Yog`lar, ularning umumiy xossalari, sovunlar va boshqa yuvish vositalari. Yog`lar

Yog`lar, ularning umumiy xossalari, sovunlar va boshqa yuvish vositalari.
Yog`lar yuqori bir asosli karbon kislotalar, asosan palmitin, stearin (to`yingan kislotalar) va olein (to`yinmagan kislota) kislotalar bilan uch atomli spirt glitserindan hosil bo`lgan murakkab efirlardir.
CH<sub>2</sub>OH HOCOC<sub>17</sub>H<sub>35</sub> CH<sub>2</sub>OCOC<sub>17</sub>H<sub>35</sub>
CHOH + HOCOC<sub>17</sub>H<sub>35</sub>  CHOCOC<sub>17</sub>H<sub>35</sub> + 3H<sub>2</sub>O
CH<sub>2</sub>OH HOCOC<sub>17</sub>H<sub>35</sub> CH<sub>2</sub>OCOC<sub>17</sub>H<sub>35</sub>
glitserin stearin kislota stearin triglitseridi
Tabiiy yog`lar alohida modda emas balki, har-xil triglitseridlar aralashmasidir. Yog`larning hammasi suvdan yengil va suvda erimaydi. Ular benzinda, efirda, uglerod tetraxloridda, uglerod sulfidda, dixloretanda va boshqa erituvchilarda yaxshi eriydi. Yog`lar barcha o`simlik va hayvonlarda uchraydi. Suyuq yog`lar odatda moylar deyiladi. Qattiq yog`lar (mol yog`i, qo`y yog`i va boshqalar) asosan to`yingan (qattiq) kislotalarning triglitseridlaridan tarkib topgan bo`ladi. Suyuq yog`lar (kungaboqar oyi, pata oyi va boshqlar) esa to`yinmagan (suyuq) kislotalarning triglitseridlaridan tarkib topgan bo`ladi.
Suyuq yog`lar gidrogenlash reaksiyasi yo`li bilan qattiq yog`larga aylantiriladi:
CH₂OCO(CH₂)₇CH=CH(CH₂)₇CH₃ CH₂OCOC₁₇H₃₅
CHOCO(CH₂)₇CH=CH(CH₂)₇CH₃ + 3H₂  CHOCOC₁₇H₃₅
CH₂OCO(CH₂)₇CH=CH(CH₂)₇CH₃ CH₂OCOC₁₇H₃₅
Gidrogenlanish mahsuloti–qattiq yog` (suyuq yog`) salomas deyiladi va sovun, stearin hamda glitserin ishlab chiqarishga sarflanadi.
Margarin–ovqatga ishlatiladign yog`-gidrogenlangan moylar (kungaboqar moyi, paxta moyi va boshqalar), hayvon yog`lari, sut va ba`zi boshqa moddalar (tuz, shakar, vitaminlar va boshqalar) aralashmasidan iborat.
Barcha murakkab efirlar kabi yog`larning ham muhim kimyoviy xossasi gidrolizlanish (sovunlanish) xususiyatidir. Gidroliz katalizatorlar–kislota, ishqorlar, Mg, Ca, Zn oksidlari ishtirokida qizdirilganda oson boradi:
CH₂OCOR HOH CH₂OH
CHOCOR + HOH  CHOH + 3RCOOH
CH₂OCOR HOH CH₂OH
Yog`larning gidrolizlanish reaksiyasi qaytar jarayondir. Lekin u ishqorlar ishtirokida amalda oxiriga qadar boradi–hosil bo`lgan kislotalarni ishqorlar tuzga aylantiradi va bu bilan kislotalarning glitserin bilan reaksiyaga kirishish (teskari reaksiya) imkoniyatini yo`qqa chiqaradi.
Yog`lar–ovqtning zaruriy tarkibiy qismi. Ulardan sanoatda (glitserin, yog` kislotalar, sovun olishda) keng ko`lamda foydalaniladi.
Sovunlar–bular yuqori molekulyar karbon kislotalarning tuzlaridir. Odatdagi sovunlar asosan palmitin, stearin va olein kislotalar tuzlarining aralashmasidan tashkil topgan. Natriyli tuzlar qattiq sovunlar, kaliyli tuzlar esa suyuq sovunlar deb ataladi. Sovunlar yog`larning ishqorlar ishtirokida gidrolizlanishidan hosil bo`ladi:
CH₂–O–CO–C₁₇H₃₅ CH₂–OH + NaO−CO–C₁₇H₃₅
CH–O–CO–C₁₇H₃₅ + 3NaOH → CH–OH + NaO−CO–C₁₇H₃₅
CH₂–O–CO–C₁₇H₃₅ CH₂–OH + NaO−CO–C₁₇H₃₅
stearin kislotaning triglitseridi glitserin natriy stearat
Yog`lar sulfat kislota ishtirokida ham sovunlanishi mumkin (kislotali sovunlanish). Bunda glitserin bilan yuqori karbon kislotalar olinadi. Bu kislotalar ishqor yoki soda ta`sirida sovunga aylantiriladi.
Sovun olish uchun xom-ashyo sifatida o`simlik moylari (kungaboqar oyi, pata oyi va boshqlar), hayvon yog`lari hamda natriy gidroksid yoki suvsizlantirilgan soda ishlatiladi. Sovun ishlab chiqarishda ko`p miqdorlarda xom-ashyo talab qilinadi, shu sababli sovunlarni ovqat bo`lmaydigan mahsulotlardan olish masalasi qo`yilgan. Sovun ishlab chiqarish uchun zaruriy karbon kislotalar parafinni oksidlab olinadi. Molekulasida 10 dan 16 tagacha uglerod atomlari bo`ladigan kislotalarni neytrallash yo`li bilan atir sovun, 17 dan 21 tagacha uglerod atomlari bo`ladigan kislotalarni neytrallab esa–kirsovun va texnika maqsadlari uchun ishlatiladigan sovunlar olinadi. Sintetik kislotalardan olinadigan sovun bilan birga bir qatorda–sulfatlardan–yuqori spirtlarning murakkab efirlari bilan sulfat kislotaning tuzlaridan ham yuvish vositalari ishlab chiqariladi. Ularning hosil bo`lishini ushbu tenglamalar bilan tasvirlash mumkin:
RCH<sub>2</sub>OH + HOSO<sub>2</sub>OH  RCH<sub>2</sub>OSO<sub>2</sub>OH + H<sub>2</sub>O
sulfat kislotaning murakkab efiri
RCH<sub>2</sub>OSO<sub>2</sub>OH + NaOH  RCH<sub>2</sub>OSO<sub>2</sub>ONa + H<sub>2</sub>O
Bu tuzlarning molekulasida 12 dan 14 tagacha uglerod atomlari bo`ladi va ularning kir ketkazish xossalari juda yaxshidir. Kalsiyli va magniyli tuzlar suvda eriydi, shu sababli bunday sovunlar qattiq suvda ham kir ketkazadi. Alkilsulfatlar ko`pchilik kir yuvish kukunlari tarkibida bo`ladi.