki kiçik
həcm li Yenisey abidələri qrammatik quruluş haqqmda mühakimə
yürütm ək üçün, demək olar ki, heç bir material vermir. Həmin
abidəni V.V.Radlovla birlikdə tədqiq etmiş S.Y.Malov da
V.V.Radlovun fikri ilə razılaşır. S.Y.Malovun fikrincə, mani dini
Orta Asiyaya islam dini ayaq açmazdan əvvəlki dövrlərdə - V və
4 9
ya VI yüzilliklərdə Orta Asiyada yayılmış imiş və «Xuastuanift»
əsəri də həm in dövrün məhsuludur. N əzərə alsaq ki, islam dini bu
dinin beşiyi olan Ərəbistan yarımadasında VII yüzilliyin
ortalarında əsaslı şəkildə yayılmamışdı və ərəblər Orta Asiyaya
yalnız VIII yüzilliyin əvvəllərində gəlib çıxmışdılar (Kül tiginin
ərəb qoşunları ilə Buzqala - Təmir kapığ civarmdakı döyüşünü
yada salmaq lazımdır), onda S.Y.Malovun mülahizələri də şübhə
doğurur. L.V.Dmitriyevanm fikrincə, bu abidə VII və ya VIII
yüzillikdə fars dilindən uyğur dilinə tərcümə edilmişdir.
Ə.Şükürlü V.V.Radlov və S.Y.Malovla razılaşaraq yazır ki,
««Xuastuanift» abidəsinin doğrudan da tərcümə əsəri olduğunu
təsdiq etmək olur, çünki abidənin dilində əski uyğur ədəbi dilinə
yad olan cümlə növləri və eləcə də İran sözləri mövcuddur. Lakin
bu əsərin islam dini yayılmcaya qədər meydana çıxması haqda
yürüdülən fikir və mülahizələr daha çox ağlabatandır. Belə ki,
islam dini meydana çıxdıqdan sonra Orta Asiyada atəşpərəstlik
məzmunu daşıyan bir əsər ortaya çıxanla bilməz və nüsxələri də
çoxaldılmazdı».1 Abidənin tərcümə əsəri olduğuna şübhə edilmir.
Lakin V.V.Radlov, S.Y.Malov və Ə.C.Şükürlünün abidənin V və
ya VI əsrdə qədim uyğur dilinə tərcümə edilməsi fikri ilə
razılaşmaq olmaz. L.V.Dmitriyeva və L.N.Qumilev abidənin VII-
VIII əsrlərdə uyğur dilinə tərcümə edildiyini söyləyərkən
həqiqətə daha yaxındırlar. Əvvələn, yuxarıda deyildiyi kimi,
atəşpərəstlərin
ərəblər
tərəfindən
İrandan
sıxışdırılıb
çıxarılmasınadək mani dininin uyğurlar arasında yayılması
ağlabatan deyildir. V-VI yüzilliklərdə uyğurlar Altay dağlarının
ətəklərində yaşayırdılar, köçəri həyat sürürdülər və mani dini
rahiblərinin onlarm arasında öz dinlərini təbliğ etmələri üçün heç
bir şərait yox idi. Mani dini rahibləri uyğurlar yalnız oturaq həyat
tərzinə keçəndən sonra onlarm arasında dini təbliğat apara
bilərdilər. Uyğurların oturaq həyata keçməsi isə VIII yüzilliyin
ikinci yarısında baş vermişdir. A təşpərəstlərin ərəb təqibindən
şərqə - uyğur qəbilələrinin yanma qaçması və qüdrətli Uyğur
xaqanlığında sığmacaq tapması da m əhz bu dövrə təsadüf edir.
İkincisi, «Xuastuanift» əsəri V-VI yüzilliklərdə qədim uyğur
1 Əlisa Şükürlü. Qədim türk yazılı abidələrinin dili. Bakı, 1993, s. 35.
SO
dilinə bir də ona görə tərcümə edilə bilməzdi ki, V yüzilliyin
ortalarından başlayaraq ta 745-ci ilədək Böyük çöldə hakim qəbilə
göytürk qəbiləsi idi, deməli, hakim dil də, qəbilələrarası ünsiyyət
vasitəsi də göytürk dili idi. Qədim uyğur qəbilələri Birinci və
İkinci Türk xaqanlığının tərkibinə daxil olan qəbilələrdən vur-tut
biri idi. «Xuastuanift» əsəri 745-ci ilədək türk qəbilələrindən
birinin dilinə tərcümə edilməli olsa idi, onda qədim uyğur dilinə
yox, «millətlərarası ünsiyyət vasitəsi» olan göytürk dilinə tərcümə
edilərdi. Hər şeydən görünür ki, bu əsər qədim uyğur dilinə Uyğur
xaqanlığı dövründə, yəni 745-ci illə 840-cı il arasında tərcümə
edilmişdir. Daha bir m əsələ bu fikrin xeyrinə zəmanət verir.
«Xuastuanift» əsərinin dili, üslubu, tərcümənin (o dövr üçün)
mükəm məlliyi göstərir ki, tərcüməçinin ixtiyarında nəinki göytürk
yazısı abidələri, həm də heç olmasa, göytürk əlifbası ilə yazılmış
qədim uyğur abidələri kimi samballı nüm unələr olmuş, tərcüməçi
onlardan yaradıcılıqla bəhrələnmişdir.
«Xuastuanift» əsərinin üç nüsxəsi bizə qədər gəlib
çatmışdır. Bunlardan ikisi mani əlifbası ilə yazılmışdır: biri
Londonda, digəri Berlində saxlanılır. Q ədim uyğur əlifbası ilə
yazılmış nüsxə isə Sankt-Peterburqda Şərqşünaslıq İnstitutunun
kitabxanasında mühafizə edilir. H ər üç nüsxə kəsirlidir. Mani
əlifbası ilə yazılmış Berlin nüsxəsində söz sonunda qapalı saitlər
(ı, i, u, ü) qoşa yazılır. M əsələn:
terjrii, karaluu.kənçüü, simpii.
Saitlərin belə qoşa yazılması, görünür, onların uzun tələffüz
olunduğunu göstərmək üçündür. Lakin digər iki nüsxədə, xüsusən
qədim uyğur əlifbası ilə yazılmış nüsxədə söz sonunda saitlərin
qoşa yazılmasına rast gəlmirik. Yeri gəlmişkən, saitlərin qoşa
yazılması hadisəsinə «Irk bitig» («Falnamə») əsərində də (əsər
göytürk əlifbası ilə yazılmışdır) rast gəlinir. Berlin nüsxəsində bir
sıra hallarda a, e, i saitlərindən sonra söz sonunda h hərfi əlavə
edilir:
haçah, teıjriih
,
yekliişh
və s. Qədim uyğur əlifbası ilə
yazılmış nüsxədə (Sankt-Peterburq nüsxəsində) d və t səslərindən
başqa kar v ə cingiltili samitlər yazıda qrafik cəhətdən
fərqləndirilmir; təkcə bu iki samit qrafik cəhətdən fərqləndirilir -
onlar ayrı-ayrı işarələrlə yazılır. «Xuastuanift» abidəsinin dili bir
sıra xüsusiyyətlərinə görə qədim uyğur abidələrinə bənzəyirsə,
bir sıra xüsusiyyətlərinə görə hələ də göytürk yazısı abidələri ilə
SI
eynilik təşkil edir. M əsələn, qədim uyğur əlifbası ilə yazılmış
nüsxədə d samiti qədim uyğur abidələrindəki kimi у və ya z
samitinə çevrilməmiş, göytürk yazısı abidələrindəki kimi, yəni d
samiti kimi işlənmişdir; məsələn:
adak
«ayaq»,
edgü
«yaxşı»,
adırıl
«ayrıl» və s. «Xuastuanift» əsərində uyğur ədəbi dili üçün
yad olan, lakin göytürk yazısı abidələri üçün səciyyəvi olan
-ğma,
-gmə
feli sifət forması da işlənir:
oluruğma
«oturan»,
yükünügmə
«tapman», «sitayiş edən» və s. Bu feli sifət forması uyğurlara aid
edilən, lakin göytürk əlifbası ilə yazılmış «Irk bitig» («Falname»)
əsərində də məhsuldar şəkildə işlənir. «Xuastuanift» əsərində say
sistemi də göytürk abidələri dilinin say sisteminə bənzəyir: tərkibi
miqdar saylan göytürk abidələrində, göytürk əlifbası ilə yazılmış
uyğur abidələrində (Irk bitig, Moyun çor) düzəldilən sistemlə,
yəni təklik üstə gəl onluq ç ı x on sistemi ilə əm ələ gəlir.
«Xuastuanift» əsərini göytürk əlifbası ilə yazılmış (həm göytürk,
həm
də
qədim uyğur)
abidələrindən
fərqləndirən
əsas
xüsusiyyətlər bunlardır: a) göytürk əlifbası ilə yazılmış abidələrdə
işlənməyən x, h, f kimi samitlər bu əsərdə işlənir; b) göytürk
əlifbası
ilə
yazılmış
abidələrdə
saitlərin damaq
ahəngi
müntəzəmdir, onun pozulmamasmda istisnalara yol verilmir, bu
əsərdə isə saitlərin damaq ahəngi qanunu tez-tez pozulur; c)
«Xuastuanift» əsərində fars dilindən almma sözlər (məsələn:
fərzənd, «oğul», dintar
«dindar»,
monastr
«monastr» və s.) çox
işlənir. Sadalanan xüsusiyyətlər aydın surətdə göstərir ki, 1)
«Xuastuanift» əsərinin tərcüməçisi nümunə kimi göytürk əlifbası
ilə yazılmış abidələrdən istifadə etmişdir; 2) abidə Göytürk
xaqanlığı süquta uğradıqdan, yəni 745-ci ildən sonra meydana
gəlmişdir.
Dostları ilə paylaş: |