Yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiyasi faniga kirish

Tarbiyasi qiyin o’smirlar 
O’qituvchilar jamoasi har qancha urinishidan qat’i nazar, ta’lim jarayonida 
tarbiyasi qiyin o’smirlar ham uchrab turadi. Hozirgi davrda, bunday o’quvchilar 
bilan yakkama-yakka ishlash usuli yaratilgan, fe’l-atvordagi nuqsonlarning xatti-
harakati nosog’lomligining oldini olish va tuzatish yo’llari ilmiy asosda ishlab 
chiqilgan. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, tarbiyasi qiyin; injiq, xulqi salbiy 
bolalarning kelib chiqishining ijtimoiy sabablaridan tashqari, pedagogik va 
psixologik sabablari ham mavjud. O’quvchilarda nojo’ya xatti-harakatlar paydo 
bo’lishining sabablari va turtkilari har xildir. Qonunni buzishi yoki qoidaga xilof 
ish qilishni darajasiga qarab tarbiyasi qiyin o’smirlar jinoiy qonunbuzar va oddiy 
qoidabuzar (tartibbuzar) guruhlarga ajratiladi. 
Shaxsning biologik o’sishidagi nuqsonlar, sezgi organlarining kamchiliklari, 
o’qishga salbiy ta’sir etuvchi oliy nerv faoliyati va temperamentdagi qusurlar 
tarbiyasi qiyinlarni keltirib chiqaradi. Shaxsning psixik o’sishidagi kamchiliklar, 
chunonchi, aql-idrokning zaif rivojlangani, irodaning bo’shligi, hissiyotning 
kuchsizligi, zarur ehtiyoj va qiziqishlar mavjud emasligi, o’smirning intilishi bilan 
mavjud imkoniyati o’rtasidagi nomutanosiblik va hokazolar xatti-harakatni izdan
chiqaradi. Shaxsning fazilatlari tarkib topishidagi nuqsonlar: axloqiy hislarning 
yetishmasligi, o’qituvchi, sinf jamoalari, oila a’zolari bilan noto’g’ri muloqot, 
ishyoqmaslik, bo’sh vaqtni to’g’ri taqsimlamaslik va boshqalar ham salbiy 
qiliqlarni vujudga keltiradi. Shaxsning bilim, o’quv faoliyatidagi kamchiliklari: 
aqliy faoliyat usullaridan keng foydalana bilmaslik, eng muhim bilim, ko’nikma 
va malakalarni egallashdagi uzilishlar; maktab faoliyatidagi: o’qitishdagi 
nuqsonlar, tarbiyaviy chora va tadbirlardagi xatolar ham shular jumlasiga kiradi.
Maktabdan tashqari muhitning ta’siridagi nuqsonlar, chunonchi, oilada 
pedagogik-psixologik bilimlarning yetishmasligi, oilaviy nizolar, ajralish, ota-
onaning ichkilikka va shahvoniy hayotga berilishi, balog’atga yetmagan 
tengqurlarining ta’siri, madaniy-ma’rifiy ishlab chiqarish jamoalari hamda 
jamoatchilik qurshovidagi kamchiliklar ham tarbiyasi qiyin o’smirlar ko’payishiga
 
sabab bo’ladi.
Tarbiyasi qiyinlarni o’rganishda kinolavhalar, yuridik varaqa, ishontirish, 
rag’batlantirish, bo’ysundirishdan, qo’rqitish, “sun’iy qiyin holatni yaratish” 
singari usullardan foydalaniladi. Shulardan ayrimlarining mohiyatiga qisqacha 
to’xtalamiz. 
Odatda novella, voqyea, hikoya, sarguzasht, ocherk kabi adabiy asarlardan 
foydalanish o’smirlar xatti-harakatining sabablarini o’rganishda yaxshi
 
samara 
beradi. O’qituvchi, sinf rahbari yoki ichki ishlar xodimlari tomonidan tarbiyasi 

---

100 
qiyin o’smirlarga tegishli asardan parcha o’qib beriladi, so’ng ularda qanday 
qo’zg’alish yoki ta’sirlanish paydo bo’layotganligi kuzatiladi. Tajriba qoidasiga 
binoan, o’qilgan parchada o’smirlarning sarguzashti, ajoyibot va g’aroyibotlar o’z 
aksini topishi shart.
Agar usul o’zining ijobiy natijasini ko’rsata olmasa boshqa vositalarni 
qo’llash maqsadga muvofiqdir. Navbatdagi bosqichda ulardan o’qilgan asar per-
sonaji yoki bosh qahramonining o’rnida bo’lganida qanday ish tutishi so’raladi. 
Shu yo’l bilan har bir o’smirni, qanday hodisalar qiziqtirishi va unda qanday salbiy 
xatti-harakat yoki illat mavjudligi aniqlanadi.
O’qituvchi o’quvchilar bilan muloqotda har bir o’smirdan asarning bosh 
obrazi yoki personajiga munosabatini so’rashi lozim. Chunki shaxsiy mulohazalar 
zaminida o’smirning ruhiy dunyosidagi turli kechinmalar aks etadi. Shu tufayli 
ularning nojo’ya xatti-harakatlari nimalar bilan bog’liq ekanligi o’qituvchiga ayon 
bo’ladi.
Tajriba o’tkazishda matnni o’qilganda psixologik pauzaga, ravon ohangga, 
o’qish sur’ati va ritmiga alohida e’tibor berish lozim. Ana shu qoidalarga rioya 
qilinsagina matnning ta’siri ortadi, o’smirdagi muayyan kechinmalarning tashqi 
ifodasi tez ko’riladi. O’smirlar xususiyatiga mos matnlarni tanlash, ularning 
hajmiga va mazmuniga e’tibor berish alohida ahamiyat kasb etadi. Tanlangan 
matnlar tarbiyasi qiyin o’smirlarning o’ziga xos va yosh xususiyatlariga, ichki 
imkoniyatlariga mutlaqo mos bo’lishi shart.
Qonunbuzarlikning sababini aniqlash usullaridan yana biri − syujetli 
fotosuratlar yoki rasmlar bilan tajriba o’tkazishdir. Buning ma’nosi va maqsadi 
o’smirlarning salbiy xatti-harakatlarini keltirib chiqaradigan qanday motivlar 
mavjudligini, shuningdek, ular qaysi ta’sirlarga osonroq berilishini aniqlashdir.
Tarbiyasi qiyin o’smirlardagi xususiyatlarni o’rganishning yana bir yo’li 
alohida-alohida suhbat o’tkazish orqali ularning ruhiy kechinmalari bilan 
tanishishdir.
Suhbat kezida yaxshi va yomon xulq-atvor, xatti-harakatlar yuzasidan keng 
ma’lumotlar to’planadi. Mazkur jarayonda amalga oshiriladigan har xil xatti-
harakatlarni baholash, ularni sharhlab berish lozim. Xatti-harakatni baholashda 
o’smirga qo’yilgan