Yazisi abiDƏLƏRİ I hiSSƏ Bakı «Elıü və təhsil»

Mətn 
A parçası
333

Transkripsiya
1.............................................
А ........................... burkamğ
A ğdurğu.................. gların
2.  A ................... basa bir tuşta.  ..
Açağarx atlığ balıkta .  .  . 
Açataşaduru ilig n irj.  .  . 
Anası Vaytıxı katunta .  .  .
3.  Abita teqri burkanığ  .  .  . 
Artukrak məqilig uluşuğ  .  .. 
Adırtlığ körkitü yarlıkap  .  ..  
Aça adıra nomlamış
336
В parçası
'Л' 
-
lç
' 
' 
■%
%  
-  i
§y< .w
■
  ■
  лщ
  .
i-  * Q :' y   M
. f
337
19 
В
 —
 T
 
Ш
 M
 
25
2, 
В
 4
6
a

Transkripsiya
В p arçası
4.  Tay pay lin şı tip atlığ  .  ..  
Tayşır) nomnur) içintə  .  .  . 
Talılap yığıp m ən  Kki k k i .  .  . 
Takşutka intürü təgindim.
5.  Abita teqri burkanlığ  .  .  . 
Ayayu sakmmak öməkig ..  . 
Amrılıp olurğu dyanığ .  .  .
Ayu,  sözləyü birəlim.
6.  K im lər bu dyan yar) m ta .  ..  
Kirip bışrunğalı küsəsər . . .
(əksikdir)
T ərcü m ə
4.  Tay Pay Lin  şı deyib a d lı.  . .  
Tayşın din kitabının içində  .  . .  
Seçib toplayıb m ən Kki K k i .  .  . 
N əzm ə çəkm əyə çalışdım.
5.  Abita tanrı burham  .  .  . 
Hörm ətlə  düşünmək, xatırlamağı 
Sükut edib oturan 
d ya n ı.
  . .  
Deyərək,  söyləyərək verək.
6.  K im lər bu 
dyan
 üsulunda .  .  . 
Girib soluxmaq arzulasa .  .  .
(əksikdir)
A p arçası
1
Yüksələn
bur hanı
2..................... başqa bir v a x t. . .
Açağarx adlı şəhərdə  . . .  
Açataşaduru hökmdarın  . . .  
Anası Vaytixi xatuna . . .
3.Abita tanrı burham  . . .
Çox artıq fərəhli ulusu .  . .  
Yaxşıca göstərərək lü tf edib 
Açaraq, ayıraraq vəz etmiş.
3 3 8
339

X oyal
Əlyazması  Turfanda  ikinci  arxeoloji  ekspedisiya  zam anı 
tapılmışdır.  Bu  şeir  7  parçadan  ibarətdir  və  T  II  S  şifri  ilə 
saxlanılır.  H ər  səhifədə  beş  sətir  və  hər  sətirdə  iki  misra  vardır. 
Sətirdəki  misraların  arasında  nöqtədən  başqa  müəyyən  q ə d ə r 
məsafə  də  buraxılmışdır.  Buna  görə  də  elə  ilk  baxışdan  bunların 
nəzm  parçalan  olduğunu  göstərir.  Şeirlərin  müəllifi  kimi  K i  -   ki 
qəbul edilir.
Şeirlər  bütövlükdə  62  dördlükdən  240  misradan  ibarətdir, 
lakin  bunlar,  yuxarıda  göstərildiyi  kimi,  vahid  quruluşa  m alik 
deyildir.  Şeirlərdəki  bəndlər  misrabaşı  qafiyələnir,  misrasonu 
qafiyə  yoxdur,  müşahidə  edilən  misrasonu  qafiyələr  təsadüfi 
səciyyə  daşıyır.  Parçalar  müstəqil  olduğu  üçün  onlardakı 
misraların  heca  quruluşu  da  müxtəlifdir,  lakin,  əsasən,  8 - 9  
hecalıdır, bir neçə  10 hecalı misraya da rast gəlmək olar.
340
I mətn
s ■
 K-
3 4 f

20  В  —  Т  II  S  92,  А  46
1 4 2
ÇJfc' 
m
-
  ^^SSX-^Ä* 
J&
  ■* 
< .тп&ЯЯЯЯСЯЬ
 * . '
ıj, £&fc •>«İİ8**Äs> 
tSTsTJ***
 
•» 
ft***?**3*
m
  „JfejagSSSti» Bw»»Ä3te
İ*
■grs
aer***t*b
И-
ъ
Ь
айь
•*« 
sJtoSfbA*
 ^ääA* 
A  JSSZŞğlGtq  .
K'«Sg»Ä 
^SUSğfgSZM
  ı*J&SÄ
ф ' -v" V 4 ^ : ' ^  •.
;■:
--я 
'
Л101Ш
 
'чЙ^-Л-£Д-
W * '
*****
J
V «&&
20  C —  T  II  5  92.  C  47
14!

20  D — Т  П  92,  D  48
*44
*4f

20  L •—
 'I  II  S  ' I  t   .VJ
№
20  E   —  T   I I   S  92,  E   Sİ

20  F  
I   H   S  92,  F   52
3 4 »
349

3S0
T ran sk rip siy a
1........... tlər idizin
Ulunın yapırğak xualarm
........... -  ta bolmış tüşlərtin
Uşatı yaruklar önərin
2.  Uluğ yinçülüg toorlarta 
Ordu, karşılar bolmışın 
Urı teıjrilər olarta 
Oyun edizü turmışm.
3S1

3.  Etüzlərigə yaraşı 
Erdinilig idig tüməkin 
Epəyü yoz yoçan yarudur 
Əsringü yaruklar önlişin.
4.  Ol yaruklarta köp kalın 
Uluğ tuuğ kuşatrı bralar 
Onlamır) içintə ülgüsüz 
Ontm sıparkı burkanlar.
5.  Uluşı, balıkı,  illəri 
Upakar asığlığ işləri 
Utğurak bəkiz belgülüg 
Uşatı köşünür sakmğu ol.
Tərcümə
1............................sahibini
Budağını, yarpaq və çiçəyini
........ görünən meyvələrini
Durmadan işıqlar çıxdığını.
2.  Böyük incili torlarında 
Orda,  saraylar olduğunu 
Nəsilli tanrılar oralarda 
Oyun düzəldərək oturduğunu.
3.  Vücudlarına yaraşdıraraq 
Cavahirli, zinətli bəzək ilə 
Enərək yüzlərcə yoçan aydmladan 
Rəngarəng işıqlar çıxdığını
4.  O işıqlarda çox qal m 
Ulu bayraq 
Kuşatrı bralar 
Onlarm içində hüdudsuz 
Bütün ətrafdakı burhanlar.
5.  Ulusu,  şəhəri,  elləri 
Upakar faydalı işləri 
Tamamilə bəlli olan 
Durmadan görünən,  düşünəndir.
II mətn
1.  Turğın süzük ol  suvnır) 
Turum ara təgşilip 
Topulur yaruk ödvilig
Torjup buz bolmışın sakmğu ol.
2.  Amtıkı mum təg sakınçığ 
Alku ödtə kolulap  sakınsar 
Abıta burkan uluşmta 
Adırtlığ utğurak toğarlar.
3.  Üçünç kolulamak içintə 
Öqdünki ol buz təgşilip 
Ödvi vayturılığ yağız yir 
Özin ök bütmişin sakmıp.
4.  Yiti erdinlig bir sıruk 
Yirig kötürü tururm 
Yintəm səkiz kırları 
Yitinçsiz körklə bolmışın.
5.  Səkiz yüüzintə yüzər örji 
Seviglig erdini munçuklar 
Setirəksiz tıyalığ bakdılığ 
Seçə taplançığ idiglər.
6.  Birər erdini munçuktın 
Birintə m ipər yaruklar 
Birtəm uz körü kanmçsız 
Birkərü yaltrıyu öpərlər.

7.  Seçilip birər yaruklar 
Səkizlər tüm ən törtər mig 
Seviglig öqlügin  yaltrıyu 
Sərilip turmışm sakmğu ol.
8.  Yana miq koltı kün teıjrilər 
Yaruklarm birgərü ıdmvş təg
(əksikdir)
Tərcümə
1.  Durğun,  süzülmüş o  suyun 
Durma zamanı dəyişilib 
Şəffaf, parlaq,  sərt olan
Dolub buz olmasını düşünməlidir.
2.  İndiki bunun tək düşüncəni 
Bütün zamanlarda fikirləşib düşünsə, 
Abita burhan ulusunda
Açıq, qəti doğularlar.
3.  Üçüncü düşünmək içində 
Əvvəlki o buz dəyişilib 
Sərt almazlı qonur yer
Özünü də tamamladığım düşünüb
4.  Yeddi cavahirli bir dirək 
Yeri qaldırıb tutduğunu 
Bütün səkkiz üzünün 
Yetilməz gözəl olduğunu
5.  Səkkiz üzündə üzər h ər növ 
Sevimli cavahir, munçuqlar 
Seyrək olmayan 
tıyalı,  bakdılı 
Seçilən heyrətamiz bəzəklər.
6.  B ir  bir cavahir,  muncuqdan 
Hər birində min  min işıqlar 
Birdən yaxşı görməklə doymayan 
B əridən parlayıb çıxar.
7.  Seçilən bir  bir işıqlar
Səkkiz  səkkiz on min,  dörd  dörd min 
Sevimli rənglərlə parlayıb 
Sərilib durduğunu  düşünməlidir.
8.  Y enə min 
koltı
 günəş tanrılar 
İşıqlarını bəri göndərmiş kimi
(əksikdir)
III  mətn
1.  T ................................... içinlə
Tözü  üşm ədin  bışrunğu ol
T ......................... soğançığ
Tünərm əz,  saçılmaz dyan ol.
2.  İ ..........................к köqülnüq
İgəsiz kuruğun otjarsar
İ ...................inəksiz barmaksız
İkisiz bolup amrılsar.
3.  İ .............. gər amrılıp
İdərj kararm akı bolmasar 
İnçip taştm  yal trip
İdi  saçılmakı yok ersər.
4.  Adkağlar köqül birlə biriksər 
Amrılıp kararmadm yaltırsar 
Amıru saçılmadın turulsar
Adı bolur munui]  dyan tip.

5.  Altrnç körjül bilig ög 
Arya avalukdaişvarı adanur 
Adıra tuyuğlı biligig
Anı tayşıçı tip küləyür
6.  Y a ...............................
Yanduru badxp bu munta
Y a ....................................
Yarp toğar ersər ol anta.
7.  A .................................
Ayayu kut kolunu təginip
A ......................................
A ................ evirərmən.
8
.......................................................
........... 
üksintə
-  (əksikdir)
Tərcümə
1  ................................. içində
Kökü kəsilm ədən solmalxdxr.
............................ dadlı
Qaralmaz,  saçxlmaz dyandxr.
2  ....................... könlünün
Sahibsiz quru ilə yaxşılaşdırsa
...................... gəlişsiz -  gedişsiz
İkisi də olmayıb sakitləşsə.
3  ..................... sakitləşib
Heç bir qaralmağı olmasa 
Beləcə bayırdan parlayıb 
Hər hansı dağılmağı yox isə.
4.  Bağlar könül  ilə birləşsə, 
Sakitləşib qaralmadan parlasa, 
Sakitləşərək dağılmadan durulsa, 
Adı olur bunun dyan deyib.
5.  Altıncı könül biliyi də 
Arya Avalukdaişvarı adlanır 
Ayıran, başa düşən biliyi 
Onu 
tayşıçı
  deyib m ədh edir.
6
........................
Qaytararaq batıb bu bunda
Sağlam doğularsa o onda.
7..................................................
Hörmət edərək səadət diləyərək çatıb
8
.
(əksikdir).
hüzurunda
IV  mətn
1.  Ötrü kim  kayu tınlığlar 
Üzüksüz muntağ sakınsar 
Ülgüsüz koltı kalptakı 
Örtüglüg kılınçı takırlar.
2.  Amtıkı kişilər öltükdə 
Adırtlığ utğurak sizigsiz 
Abıta burkan üksintə 
Altunluğ lınxuata toğarlar.

3.  Yitinç kinki ödtəki 
Yirtünçitəki tınlığlar 
Y ig üstünki burkanlığ 
Y intəm körgəli küsəsər.
4.  Yiti er dinin idiglig 
Y ir yüüzintə seviklig 
Y im ə lınxualığ orunuğ 
Yinçürü kolulayu sakmğu ol.
5.  Yana lınxualığ orunuq 
Yapırğaklarınıq  idigin 
Yava erdinilig smırm 
Yaltrıyu öqər yarukm.
6.  Alaya vityan bilig tip 
Adantaçı  səkizinç biligniq 
Adırtlığ utğurak öz tözi 
Abıta burkan ol erür.
7.  Amtı muntada başakı 
Abıta burkan uluşın 
Altı yigirmi kolulamakığ 
Aya körkitü birəlim.
8.  Əq ilki kim kayu tınlığlar 
Əmgəklig sansarka korksarlar 
Ertingü m əqilig uluşta 
Ergülüg tapları bolsarlar.
9.  Küntəkirilig boltukta 
Kün badğalı bartukta 
Küsüş öritip ol ödtə 
Köqülte inçə tip sakmğu ol.
10. Yaltrıyur erdinin idiglig 
Yaruk kün teqri tilgəni 
Yaba çambudivip  uluşta 
Yarudğuluğ işi ertükdiiktə.
Tərcümə
1.  Sonra daha hansı  canlılar 
Daim belə düşünsə,
Saysız milyon dövrlərdəki 
Örtülü (gizli) əm əlləri uzaqlaşar.
2.  İndiki adamlar öldükdə 
Ayrı  ayrı qəti,  şübhəsiz 
Abıta burhan hüzunında 
Qızıl lotosda doğularlar.
3.  Yeddinci,  sonrakı zaman dakı 
Dünyadakı canlılar
Yüksək,  uca burhanı 
Hər vaxt görm ək istəsə
4.  Yeddi cavahirlə bəzəkli 
Yer üzündə  sevimli
Yenə lotoslu  məkanı
Səcdə edərək, təzim  edərək düşünməlidir
5.  Yenə lotoslu məkanm 
Yarpaqlarının bəzəyinin 
Yava cavahirli biçimini 
Parlayaraq çıxan işığmı
6. 
Alaya vityan
 bilik deyib 
Adlanan səkkizinci biliyin 
Ayrı  ayrı qəti öz kökü 
Abıta burhan odur.
3 f 9

7.  indi bundan sonrakı 
Abıta burhan ulusunu 
On altı təzim  etməni 
Söyləyərək göstərək.
8.  Ən ilk kim, hansı canlılar 
Əzablı sansardan qorxsalar 
K eçəri xoşbəxt ulusda 
Olmaq arzusunda olsalar.
9.  Gün üfüqlük olduqda 
Gün batmağa getdikdə 
Arzu bəsləyib o zaman 
Könüldə belə deyib düşünməlidir.
10. Parlayan cavahirlə bəzəkli 
Parlaq gün tanrı təkəri 
Yaba çambudivip ulusda 
Parlayacaq işi etdikdə
V  m ətn
1.  Erdinilig sögüt xuaların 
Esringü yapırğak tüşlərin 
Evrilip yana katnayu 
Edgüti kolulap körgü ol.
2.  Bisinç kolulamakığ öritip 
Birtəm  kirtgünçin süzülüp 
Bilgə biligig turğurup
Bir yintəm  muntağ sakmğu ol.
3.  Alku erdinilərin idiglig 
Amrançığ köl yuullar içintə 
Aştaqık obıt suvları 
Amrılıp toll tururm.
360
4.  Y iti erdinilig yirlərtə 
Yig soğançığ yuullarta 
Y igirm işər yoçan kip alkığ 
Y intəm  lmxua çeçəklər.
5.  Altmışar koltı lmxuamq 
Arasıntm suvlar kudulup 
Amrançığ ögənkiələrtin 
Ağmıp önər süzülüp.
6.  Ö gənkiələr tüpintə 
Ükıiş  təlim  vayırlığ 
Öqi  öqi  öqlüg kumları 
Özin ök uzkıa tültəklər.
7.  Ağdınur inər suvlamıq 
Amrançığ ünlüg kuşlamıq 
Anıq tikisintə nom üni 
Antağ eşidülür  inçə tip.
8.  Utğurak iirlüksüz əmgək tip 
Uzadı kuruğ mənsiz tip
On paramıtlar başl ağlığ 
Uluğ bodisatavlar yorığı tip.
9.  İnçgə,  təriq,  soğançığ 
Eşidgəli ertə yarağlığ 
Iduk nomlamış nom üni 
İnçip eşidilür taqlançığ.
10.  Bu ünləm iq içintə
Burkan y a r ................
Bursaq kuvrağığ öməkig 
B u la m ı...........................
361

11.  Kolulamakta yaratm ırlar 
Kolulamakığ kodmaklar 
Kutrulmak küsüşlüg tüzünlərə.
12.  Altınç kamığ erdinilig 
Adırtlığ somlığ çızukluğ 
Altın yağız yir yirintə 
Artukrak körgəli seviglig.
13. Bişər yüz koltı erdinilig
Birtəg kalık ı s ı ...........lari
B irin tə ................ılar
Birtəg ülgüsüz erürlər.
14.  Terjri.................... at
Təgrigləyü yığılıp  . . . .
Tepridəm o y u n ...........
Təprətmişlərin  sakınğu ol.
15. Yana sansız sakışsız 
Yaraşı oyun bölüklər 
Yaltrıyu kök kalıkta 
Yapşmu,  asınu ermişin.
Tərcümə
1.  Cavahir ağacı çiçəkləri, 
Rəngarəng yarpaq və meyvələri 
Çevrilib yenə qatlayıb 
Yaxşıca təzim görməlidir.
2.  Beşinci hörm ət etm ək bəsləyir 
Tam iman ilə təmizlənib 
Müdrik biliyə inanıb
Bir müddət bu cür düşünməlidir.
3.  Bütün cavahirlərlə bəzəkli 
Gözəl göl, bulaqlar arasında 
Aştanık h əy a sularının 
Sakitləşib dolu durduğunu.
4  Yeddi cavahirli yerlərdə 
Şirin,  dadlı bulaqlarda 
İyirmi -  iyirmi yoçan geniş,  uzaq 
Bütün lotos çiçəkləri.
5.  Altmış -  altmış  milyon lotosun 
Arasından  sular tökülüb 
Sevimli dərəciklərdən 
Qaynayıb çıxar süzülüp.
6.  D ərəciklər dibində 
Çoxlu  saysız almazlı 
Ayrı ayrı rəngli qumları 
Özü  də bir az yaxşı gözəllər
7.  Y üksələn, enən sularm 
Sevimli səsli quşların 
Onun m ırıltısında din  səsi 
Elə edilir belə deyib
8.  Tam keçici  əzab deyib 
Hər zaman quru bəniz deyib 
On kamillik başda olmaqla 
Ulu bodisatavlar yürüşü deyib.
9.  İncə,  dərin dadlı 
Eşitməyə ertə yaraqlı 
M üqəddəs v əz edən din səsi 
Eləcə eşidilir heyrətli
362
363

10. Bu səslərin içində
B u rh a n ......................
Xalq kütləsini düşünməyi 
B u n ları.....................
11.  Təzim elməkdə səy edin 
Təzim  etməyi qoymaym 
Qurtulmaq həvəsli nəciblərə.
12.  Altıncı bütün cavahirli 
Ayrı -  ayrı 
somlu
 cızığlı 
Altdakı qonur yer üzündə 
Çox artıq baxmaq üçün sevimli
13.  Beş  beş yüz milyon cavahirli
Bir tək s ə m a .............................
H ər b irin d ə ...............................
Bir tək hüdudsuzdur.
14.  T a n rı................ad
Çevrələnərək y ığ ılıb .........
Tanrısifət o y u n .................
Tərpətdiklərini düşünməlidir.
15. Yenə saysız,  hesabsız 
Yaraşan oyun bölüklər 
Parlayan mavi səmada 
Yapışaraq, asılaraq olduğunu.
VI  mətn
1.  E ...........................yüz
Eşigər yoçan uluğm
E .........................bakdılığ
Əsringü yaruklar önmişin.
2.  К ............. kilipgəməni
Kinsük erdini braxmamam 
К   .  .  ..  çm yinçü toorları 
Kip  alkığ idiglig sakınğu ol.
3.  Tokılığ körklə kurığarlar 
Tuuğ idişlig tirgüklər 
Turğu  bintəvir keriklər 
Tutçı  yarukluğ idiglər.
4.  Bu erdinilig idiglər 
Bulıt təg  tözüdə yatılu 
Buluq  yujakta tap iyin 
Burkanlar işin işləyü.
5.  Alku tınlığlarığ kutkarıp 
Asığlığ m əqilig kılmışın 
Adırtlığ bəkiz belgiilüg 
Alambaıı  kılıp sakınğu ol.
6.  Una bu yctinç kəz . . . .
Olurğu  erdini  lınxua  .  .  .
7.  Bu orun ersər öpək
В ............................ toymır)
Bodı köpülinip küçintə 
В ..........................run ol.
8.  Azuça kim lər küsəsər 
Abıta burkan  .  .  .  körgəli 
Aşnuça hnxualığ orunuğ 
Adırtlığ sakmğu ol.

9.  Birük bu sakmçığ kim kayu
B ışrunu.................tükədsər
Biş tümən kalp sansarta 
Birim ötəg .  .  .  birgülüg.
10.  Ağır ayığ k ılm ç ı. . . .
Arıyu kitip tarıkıp 
Abıta burkan üksintə 
Adırtlığ toğğalı bolurlar.
11.  Kolulamakta yaratm ırlar 
Kolulamakığ kotmanlar 
Kutrulmak küsüşlüg tüzünlərə.
12.  Səkizinç Abıta burkannıq 
Sərilip turdaçı məqgülüg 
Seçə taqlançığ etüzin
S e v ə ..................u sakmğu ol.
13.  Alku kamığ burkanlar 
Arığ nom oğuşı tözlüg ol.
(əksikdir)
Tərcümə
1  ................................... yüz
Əlli  əlli yoçan böyüyünü
............................. bakdılı
Rəngarəng işıqlar çıxdığını
2 
..............................................
Kinsük cavahiri brəhm ənin 
.  . .   .həqiqi inci torları
Geniş, uzaq bəzəkli düşünməlidir.
3.  Zərif,  gözəl cənublar 
Bayraq daşıyan dirəklər 
Duran 
bintəvir köriklər 
Daimi işıqlı bəzəklər
4.  Bu cavahirli bəzəklər 
Bulud tək əsasda yayılaraq 
Hər tərəfdə arzuya görə 
Burhanlar işini işləyərək.
5.  Bütün canlıları  qurtarıb 
Faydalı, nəşəli etdiyini 
Ayrı-ayrı  məlum olan 
Alaban edib düşünməlidir.
6.  İndi bu y ed d in ci.........
Oturacaq cavahir lotos
7.  Bu yer i s ə ....................
..............................rahibin
Bodı könlünün gücü sayəsində
8.  Əgər kim lər istəsə 
Abıta burhan . . .   görəli 
Ə vvəlcə lotoslu m əkanı 
Ayrı-ayrı düşünməlidir.
9.  Əgər bu fikri bir kimsə
Soluxaraq..............tükədsə,
Əlli min dövr sansarda 
Borc, ödənc  .  .  .  vergili
10. Ağır pis ə m ə li.  .  . 
Təm izləyərək gedib, uzaqlaşıb
367
366

Abıta burhan hüzurunda 
Ayrı-ayrı doğulacaq olurlar.
Şaşmadan təm izləyim  deyib düşünməlidir.
11. Təzim etməkdə səy edip 
Təzim etməyi qoymadm 
Qurtulmaq həvəsli nəciblərə.
12.  Səkkizinci Abıta burhanm
Sərilib dursan əbədilik 
Seçilən,  fövqəladə vücudunu 
S ev ərək ...............düşünməlidir.
2.  Təzim  etm əkdə səy edip 
Təzim etm əyi qoymayın 
Qurtulmaq  həvəsli nəciblərə.
3.............................................
İnanaraq baş  əyərək səcdə edir.
(əksikdir).
13.  Bütün hamı burhanlar 
Pak din nəsli əsaslıdır
(əksikdir).
VII  mətn
1.  S a ....................................
Sakınu yitinçsiz yorığm
S a ..........................................
Saşmadm arıym tip sakmğu ol
2.  Kolulamakta yaratmıqlar 
Kolulamakığ kotmarjlar 
Kutrulmak küsüşlüg tüzünlərə.
3.  I ......................................
Inanu yinçürü yükünür.
(əksikdir)
Tərcümə
1.............................................
Düşünərək yetm əyəcək üsulunu
36»
369

XƏTM  DUASI
Turfanda  tapılan  basm a  əsərlər  içərisində  bu  şeir  T  M   10 
şifri 
ilə 
saxlanılır. 
Müəllifi 
məlum 
deyildir. 
Əvvəlki 
əlyazmalarında  h ər  səhifədə  5  sətir  vardısa,  burada  səh ifəd ə   6 
sətir vardır. Daha bir fərq budur ki, burada hər sətir bir m isradır.
Şeirdən  əlim izdə  yalnız  bir  səhifə,  yəni  6  misra  qalmışdır. 
Misralar öndən qafıyələnir,  misrasonu qafiyə yoxdur.  Misralardakı 
hecaların  sayı  belədir:  3  misra  (2,  3,  6-cı  misralar)  12  hecalı,  3 
misra (1 ,4 , 5-ci misralar)  13  hecalıdır.
Mətn
370
Transkripsiya
1.  Uz idiglik üç ödtəki kayu barmça 
Uluşlarığ koğ uçm ta közüntürüp 
Uulsuz,  tüpsüz yırjak sayu bu ok yaplıq 
Utmışlamıq uluşıqa kirü biləyim.
2.  K ayu ol kinki yirtinçünig yulaları 
Kaqlarımız nomluğ tilgən evirürkə
(əksikdir).
Tərcüm ə
1.  Yaxşı tənzim  edilmiş üç zamandakı hansı bütün 
Uluslarını bir zərrə ucundan gözləyib
Saysız, dibsiz c əh ə t boyu bu da yanlış 
Qaliblərin ulusuna girə bilim.
2.  Hansı  o sonrakı dünyanın m əşəlləri 
Atalarımız qanunlu təkəri çevirdikdə
(əksikdir).
373

X atm   d u a sı
Basma  əsərlər  içərisində  bu  əlyazması  T  D  80  şifri  ilə 
saxlanılır.  Hind  (sanskrit)  dilində  olan  Amitayus -   sutra  surəsinin 
qədim  uyğur  dilində  nəzm ə  çəkilmiş  variantıdır.  Bu  əsəri  yazan 
yaxud  yazdıran Buyan K aya Kal adlı bir şairdir.  Müəllifdən  başqa 
əsərdə  hökmdar  Arslan  Bilgə  Tenri  İlig  Künçük  Iduk  Kut, 
yazdıyanm  böyük  bacısı  Tölək  K ız  Tatığ,  digər  xanım   və 
şahzadələrin  adları  çəkilir.  Uyğur  hökmdarının  admın  tam 
verilməsi  şeirin  yazıldığı  dövrü  təyin  etməyə  imkan  verməkdən 
başqa,  türk  tarixini  öyrənm ək  üçün  də  mühüm  əhəm iyyətə 
malikdir.
Məlum  olduğu  kimi,  uyğurlar  1209'  cu  ildə  Baruk  Iduk 
Kutun  hakimiyyəti  dövründə  Çingiz  xanın  hakimiyyətini  qəbu! 
etmiş  və  hökmdar  ıduk  kut  rütbəsi  ilə  monqolların  vassahğmı 
qəbul  etmişdi.  Uyğur  hökmdarı  Arslan  Bilgə  Tenri  Ilig  Künçük 
Iduk  K ut  monqol  hökmdarlarından  Esən  Buka  (1309-1318). 
K übək  (1318-1326),  İlçikədəy  (1326)  və  Tarmaşır  (1326-1334) 
adlı xaqanların dövründə hakimiyyət sürmüşdür.
Əlyazması  5  səhifədən  ibarətdir,  hər  səhifədə  6  sətir,  h ə r 
sətirdə  2  misra  vardır;  əlyazmada  indiki  şəkildə  cəmi  44  misra 
vardır.  Lakin  əsərin  əvvəli  və  sonu  xeyli  zədələnmişdir.  Əsəri 
başqalarından  fərqləndirən  əsas  xüsusiyyəti  budur  ki,  əsər,  az 
qala,  başdan-başa  a  səsli  misrabaşı  qafiyə  ilə  qafiyələnir.  Qeyd 
etmək  lazımdır  ki,  eyni  səsli  misrabaşı  qafiyənin  mövcud  olması 
ümumiyyətlə  bütün  xətm   duaları  üçün  səciyyəvidir.  Şeirdə 
misrasonu qafiyə  və  digər xüsusi  səs  ahəngi  yoxdur.  Misralardakı 
hecaların sayı  7 - 1 3   arasında  dəyişir,  lakin  əsas  heca vəzni  8 - 9  
hecadır.
Berlin  Turfan  abidələri  arasında  T  II  D  315  şifri  ilə  qeyd 
edilən və indi Maynsda saxlanılan bir əlyazması  bu xətm  duası  ilə 
əlaqədardır,  lakin  bu  parça  nəzmlə  deyil,  nəsrlə  yazılmışdır. 
Əlyazmanın 
kağızı 
çox 
zədələndiyi 
üçün 
başqa  kağıza 
yapışdırılmışdır. H əm in parça bu xətm duası ilə bağlı olduğu üçün 
əvvəlcə onu, sonra xətm  duasım təqdim edirəm.
/
U»
Ç  • 
f
 
/  
.
*