Yosh fiziologiyasi va gigienasi

4.5. Maktab yoshidagi bolalarning kun tartibi

Maktab va litsey o’z ishini oila bilan uzviy holda olib boradi.Bu uzviylikning asosiy maqsadi bolalarga ta’lim va tarbiya berishdir.

I.P. Pavlovning oliy asab faoliyati va markaziy asab tizimining koordinatsiyasi hamda boshqarish vazifasi haqidagi ta’limoti kun tartibni shunday tuzishga asos bo’ladiki, unda ish bilan dam olishni, shuningdek, mashg’ulotlarning xilma-xil turlarini ketma-ketligi hisobga olinishi zarur.
O’quvchilarning kun tartibini va o’quv yuklamasini o’rganishda organizmdagi fiziologik muvozanatni har xil faoliyat turlari - dam olish, ovqatlanish, uyqu va boshqalarni birgalikda olib borish natijasida bolalarning ish qobiliyatini tezroq tiklash haqidagi masala dolzarb masalalardan biridir. Tashqi muhitning qulay sharoiti ta’sirida bola va o’smirlar organizmi o’sib, ulg’aya boradi. Kun tartibi to’g’ri tashkil etilganda bola charchamaydi, asab tizimida stereotiplar vujudga keladi, bolalar intizomli va tarbiyali bo’la boradi. Kun tartibiga rioya qilinmaganda esa bola to’liq dam olmasdan toliqib qoladi, uyqusi, ishtahasi yomonlashadi, asabi buziladi, ish qobilyati pasayadi.
O’quvchilarning uzoq, vaqt davomida ish qobiliyati va asab tizimi qo’zg’alishini yuqori darajada saqlashda kun davomida mehnat va dam olish vaqtlarining oqilona taqsimlanishini ta’minlay oladigan kun tartibi katta ahamiyatga ega.
Maktab o’quvchilarining kun tartibini tuzishda asab tizimisining funksional biologik ritmi asos qilib olindi. Ko’pchilik sog’lom yosh bolalarda bosh miya yarim sharlari qo’zg’alishining yuqori ko’rsatkichlari ertalabki va kunduzgi soatlarda, uning pasayishi esa kechki soatlarda kuzatiladi. Kuzatishlarning natijalariga ko’ra, bolalar va o’quvchilarning ish qobiliyatlari ko’rsatkichlarining o’zgarishini, ya’ni kun davomida bu ko’rsatkichning 2 barobar ortishini (birinchisi soat 8 dan 12 gacha, ikkinchisi 16 dan 18 gacha bo’lishi) aniqlandi. Ish qobiliyatining birinchi ko’tarilishi, ikkinchisiga nisbatan yuqori va davomliroq bo’ladi. Lekin hamma bolalarda ham yuqori bioritmik holat shu oraliqda ko’zatilavermaydi. Masalan, kichik maktab yoshidagi bolalarning fiziologik funksiyalarining davriy o’zgarishini maxsus tadqiq qilish ularni turli xarakterdagi bioritm guruhlariga ajratish imkonini beradi. Birinchi guruhni kun mobaynida fiziologik ko’rsatkichlari 2 barobar ortadigan bolalar, ikkinchi guruhni esa funksional ko’rsatkichlari kunning o’rtasida bir barobar ko’tariladigan bolalar tashkil etadi. Uchunchi guruhga yuqori funksional ko’zg’alishga ega bolalar, to’rtinchi guruhga esa yuqoridagi ko’rsatkichlarga ega bo’lmagan bolalar kiradi.
O’quvchilarning kun tartibini organizm fiziologik funksiyalarning tabiiy ortishi va pasayishi davrlariga mos kelgan ravishda tuzish mumkin. U quyidagi tarkibiy qismlarni o’z ichiga oladi:
1. Maktab va uydagi o’quv mashg’ulotlarini;
2. Ko’proq ochiq havoda dam olishni;
3.Muntazam va to’laqonli ovqatlanish va yertalabki badantarbiya bilan shug’ullanishni;
4. Gigiyenik jihatdan to’laqonli uyquni;
5. O’z xohishiga qarab tanlagan mashg’ulotlarga (badiiy kitob o’qish, musiqa bilan shug’ullanish, rasm chizish va boshqalar) ham vaqt ajratishni o’z ichiga oladi. Kun tartibining noto’g’ri bo’lishi, ayniqsa to’yib uxlamaslik bosh miya po’stlog’ining tiklanish jarayonlariga hamda o’quvchilarning ish qobiliyatiga salbiy ta’sir qiladi.
Gigiyenik qoidalarga asoslanib tuzilgan kun tartibi o’quvchining kun bo’yi bajaradigan asosiy faoliyati turlarini me’yorlashga, aqliy va jismoniy mehnatini, dam olishini to’g’ri olib borishiga imkoniyat yaratib beradi. Maktab dasturi o’quvchilarning aqliy faoliyatini jadallashtirishni to’g’ri rejalashtirish imkonini bermas ekan, o’quv jarayoni va bolalar sog’ligini saqlash uchun ko’zlangan maqsadga erishish borasida qilinadigan harakatlar samarasiz bo’ladi.
Kun tartibiga qat’iy rioya qilmaslik o’sib kelayotgan organizmga juda salbiy ta’sir ko’rsatadi. O’quvchilarning ish qobiliyati pasayib, fanlarni o’zlashtirishi yomonlashadi, vaqt o’tishi bilan sog’lig’ida salbiy o’zgarishlar paydo bo’ladi. Kun tartibi ayrim bandlarining muntazam takrorlanib, turishi organizm hayot faoliyatining ma’lum bir maromga tushib ketishini ta’minlaydi. Bola ma’lum bir vaqtda uyg’onishga o’rganadi, ma’lum soatlarda qorni ochganini, kuch-quvvatga to’lib-toshganini, ma’lum bir vaqtda charchaganini sezadi. O’quvchining kun tartibi organizmning jismoniy va ruhiy imkoniyatlariga mos tarzda tuzilishi hozirgi zamonning eng to’la qonli dolzarb muammosidir.
O’quvchining kuni ertalabki gigiyenik gimnastika mashg’ulotlari bilan boshlanadi (1, 2-jadvallar). Ertalabki badantarbiya va sovuq suvda yuvinish va hullangan sochiq bilan artinish bolalarning uyqusini qochirib, o’quv faoliyatiga tez kirishib ketish imkonini beradi.
2-jadval