Yosh fiziologiyasi va gigienasi

O’quvchilarining taxminiy kun tartibi (1-smena)

Kun tartibining tarkibiy qismlari	1-4-sinf (vaqti)	5-7- sinf (vaqti)	8-11-sinf (vaqti)
Ertalabki uyqudan turish.	7.00	7.00	7.00
Ertalabki badantarbiya, chiniqish muolajalari (artinish,dush) o’rin yig’ish, ,yuvinish	7.30 gacha	7.30 gacha	7.30 gacha
Ertalabki nonushta	7.50 gacha	7.50 gacha	7.50 gacha
Maktabga yo’l olish	8.20 gacha	8.20 gacha	8.20 gacha
Maktabdagi darslar	8.30-12. 30	8.30-14.00	8.30-14.00
Maktabdan qaytish yoki sayr qilish	13.00 gacha	14.30 gacha	15 gacha
Tushlik	13.30	14.30	15.30
Dam olish (7 yoshli bolalar uchun uyqu) ochiq havoda sayr, harakatli o’yinlar	14.30 gacha	15.00 gacha	16.00 gacha
Uy vazifalarini tayyorlash	16.00 gacha	16.00 gacha	17.00 gacha
Ochiq havodagi sayrlar va o’yinlar	17.30 gacha	19.00 gacha	20.00 gacha
Uy vazifalarini tayyorlash	19.00 gacha	20.00 gacha	21.00 gacha
Kechki ovqat, erkin mashg’ulotlar( kitob o’qish, uy ishlariga yordam berish, musiqa eshitish)	20.00 gacha	21.00 gacha	21.30 gacha
Uyquga tayyorlanish va xonani shamollatish	20.30	21.30	22.00 gacha
Tungi uyqu	21.00	22.00	22.30

Ertalabki badan-tarbiya asab tizimi tonusini oshirib, ichki organlar, ayniqsa yurak-tomirlar tizimi ishini yaxshilab, bolani tetiklashtiradi va ancha irodali bo’lishiga yordam beradi. Ertalabki badan-tarbiyani uyqudan uyg’ongandan 10-15 daqiqa o’tgach, yaxshi shamollatilgan xonada o’tkazish kerak. Gimnastikaning davomiyligi 10-20 daqiqadan ortmasligi, avval yengil mashqlarni bajarib, asta-sekin yuklamani oshirib borish lozim. Mashg’ulotdan so’ng tomir urishi bir oz tezlashadi, bu fiziologik norma chegarasidagi holat bo’lib, birmuncha vaqtdan so’ng normaga qaytadi. Ertalabki badan-tarbiyada cho’zilish, bukilish, gavdani aylantirish, yurish sakrash, sekinroq yugurish va boshqalardan foydalanish mumkin. Ertalabki badan- tarbiya mashg’ulotlarida 5-8 ta mashq bajariladi, har bir mashq 2-3 martadan 8-10 martagacha takrorlanadi. Nafasni uzoq vaqt to’xatib turadigan mashqlarni qilmaslik kerak. Mashg’ulotlar paytida yengil kiyim kiyib olish lozim, yotib bajariladigan mashg’ulotlar uchun kichik gilamcha bo’ladi.

O’quvchi uyda maxsus jihozlangan joyda qaddini to’g’ri tutib, boshini qiyshaytirmasdan, tirsaqlarini stol ustiga qo’ygan holda o’tirib dars tayyorlashi kerak. Yorug’lik yetarli bo’lmasa, ko’z muskullari tez charchaydi. Shuning uchun yorug’lik normal bo’lishi va chap tomondan tushushi kerak. O’qiyotganda kitobdan ko’zgacha bo’lgan masofa 40 sm bo’lishi shart. To’xtamay uzoq vaqt yozish o’quvchini charchatadi. Shuning uchun, 7-10 yoshli o’quvchi tinimsiz 10 daqiqa, 10-12 yoshda 15 daqiqa, 12-15 yoshda 20 daqiqa, 15-18 yoshda 25-30 daqiqa yozishi mumkin.
3-jadval
O’quvchilarning taxminiy kun tartibi (2-smena)

Kun tartibining tarkibiy qismlari	3-4-sinf (vaqti)	5-7-sinf (vaqti)	8-11-sinf (vaqti)
Ertalab o’rindan turish	7.30	7.30	7.30
Ertalabki badantarbiya, chiniqtiruvchi muolajalar (artinish, dush) kiyinish, xonani yig’ishtirish	7.30-8.00	7.30	8.00
Ertalabki nonushta, uy ishlariga qarashish	8.00-9.00	8.00	9.00
Uy vazifani bajarish, ish joyini yigishtirish, kitob- daftarni tartibga solish. Ruzg’or ishlariga qarashish.	9.00-11.00	9.00-11.30	9.00-12.00
Erkin mashg’ulotlar, ochiq havoda bo’lish (harakatli ko’ngil ochar o’yinlar)	11-13	11.30-13.00	12.00-13.00
Tushlik	13.00-13.30	13.00	13.30
Maktabga yo’l olish		13.30-14.00
Darslar, darsdan tashqari jamoat ishlari	14.00-18.30	14.00-20.00	14-20
Uyga qaytish va sayr.Ochiq havoda bo’lish va sayrlar	19.00-19.30	20.00-20.30	20-20.30
Kechki ovqat va erkin mashg’ulotlar (ijodiy ishlar, badiiy adabiyot o’qish, musiqa tinglash),	19.30-20.30	19.30-20.30	19.30-20.30
Uyquga tayyorlanish (kiyimlarni tartibga solish, xonani shamollatish, yuz-qo’lni yuvish)	20,30-21,30	21.00-21.30	22.30-22,30
Tungi uyqu	21.00	22.00	22.30

Bola dars tayyorlashdan oldin va keyin hamda uyqudan oldin bo’sh vaqtlarini ko’proq ochiq havoda o’tkazishlari lozim. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilar ochiq havoda 3-3,5 soat, o’rta maktab yoshidagilar 2,5-3 soat va yuqori sinf o’quvchilari 2 soatdan kam bo’lmasligi kerak.

O’quvchi tushlik ovqatini yeb bo’lib, dam olganidan keyin kechi bilan soat 16.00 da uy vazifalarini bajarishga kirishishi lozim. O’quvchilarning nonushta va tushlikdan keyin ochiq havoda bir oz o’ynab kelib, keyin dars tayyorlashi maqsadga muvofiqdir.
14-17 yoshni fiziologlar va shifokorlar oraliq yosh deb hisoblashadi, chunki shu yoshda o’smir organizmi zo’r berib rivojlanib, balog’atga yetib boradi, markaziy asab tizimi holatida va o’smirning yurish-turishida o’zgarishlar sodir bo’ladi.
14-17 yoshli o’quvchining o’quv dasturi ancha og’ir bo’ladi, chunki o’quvchi va talabalar imtihonlarga ham tayyorgarlik ko’radi, imtihonlarga tayyorlanish va ularni topshirish davrida organizm hammadan ko’p zo’riqadi. Mana shu davrda kun tartibiga puxta amal qilish, tunda yetarlicha qoniqib uxlashi kerak. Ish qobiliyatini kun bo’yi yuksak darajada saqlab qolish uchun o’quvchilarga kunduzi 1,5-2 soat uxlab olib, keyin bir soat ochiq havoda sayr qilish tavsiya etiladi. O’quv mashg’ulotlari paytida har 45 daqiqadan keyin 10-15 daqiqa tanaffus qilib turish lozim.
O’quvchi qanchalik yosh bo’lsa, mehnat qobiliyatini tiklanishi uchun shunchalik ko’p vaqt kerak bo’ladi. O’quvchining yoshiga qarab tungi uyquning fiziologik me’yorlari belgilangan.
Uyqu asab tizimini toliqib qolishdan saqlaydi. Uxlaganda organizmdagi hamma a’zo va to’qimalar, jumladan, bosh miya po’stlog’i ham orom oladi. Nerv hujayralari oziq moddalar zaxirasiga to’lib, quvvat yig’adi, organizm yangi mehnat kuniga tayyorlanadi.
Odam qattiq va miriqib uxlashi uchun malum bir soatda yotishga o’rganishi, uxlashdan 1-1,5 soat oldin hyech qanday aqliy ish bilan shug’ullanmasligi kerak.
Uyquga qoniqmaslik o’quvchilarning ish qobiliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Uxlashdan oldin xonani shamollatish, xona harorati 16-17⁰C bo’lganda deraza yoki fortochkani ochib qo’yish kerak.
Maktabdagi mashg’ulotlardan keyin ochiq havoda sayr qilish, serharakat o’yinlar o’ynash kuch-quvvatni tiklashga yaxshi ta’sir ko’rsatadi.
Aqliy mehnat bilan jismoniy mehnatning, almashinib turishi ish qobiliyatini oshiradi. Yurak-tomirlar tizimi, nafas a’zolari faoliyatini yaxshilaydi, moddalar almashinuvini kuchaytiradi.
Maktabdan va sinfdan tashqari ishlarning (sport mashg’ulotlari, turistik safarlar, to’garak ishi, jamoat ishi, adabiy kechalar, muzeylarga borish va boshqalar) o’quvchilarga zavq bag’ishlab, kuch-quvvatlari va aqliy mehnat qobiliyatlarini oshirishga ijobiy ta’sir qiladi.
Ba’zi to’garaklarga qatnashishga ancha vaqt va kuch sarflanadi, buni unutmaslik kerak (modellar yasash, radio, foto, havaskorlik to’garaklari va boshqalar). Mashg’ulotlar ko’pi bilan haftasiga 1-2 marta, 50-60 daqiqadan o’tkazilgani ma’qul.Sinfdan tashqari ish va jamoat ishlarini tushlikdan so’ng, ochiq havoda dam olib bo’lgandan keyin o’tkazish kerak.
Aqliy mehnat bilan shug’ullangandan keyin albatta dam olish, badantarbiya mashqlari bilan shug’ullanish lozim (kerishish, gavdani pastga egish, o’tirish-turish) va hatto uy ichida aylanib yurish ham charchoqni yozib, ish qobiliyatini tiklaydi. Dam olish kunlari va maktab ta’tillari paytida imkon boricha ko’proq ochiq havoda yurish, sport o’yinlari, ekskursiyalar, sayohatlar uyushtirish organizmni chiniqtiradi va aqlni oydinlashtiradi..
Kuni uzaytirilgan sinflarda bolalar uchun mo’ljallangan kun tartibi o’rta umumta’lim maktabidagidan birmuncha boshqacharoq tuzilishi kerak.