Yusubov D. A. Falsafa: Darslik / Yusubov D. A. Saitxodjayev X. B. Mavlyanov A. A

3-§. Harakat, makon va zamon kategoriyalarining mohiyati hamda 
ularning yuridik fani va amaliyoti uchun ahamiyati 
Tabiat va jamiyatdagi hamma narsa harakat va rivojlanishda, 
o‘zgarish va o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Hech bir tinch turgan narsa yo‘q. 
Olamdagi narsalar harakatda bo‘lib, biri ikkinchisiga aylanadi, biri 
ikkinchisidan paydo bo‘ladi. Butun tabiat – eng kichik zarradan tortib 
quyoshgacha, odamzodgacha doimo paydo bo‘lish va yo‘q bo‘lish, 
uzluksiz oqish, beto‘xtov harakat qilish va o‘zgarish holatini kechirib 
turadi. Har qanday obyekt uni tashkil etuvchi elementlarning o‘zaro 
ta’siri tufayli mavjud bo‘la oladi. Masalan, atom yadro va atomning 
qobig‘ini tashkil etuvchi elektronlarning o‘zaro ta’siri tufayli mavjud; 
tirik organizmlar ularni tashkil etuvchi molekulalar, hujayralar va 
organizmlarning o‘zaro ta’siri tufayli mavjud. Shuningdek, obyektlar 
tashqi muhit bilan ham o‘zaro ta’sirda bo‘ladilar. Ular boshqa murakkab 
sistemalarning elementlari bo‘lishi ham mumkin. Masalan: atom 
tarkibiga kiruvchi yadro va elektronlar molekulani tashkil qiluvchi 
qismlari bo‘lishi mumkin, molekulalardan esa makrojismlar tashkil 
topadi. Shunday qilib materiyaning tarkibga egaligi, ham ichki, ham 
tashqi o‘zaro ta’sirni ko‘zda tutadi. O‘zaro ta’sir moddiy obyektlarning 
xossalari, munosabatlari, holatlarining o‘zgarishiga olib keladi. Umumiy 
tarzda olingan bu o‘zgarishlar moddiy olam borlig‘ining ajralmas 
xususiyatidir. 
O‘zgarish falsafada «harakat» tushunchasida ifodalanadi. Materiya-
ning harakati deganda, jismlarning makonda o‘rin almashishigina emas, 
balki har qanday o‘zaro ta’sir va o‘zaro ta’sir natijasida bo‘ladigan 
o‘zgarishlarni tushunish lozim. Harakat – eng oddiy mayda zarracha-
larning o‘zaro aylanishi, metagalaktikaning kengayishi, organizmlar 
hujayralarida modda almashinuvi, ijtimoiy hayotda odamlarning faoliyat 
almashinuvidir. 
Harakat bu har qanday o‘zaro ta’sir va o‘zaro ta’sir natijasida 
bo‘ladigan o‘zgarishlardir. Materiya harakatsiz bo‘la olmaydi. Har 
qanday obyekt, unda harakatning muayyan tiplari mujassamlashgani 
uchun ham mavjuddir. Harakat to‘xtaganda obyekt ham o‘z mavjudligini 
tugatadi, u boshqa obyektga aylanadi. Boshqacha aytganda, harakat 
materiyaning ichki timsolidir, atributi hisoblanadi. U materiyaning o‘zi 
singari mutlaqdir. Harakatsiz materiya hech qayerda va hech qachon 
bo‘lgan emas va bo‘lishi mumkin emas. 
Kuzatilayotgan u yoki bu predmetning tinchlik, sukunat holati 

---

 97
deyilganda, mazkur predmetning muayyan fazoviy konfiguratsiyaga ega 
ekanligi, muayyan tarkibga ega ekanligi, bu tarkib barqarorligini saqlay 
olishi, o‘z elementlari muayyan majmuini takror hosil qila olishi 
tushuniladi. Lekin aytaylik, oddiy elementdan tortib tirik 
organizmlargacha, elektron mikroskop bilan kuzatilganda, ularning 
hammasi muayyan zarrachalarning to‘xtovsiz harakatidan iboratligini 
payqash mumkin. Bu bizning tanamiz va ruhimizga (ya’ni, kechinmalar, 
fikrlar, tuyg‘ular hosil bo‘lishi) ham taalluqlidir. Amerikalik faylasuf 
S.Cheyz bir vaqtlar quyidagi antiqa misol farazni aytgan edi: «Men 
o‘tloqda yayrab yurgan sigir ko‘rayotgan bo‘lsam-da, aslida u mutlaqo 
sigir emas, balki elektronlarning talvasali raqsidir». Bu o‘xshatishda 
ma’lum ma’noda to‘g‘ri fikr bor, faqat shuni esda tutish lozimki, 
hujayralarni tashkil etuvchi elektronlarning tarkibi va harakati vaqtda 
takror hosil qilinadi. Harakat tiplar va usullarining ana shunday «vaqtda 
takrorlanishi» tufayli mavjud bo‘lgan predmet, boshqa obyektlardan 
farqli o‘laroq o‘ziga xos obyekt sifatida mavjuddir. Shunday qilib, 
«tinchlik» tushunchasi predmetning barqarorligini, uning sifatlari 
saqlanib qolishini ta’minlovchi harakat holatlarining ifodalanishidir. 
Shuning uchun ham tinchlik nisbiy, harakat mutlaq, u materiyaning 
ajralmas xususiyati, atributidir. Harakatni materiyadan ajratishga 
harakatlar ham bo‘lgan. Masalan, idealistlar harakatni materiyadan 
ajratib, uni materiyaga tashqaridan berilgan kuch deb qaraydilar. Nyuton 
sayyoralar quyosh atrofida harakat qilishini ta’kidlab, bu harakatning 
manbai ilohiy birinchi turtki deb hisoblar edi. Energetizm vakillari 
materiya va harakat bog‘liqligini inkor etuvchi energetizm nazariyasi 
bilan chiqdilar, ular materiyasiz harakat bo‘lishi mumkin deb e’tirof 
etadilar. Haqiqatda esa, energiya materiyaning xossasi, bu xossa esa 
harakatning miqdoriy me’yoridan iboratdir. 
Materiya o‘ziga xos ichki qarama-qarshiliklarga ko‘ra harakat qiladi. 
Harakat – obyektiv reallikda ro‘y beradigan har qanday o‘zgarishdir. 
«Harakat»ni «rivojlanish» tushunchasi bilan aynanlashtirmaslik 
lozim. Rivojlanish – bu faqat sifat o‘zgarishlar natijasi, ilgarilab boruvchi 
o‘zgarishlardir. Bunday o‘zgarishlar natijasida eskining o‘rnida yangi 
paydo bo‘ladi, quyidan yuqoriga, oddiydan murakkabga o‘tish sodir 
bo‘ladi. «Harakat» tushunchasi «rivojlanish» tushunchasidan kengroq 
tushunchadir.
Materiyaning aniq harakat shakllari mavjud. Materiyaning harakat 
shakllari va ularning o‘zaro aloqasi haqidagi g‘oya XIX asrda ilgari 
surilgan.

---

 98
Materiyaning harakat shakllari quyidagi prinsiplarga asoslangan: 
1) harakat shakllari materiya tuzilmasining muayyan moddiy 
darajasi bilan bog‘liq; 
2) harakat shakllari o‘rtasida genetik aloqa mavjud, ya’ni 
harakatning shakli quyi shakllaridan kelib chiqadi; 
3) harakatning yuqori shakllari sifat jihatdan o‘ziga xosdir va ular 
quyi shakllari bilan tenglashtirilmasligi lozim. 
Yuqoridagi prinsiplardan kelib chiqqan holda harakat quyidagicha 
klassifikatsiyalanadi: mexanik, fizik, ximik, biologik, ijtimoiy. 
Keltirilgan harakat shakllarini materiya taraqqiyotining uchta eng 
muhim bosqichiga muvofiq uch turkumga bo‘lish mumkin:
– notirik tabiatdagi harakat shakllari (mexanik, fizik, ximik); 
– tirik tabiatdagi harakat shakli (biologik); 
– jamiyatdagi harakat shakli (ijtimoiy).
Savolning davomida «makon» va «zamon» tushunchalarining 
tahliliga o‘tamiz. Kundalik turmush tasavvurlarimizda makon va zamon 
tushunarli va oddiy narsalarga o‘xshab ko‘rinadi. Lekin bular aslida 
ancha murakkab narsalar bo‘lib, hozirgi zamon tabiatshunosligi va 
ijtimoiy fanlariga murojaat qilishni talab etadi. 
Xo‘sh «makon» va «zamon» nima? 
Atrof-muhitni kuzatganda shuni payqashimiz mumkinki, har bir 
obyekt uni tashkil qiluvchi elementlardan o‘ziga xos saranjomlikda, bir-
biriga nisbatan muayyan tartibda joylashgan. Bu obyektlarni ko‘lamga 
(bo‘yi, eni, balandligi) ega ekanligini ko‘rsatadi. Bundan tashqari har bir 
obyekt boshqa obyektlar orasida muayyan joyni egallaydi, ular bilan 
chegaradoshdir. Moddiy dunyoning tarkibiy tuzilishini ko‘rsatuvchi bu 
eng umumiy xususiyatlar – ya’ni obyektlarning ko‘lamga egaligi, 
boshqalar orasida joy egallashi, boshqalar bilan chegaradoshligi 
makonning eng umumiy xususiyatidir. 
Makonning xususiyatlari haqida gapirar ekanmiz, makon – bu eng 
avvalo turli xil material tizimlarning o‘lchamliligi, tarkibiyligi va o‘zaro 
joylashuvining ifodalanishi ekanligini o‘zimiz uchun aniq tasavvur qilib 
olishimiz lozim. 
Makon – borliqning asosiy mavjudlik shakllaridan biri bo‘lib, u 
obyektlarning o‘zaro joylashish tartibi, ko‘lami, hajmi, o‘lchamlari, 
obyektni tashkil etuvchi nuqtalarning o‘zaro joylashish vaziyati kabi 
xususiyatlarini ifodalovchi falsafiy tushunchadir.
«Makon» tushunchasini ikki xil nuqtai nazardan talqin qiluvchi 
substansiyaviy va relyatsiyaviy konsepsiyalar mavjud. Substansional 

---

 99
konsepsiya bo‘yicha makon narsalar joylashadigan joy, mutlaq, 
o‘zgarmas, mustaqil substansiyadir. Bu yerda I.Nyuton ta’limotining 
ifodalanishini ko‘rishimiz mumkin. Relyatsiyaviy konsepsiya bo‘yicha, 
makon obyektlarning tashkil etuvchi nuqtalarning o‘zaro joylashish 
tartibini ifoda etib, u borliqning nisbiy barqaror xususiyatlari 
majmuasidir. Bunday tahlilda relyativistik fizika tamoyillariga mos 
kelishini ko‘rishimiz mumkin. 
Makonning o‘ziga xos xususiyatlari haqida gapirganimizda uni 
ikkiga, ya’ni borliqning sifatiy fazoviy xususiyatlarini ifodalovchi 
topologik xususiyatlarga, va borliqning miqdoriy fazoviy xususiyatlarini 
ifodalovchi metrik xususiyatlarga bo‘linadi. Makonning metrik 
xususiyatlariga: ko‘lam, bir jinslilik, izotroplik, egrilanganlik kiradi. 
Makonning topologik xususiyatlariga o‘lchamlilik, uzluksizlik, 
bog‘langanlik, yo‘nalganlik, kompaktlik kiradi. 
Makonning umumiy xususiyatlariga – ko‘lamlilik, o‘zaro 
aloqadorlik, uzluksizlik, uch o‘lchamlilik kiradi. 
Makonning o‘ziga xos maxsus xususiyatlariga – simmetriya va 
asimetriya, konkret shakl va o‘lcham, joylashuvi, narsalar o‘rtasidagi 
masofa, turli tizimlarni ajratuvchi chegaralar kiradi. 
Moddiy dunyo tarkibga ega bo‘lgan obyektlarning o‘zidangina 
iborat emas. Bu obyektlar doimo o‘zgarishda va rivojlanishda, ular 
muayyan bosqichlarda amalga oshadigan jarayonlardan iboratdir.
«Zamon haqidagi tasavvur va zamon» tushunchasi moddiy olam 
harakat va rivojlanish jarayonida bo‘lganligi uchun ma’noga ega, agar 
materiya harakat qilmasa edi, «zamon» tushunchasining ma’nosi qolmas 
edi. 
Kundalik hayotda va amaliyotda «zamon» tushunchasi turli 
harakatning jarayonlarini taqqoslash, o‘xshatish tufayli tashkil topadi. 
Masalan: biz «ma’ruza bir yarim soat davom etadi», – deb aytamiz. Bu 
shuni bildiradiki, murakkab, birin-ketin keladigan o‘ziga xos jarayonlar, 
notiq o‘qiydigan matn, tinglovchilarning bu matnni yozishlari va anglab 
olishlari bir butun, yaxlit tarzda olinib, boshqa jarayon – soat millarining 
harakati va buning natijasida soat va minut millarining oldinga ketishi 
bilan o‘xshatiladi, taqqoslanadi. 
Zamon (vaqt) uchun biz qandaydir davriy,ya’ni takrorlanib 
turadigan biror jarayonni olamiz va uni etalon tarzida qabul qilib, boshqa 
davriy bo‘lmagan, murakkabroq jarayonlar bilan solishtiramiz. Yerning 
quyosh atrofidagi harakati bir yildir. Yerning o‘z o‘qi atrofida aylanishi 

---

 100
zamonni sutkalarga bo‘ladi. Zamon uchun katta birliklar ham kiritish 
mumkin. Aytaylik, bir galaktika yili – 200 mln yil, ya’ni bu yerning 
quyosh bilan birgalikda galaktika markazini bir marta aylanishidir. 
Insonda zamonni intuitiv his qilish qobiliyati ham bor, lekin u buni 
hamma vaqt o‘zi anglayvermaydi. Buni eksperimental tarzda tasdiqlash 
mumkin. Surdakamera (maxsus bekik kamera)da kosmonavtlar bilan 
uchish oldidan tajriba o‘tkazilgan. Tajribada shu narsa ma’lum 
bo‘lganki, aksariyat kosmonavtlar zamonning kechishini to‘g‘ri qayd 
qilganlar. Bunda ular soat muddatini 1-3 min., sutka muddati yarim soat 
atrofida xato bilan ko‘rsatishgan.
Zamonni intuitiv sezgisi nimaga asoslanadi?
Bizning organizmimizda turli davriy jarayonlar sodir bo‘lib turib, 
ular soat rolini bajarishadi. Ularga qarab tashqi jarayonlarning davomligi 
go‘yo o‘lchanadi. Shu narsa ma’lum bo‘ldiki, har bir organizmning 
ichida o‘ziga xos biologik soatlar bor ekan, ularning funksiyasini ma’lum 
davrda jonlanadigan va so‘nadigan hujayralar va ayrim a’zolarning 
faoliyati tufayli amalga oshiriladi. Masalan, sutkaning turli davrlarida 
jigar, buyrak, o‘pka, yurak turlicha intensivlikda ishlar ekan. Ularning 
o‘zlarini ritmi mavjud. Mutaxassislarning aytishicha, tunning soat ikki va 
to‘rtlar orasida organizmni har qanday zaharlovchi moddalardan 
tozalovchi jigarning faoliyati oshar ekan. Tungi soat to‘rtda esa organizm 
faolligi pasayar ekan. Sutkaning shu paytida o‘limlarning ko‘p miqdori 
sodir bo‘lishi ham bejiz emas. 
Zamon – materiyaning mavjudlik shakli bo‘lib, moddiy dunyodagi 
jarayonlarning uzluksizligi va ular holati o‘zgarishlarining ketma-ket 
davomiyligini ifodalab beruvchi falsafiy kategoriyadir. 
Makon va zamon eng umumiy mavhum tushunchalar bo‘lib, ularda 
borliqning tarkibiy tizimi va o‘zgaruvchanligi o‘z ifodasini topgan. 
Makon va zamon – materiyaning mavjudlik shakllari. Makon va 
zamondan tashqarida materiya bo‘lmaganidek, materiyadan ajralgani 
holda makon va zamon ham yo‘qdir. Faqat mavhum tasavvurdagina 
(abstraksiyadagina) biz ularni moddiy olamdan ajratishimiz mumkin. 
Makon va zamonning materiya bilan o‘zaro aloqadorligini A.Eynshteyn 
kashf qilgan maxsus nisbiylik nazariyasi ham isbotlab beradi. Yorug‘lik 
tezligiga yaqin bo‘lgan tezlik sharoitida harakatdagi jismning bo‘yi tezlik 
oshib borgan sari harakatsiz jism bo‘yiga nisbatan qisqarishi, zamonning 
sekinlashuvi sezilar ekan. 
Makon va zamon to‘rt o‘lchamlidir. Shulardan uchtasi makonga, 
bittasi zamonga tegishlidir. Jismning makondagi holatini (ko‘lamini) 

---

 101
ko‘rsatish uchun uch o‘lcham (bo‘yi, eni, balandligi), zamonning 
muddatini ko‘rsatish uchun bir o‘lcham kifoyadir. Zamonning bir 
o‘lchamliligi uning faqat bir yo‘nalishda, ya’ni o‘tmishdan kelajakka 
qarab sodir bo‘lishida o‘z ifodasini topadi. 
Zamonning umumiy xususiyatlariga – obyektivlilik, materiyaning 
ajralmas atributi ekanligi, davomiylik, ortga qaytmaslik, o‘tmishdan 
kelajakka qarab rivojlanish kabilar kiradi. 
Zamonning o‘ziga xos maxsus xususiyatlariga – paydo bo‘lish va bir 
sifatdan boshqa sifatga o‘tishda aniq davriylik, bir o‘lchamlilik, 
nisbiylik, rivojlanish sur’ati, holatlarning o‘zgarish tezligi, tizim 
tuzilmasi (strukturasi)dagi turli sikllar o‘rtasidagi vaqt munosabatdorligi 
kabilar kiradi. 
Mustaqil O‘zbekiston sharoitida yuz berayotgan iqtisodiy, ijtimoiy-
siyosiy, huquqiy va boshqa sohalardagi o‘zgarishlar zamondan unumli 
foydalanishni, qilinishi kerak bo‘lgan ishlarni o‘z vaqtida bajarishni 
taqozo etadi. Bu o‘z navbatida III xodimlari faoliyatida ham muhim 
ahamiyat kasb etadi. Jinoyatning oldini olish yoki sodir etilgan jinoyatni 
bartaraf etishda zamonning o‘rni juda kattadir va undan unumli 
foydalanish kerakdir. 
Shunday qilib bugun biz borliq, materiya singari olamni falsafiy 
tushunishning boshlang‘ich kategoriyalari, hamda materiyaning yashash 
usuli – harakat, materiyaning mavjudlik shakllari bo‘lgan – «makon» va 
«zamon» tushunchalari haqida tasavvurga ega bo‘ldik. Olamni ilmiy-
falsafiy manzarasini ishlab chiqishda bu kategoriyalar prinsipial 
ahamiyatga ega.
2-bob.