Yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiyasi faniga kirish

Tarbiyada individual yondoshishning psixologik asoslari.
Tarbiyachi kator individual – psixologik xsusiyatlarga ega bo`lib. Tarakkiy 
etib borayotgan konkryet shaxs Bilan shugillanadi. Bir o`quvchiga nisbatan 
muvaffakiyat Bilan qo`llanilgan tarbiyaviy tadbirlarni boka o`quvchiga nisbatan 
qo`llagan vaqtda kutilgan samarani bermasligi ham xudi anna shu Bilan 
izzoxlanadi. Shuning uchun umumiy tarbiyaviy tadbirlar individual yondoshish 
Bilan tuldirilishi lozim. Individual yondoshish va jamoada jamoa orqali tarbiyalash 
bir-biriga zit bo`lmaydi. Individual yondoshish – bu «kush pedagogik» yakka, 
individual tarbiya emas, shu bilan birga « har bir tarbiyalanuvchi bilan va alohida 
shugullanish» emas(A.S.Makarenko). 
Individual yondoshishda tarbiyachining o`quvchilarga nisbatan gamxorligi 
va nazokati, o`z xatti-harakatlarining psixologik oqibatlarini oldindan ko`ra olishi 
nazarda tutilgan. Individual yondoshish o`quvchi shaxsining xsusiyatlariga va 
uning muayyan vaqtdagi psixik xolatiga ko`proq mos keladigan tarbiyaviy 
tadbirlarning tanlashni va amalga oshirishni talab etadi. Ana shunda bu tadbirlar 
maksimal darajada samara beradi. 
Individual yondoshishda, birinchi novbatda, shaxsda biror xislatning tarkib 
topishga ta'sir etadigan individual maxsus sharoitlarni bili shva hisobga olish 
nazarda tutiladi. Shaxsning biror namoyon bo`lish tabiyatini tushungan 
taqdirdagina uni to`g`ri tushunish mumkinligi uchun ham bu xolni bilish lozim. 
Masalan, tarbiyachi o`smirning ujarligiga barham berishni maqsad qilib oldi 
dyeylik. Avvalo tushunish, tushunganda ham to`g`ri tushunish uchun bu ujrlikning 
tabiati qandayligini, uning sababini, qanday harakatyerda ekanligini bilib olish 
kerak. Turli tabiatdagi ujarlikni tushunib olish turlicha bo`lishi kerak. 
O`quvchilarning (ayniqsa o`smirlarning) xatti-harakatlarida tarkalgan 
boshqa kamchilik ko`pollik, kurslik, surbyetlik, kattalarni xurmat qilmaslikdir. 
O`quvchilarda ko`pollik va surbyetlik ko`pincha o`zlariga nisbatan 
kattalarning adolatsiz munosabatiga – yolg`onchilik, nojoya xatti-harakat, 
yalkovlik, ko`pollik Bilan asossiz ayiblashga javoban yuzaga keladi.

---

152 
Ko`pincha o`qituvchilar o`smir yoshidagi ugil bolalarning intizomsizligidan, 
shuxligidan noliydilar. O`smirlarning zo`r aktivligi, jushib to`rgan kuch gayrati, 
tashabbusi ko`pincha oqilona yo`l topa olmaydi, tupolonchilikda, shuxlikda, 
intizomni bo`zishda nomoyon bo`ladi. Urtoklarning yomon namunasi, ishlamay 
byekor yurish, karovsiz qolish intizomsizlikning rivojlanishi uchun qo`lay sharoit 
tugdiradi. Shuxlik va tupolonchilikni yuzaga keltiradigan boshqa sabab 
o`smirlarning martlik-jasorat hamda dovyuraqlikni noto`g`ri tshunishlaridir. 
Yalkovlik (normal va soglom o`quvchilarda mehnat qilish istagi va 
extiyojining, mehnatda zo`r berishga odatlanishning yoqligi) singari nuxsonga 
kelsak, yalkovlikni keltirib chikaruvchi eng ko`p tarkalgan sabab – o`z bolalarini 
har qanday ahamiyatli mehnatdan saqlashga harakat qiladigan ota-onalarining 
urinsiz mehir muxabbatidir.
Individual yondoshishda xatti-harakatlarning affyektiv formalari deb 
atalmish formalariga ega bo`lgan o`quvchilarga alohida etibor berish nazarda 
tutiladi.
Nihoyat individual yondoshish ishida I.P.Pavlovning katta miya yarim 
sharlari pustlarining fazaliy xolatlari to`g`risidagi ta'limoti muhim ahamiyatga 
egadir. Agar o`quvchi ta'surotlar Bilan nihoyatda xayajonlangan, miyasi juda 
charchagan bo`lsa, so`z bolaga odatdagidek ta'sir ko`rsatmaydigan, balki aksincha, 
o`quvchi muljallagan narsaga qarama-qarshi ryeaktsiya beradigan vaqtda (masalan, 
dagdaga yoki kuchli qattiq bakirik nerv sistemasini yanada kuchliroq ko`zgalishiga 
olib borsa, Ayni paytda bosik, oxista so`z ijobiy natija beradi) paradoksl yoki uta 
paradoksal faza boshlanishi mumkin. 
Individual yondoshish jazo choralari va formalarini qo`llanishda ham 
ifodalanadi. Bir xil o`quvchilarga oddiygina koralash ta'sir etsa (bazan istexzo 
Bilan qarab qo`yishning o`zi kifoya qiladi), boshqa xil o`quvchilarga koralashning 
bunga uxshashi formalari ta'sir qilmaydi va buni ular tarbiyachining muruvati yoki 
bushangligi deb tushunadilar. Bunday o`quvchilarga nisbatan qattiqroq jazo 
choralari qo`llanish kerak.
Oxirida hammaga ma'um bo`lgan (lekin hama vaqt ham hisobga 
olinavyermaydigan) quyidagi fikrni ta'kidlab utamiz: individual yondoshishda 
tarbiyaviy ishda har bir o`quvchi shaxsidagi mavjud ijobiy fazilatlarga, chunonchi 
uning qiziqish xavaslariga (sport, mo`zika, rasm chizish, tabiat hamda boshqa 
narsalarni syevishiga), soglom axloqiy intilishlariga (garcha ular xatto qo`llanib 
bo`lmaydigan formalardabo`lsa ham), urtoklariga nisbatan xatto xazil tarikasidagi 
dustona munosabatlarga tayana olish nazarda tutiladi.
Konfutsiy: «Eskini o’zlashtirgan va yangini tushunishga qodir insongina 
tarbiyachi bo’la oladi degan edi. Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq butun 
mamlakat miqyosida ta'lim-tarbiya, ilm-fan, kasb-hunarga o’rgatish sohalarini 

---

153 
isloH qilishga niHoyatda katta zarurat syezila boshladi. Bugungi kunda tarbiya 
jarayonida Ham qator o’zgarishlar amalga oshirilmoqda. Shuni ta'kidlash lozimki, 
ma'rifat xalqimiz, millatimiz qonidadir. An'anaviy sharqona qarashga ko’ra, 
ma'rifatlilik faqat bilim va malaka emas, ayni paytda chuqur ma'naviyat va go’zal 
axloq degani Hamdir. 
Bir ijtimoiy jamiyatning ikkinchisiga almashishi, shuningdek, milliy 
mustaqillik va uning nye'matlari ryespublikamiz fuqarolarida tub o’zgarishlarni 
vujudga keltirmoqda. Milliy tuyg`u, qiyofa, xarakter, ta'b, kuy, raqs, ma'naviyat, 
qadriyat hamda ruhiyat ta'siri ostida o’zining tub mohiyatini aks ettira boshladi. 
O’tmishning boy myerosi, uning an'analari milliy istiqlol tufayli o’z egalariga 
qaytarib berildi. Fuqarolarning ijtimoiy ongi asta-syokin o’zgarib borishi natijasida 
etnopsixologik xususiyatlar tiklana boshladi, milliy, umumbashariylik xislatlari 
o’qishsida adolatlilik, teng huqqlilik aloqalari o’rnatilmoqda. 
XXI asrda shaxs shakllanishida, uning tarbiyalanganlik darajasini ortiradi 
dinning, xususan «Hadis» ilmining ahamiyati kattadir. Shaxslararo munosabatda 
tyenglik, g`amxo’rlik, samimiylik, o’zaro yordam, simpatiya, antipatiya, 
hamdardlik, syevgi-muHabbat singari milliy xususiyatlarni tarkib toptirishda 
hadislarning roli yanada ortmoqda. 
O’zbek oilasida tarbiya mohiyati, mazmuni tarbitning kundalik va istiqlol 
rejasi, bolalarga ta'sir o’tkazish vositasini tanlash va undaya unumli foydalanish 
o’ziga xos xususiyatga ega, chunki uning asosida xalq an'analari yotadi. 
O’zbek xalkining etnopsixologik xususiyatlaridan unumli foydalanish har 
tomonlama tarakkiy etgan inson shaxsini tarkib toptirishda muhim rol o’ynaydi. 
Abdulla Avloniy aytganidek: «Tarbiya biz uchun yo hayot, yo mamot; yo najot, yo 
xaloqat; yo saodat - yo faloqat masalasidir». 
Yosh avlod tarbiyasida milliy ruhiyat, umuminsoniy, xalkchil milliy 
kadriyatlar, urf-odatlar, an'analar yetakchi urin tutmogi lozim (tarbiya 
etnopsixologik va etnopedagogik munosabat). Bular orqali yoshlarda quyidagi 
fazilatlarni tarbiyalash lozim: 
a) yoshlarda vatanparvarlik his-tuyg`ularini shakllantirish; 
b) xayrixohlik, odamlarga xurmat, mehr-shafqat; 
v) kattalarni xurmat qilish, e'zozlash; 
g) muloyimlik; 
d) ishbilarmonlik, mohirlik, ishchanlik, iqtisodiy tafakkur; 
ye) kichik yoshdan mehnatsyevarlik; 
j) jismoniy baquvvatlik; 
z) axlok-odoblilik;
i) oilaparvarlik;
k) ayollarga hurmat; 

---

154 
l) o’zaro hamkorlikka intiluvchanlik. 
Ma'lumki, yoshlarning ma'naviy-aHloqiy tarbiyasi bilan oila, maxalla, ta'lim 
muassasalari, ommaviy axborot vositalari, xuquqni muxofaza qiluvchi tashkilotlar, 
ilmiy-pedagogik 
kadrlar 
shug`ullanadilar. 
Tarbiya 
jarayoni 
barcha 
ishtiroqchilarining bahamjihatlik bilan olib boradigan ishlarigina o’zining ijobiy 
natijalarini berishi mumkin. 
«Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ni amalga oshirish vazifalari ana shuni 
taqozo qiladi.