Yosh fiziologiyasi va gigienasi fanining vazifasi, mazmuni, ahamiyati va tarixi

YURAK, QON AYLANISH ORGANLARINING YOSH XUSUSIYATLARI.
Reja:

1. Organizmda qonning ahamiyati.

2. Qonning xususiyatlari va tarkibii qismi.

A) eritrotsitlar

B) leykotsitlar

V) trombotsitlar

3. Qonning cho`kish tezligi va qon gruppalari.

4. Qon aylanish va yurak-tomir faoliyatining yosh xususiyatlari.

5. Yurak qon-tomir tizimsining chiniqtirish va jismoniy mashqlanishning ahamiyati.

Organizmning ichki muhitini qon, limfa va to`qima suyuqligi tashkil etadi. Bo`lar tomirlarni va to`qimalar orasidagi bo`shliklarni to`ldirib turadi.
Qon, to`qima suyo`q va limfa tarkibi va fizik ximiyaviy xossalarini uncha o`zgartirmasdan doimo bir xilda saqlaydi. Bu doimiylik, ya`ni qon, to`qima suyuqligi va limfaning tarkibi qismini muvozanatda bo`lishi, hayot faoliyati normal kechib turishi uchun zarurdir.

Bolalarda qonning absalyut miqdori, bolaning o`sishi va rivojlanishi jarayonida oshib borsa, nisbiy miqdori (1kg. Og`irlikka to`g`ri keladigan miqdorda) kamayib boradi.

Bolalarning tana vazniga nisbatan qon miqdori chaqaloqlarda 17.7%, 1 yoshli bolada 10.9% ni 6-10 yashar bolada 6.97% ni, 11-16 yoshli bolalarda esa 6.81% ni tashkil etadi. O`g`il bolalardagiga qaraganda qon qiz bolalarda birmuncha ko`proq bo`ladi.

Qon suyuq biriktiruvchi to`qima bo`lib, qizil rangli, yopishqoq xira bo`ladi, reaktsiyasi kuchsiz ishqoriy va ta`mi sho`rroq bo`ladi.

Qonning solishtirma og`irligi asosan qizil qon tanachalarining soniga va ulardagi gemoglabin miqdoriga borliq bo`ladi. Qonning solishtirma og`irligi o`rtacha erkaqlarda 1.050-1.060 g. ga, ayollarda 1.053 ga teng bo`ladi. Qonning solishtirma og`irligi o`zgaruvchan bo`lib, u muhit temperaturasiga, suvining iste`mol qilinishiga ham bog`liqdir.

Qon doimo, qon tomirlarda harakatlanib, organizm tirikligini, hayotiyligini saqlashda bir muncha muhim vazifalarni bajaradi.

Qonning organizmdagi ahamiyati va qon hosil bo`lishi xususiyatlarini birligi bo`lib, 1578-1657 yillarda yashab ijod etgan italyan olimi vrachi Vil’yam Gorvey hisoblanadi. U birinchi bo`lib, murdalarda tekshiruv o`tkazib, qon tomirlarni o`rganib, yopiq tizimda qon aylanish qonuniyati haqida yangilik yaratdi.

• 
  Qon-ichak vorsinkalarida so`rilgan oziq moddalarni organizm to`qima va hujayralariga etkazib beradi.
  
• 
  Hujayra va to`qimalarda modda almashinish jarayonida hosil bo`lgan keraksiz qoldiq mahsulotlarni organizmdan chiqaruv organlariga yetkazib beradi.
  
• 
  Qon o`pkada kislorodga tuyinib, so`ngra hujayralarga tarqatadi.
  
• 
  Ichki sekretsiya bezlarida ishlangan gormonlar qon orqali turli organlarga boradi, shuning natijasida organlarni bir-biri bilan aloqasini bog`laydi.
  
• 
  Qon elementlari organizmga to`shgan yot va zararli moddalarga, hamda yuqumli mikroblarga qarshi ko`rash olib boradi. Qondagi maxsus oqsil moddalar qonga to`shgan mikrob va viruslarni parchalash xususiyatiga ega.
  
• 
  Qondagi oziqmoddalar va boshqa hujayra va to`qimalarning ishlash uchun muvofik sharoit yaratib beradi,
  
• 
  Qon temperaturasining turg`unligi saqlashda katta rol o`ynaydi.
  

Qon, organizmda boshqa fanga ma`lum bo`lmagan va izlanishda ma`lum bo`layotgan ko`pgina boshqa vazifalarni bajaradi. Organizmdagi qonning hammasi ham qon tomirlarida harakatlanavermasdan qonning 40-45% organizm tinch holatda qon tomirlarda, qolgan qismi esa qon depolarida (taloq, jigar, teri osti tuqimasida) saqlanadi. Depolangan qon zaruriyat bo`lganda; qon yo`qotganda, burilganda, tana temperaturasi ko`tarilganda va jismoniy yo`qlama berilganda qon tomirlarga chiqadi.

Qonning 1/4-1/3 qismi yo`qotilganda hayot uchun xavfli hisoblanadi.

Qonning taxminan 55-60% qon plazmasi 40-45% qon shaqlli elementlarini tashkil etadi. 8-10% turli oqsillar, mineral tuzlar, uglevodlar, gormonlar tashkil etadi.

Qonning xususiyatlari odamning yoshiga o`zgarib boradi. Bolaning bir yoshidagi qonning xususiyatlari katta odamnikidan farq qiladi. Bunga sabab, modda almashinuvining tezligi, qon yaratuvchi organlarning yaratuvchanlik moxiyati va tuzilishi bilan bog`liq.

Bola qancha yosh bo`lsa, tana og`irligiga nisbatan shuncha ko`p qon to`g`ri keladi. Umumiy tana og`irligiga nisbatan yangi tug`ilagan bolalarda qon 15% ni, katta odamlarda 7% tashkil etadi. O`rtacha katta yoshni (70 kg.) organizmda 5-6 litr qon bo`ladi.

Bolalarda qonning yopishqoqligi yuqori bo`ladi. M-n; Yangi tug`ilgan bolalarda 10-11 bo`lsa, 2 yoshli bolalarda 6 ga<sub>,</sub> katta yoshli odamlarda 4 ga to`shib qoladi.

Qonning ko`pchilik qismi bolalarda eritrotsitlar tashkil qilib, uning plazma qismi 50% dan ham kam bo`ladi.

Plazma, suv organik birikmalar va anorganik tuzlardan iborat. Plazmaning 90-92% suv tashkil etadi. qonning 8-10% turli oqsillar, mineral tuzlar, uglevodlar, fermentlar, gormonlar tashkil etadi. Yangi tug`ilgan bolalarda og`irligiga 150 sm³, ko`krak yoshidagi bolada 110 sm<sup>3</sup>, 7-12 yoshda 70 sm<sup>3</sup>, 15 yoshdan boshlab tana og`irligini har kg. ga 65 sm³ qon to`g`ri keladi.

Qon shaklli elementlariga eritrotsitlar, leykotsitlar va hokazolar (limfotsitlar, neytrofillar, eozenofillar) kiradi.