‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I oliy va ‘rta m a X s u s ta’l im vazirligi

Avtomatik qayta ulash.
A vtom atik qayta ulash (AQU) uskuna- 
lari rele h im o y asi u sk u n alarin in g ishlashi tufayli uzilgan iste’mol- 
chilarni yoki tiz im la ra ro va tizim ichidagi uzgichlarni avtomatik 
ulash yo ‘li bilan te zk o r qayta tiklashda ko‘zda tutilgan bo‘lishi lozim.
153

---

Avtomatik qayta ulagichlar quyidagi jihoz va qurilm alarda ko‘zda 
tutilishi lozim:
1. Kuchlanishi 1 kV va undan yuqori boMgan b archa turdagi 
havo va aralash (kabel-havo) liniyalarda. A Q U la rn i q o ‘lIamaslik 
har bir alohida hoi uchun asoslangan boMishi kerak. Kuchlanishi 
35 kV va undan past b o ‘lgan kabel liniyalarda A Q U n i q o ‘llanishi 
ochiq yoy hosil bo‘lishi bilan yuqori darajada shikastlanish ehtimoli 
bo'lgan taqdirda (masalan, bir nechta oraliq yig‘m a la r b o ‘lganda, 
bitta liniya orqali bir nechta podstansiyalar ta ’minlanganda), himoyani 
tanlovchanlik ta’sirida to ‘g‘rilash maqsadida q o ‘llash tavsiya etiladi.
Kuchlanishi 110 kV va undan yuqori b o ‘lgan kabel liniyalarda 
AQUni qo'llash masalasi loyihalash ja ra y o n id a h a r bir alohida 
hoi uchun ko‘rib chiqilishi lozim.
2. Elektr stansiya va podstansiyalarning shinalari.
3. Transformatorlar.
4. Boshqa motorlarning o ‘z -o ‘zidan ishga tushish in i t a ’minlash 
uchun uzib qo‘yiladigan muhim motorlar.
1—3 bandlardagi AQUlarni am alga oshirish u c h u n aylanib 
o ‘tuvchi (aylanma), shinalarni birlashtiruvchi va seksiyalararo uz- 
gichlarda ham AQUlar ko‘zda tutilgan b o ‘lishi kerak.
Apparatlarni iqtisod qilish maqsadida guruhli A Q U larn i, bi- 
rinchi navbatda, kabel linyalari va bosh q a 6 — 10 kV li tutashm a- 
larda qo'Ilashga ruxsat etiladi. Bunday h o lla rd a g u ru h li A Q U lar- 
ning kamchiliklari e ’tiborga olinishi lozim b o ‘ladi. M asalan, biror 
birikmaning uzgichi uzilganidan so‘ng boshqa bir birikm a uzgichi- 
ning uzilishi AQU qurilmasi o ‘zining dastlabki holatga qaytishi- 
gacha yuz bergan hollarda ishlamay qolishi.
AQU qurilmalari quyidagi hollarda t a ’sir etm aydigan qilib yasa- 
lishi lozim:
1. Uzgichlarni uzilishi xodimlar to m o n id a n m asofadan yoki 
teleboshqarish yordamida bajarilganda.
2. Xodimlar tomonidan masofa yoki teleboshqarish yordamida 
releli himoya avtomatik uzilganda.
3. Uzgich transformatorlar, aylanib ishlovchi m ashinalarda 
ichki shikastlanish tufayli avariyaga qarshi av to m atik a qurilmalari 
tomonidan hamda uzgichlar uzilishining b o sh q a — A Q U n i ta ’sir 
etishiga yo‘l qo‘yish mumkin b o ‘lmagan hollarda.
AQU qurilmalari shunday bajarilgan b o ‘lishi kerakki, usku- 
naning sxemasida har qanday nosozlik b o ‘lganda h a m Q T d a ko‘p 
martalik qayta ulanishlar b o ‘lmasligi lozim.
154

---

AQU q u rilm ala ri d astlabki holatiga avtomatik qaytadigan qilib 
qurilishi shart.
AQU q oM lanilganda, o d a td a , muvafTaqiyatsiz AQU boMgan 
hollarda rele h im o y a s in in g te zk o r ishlashi ko ‘zda tutilgan boMishi 
kerak. M u v a ffa q iy a ts iz A Q U d a n keyingi rele himoyasi uzgich 
ulangandan keyingi te z k o r q u rilm ala r yordamida bajarilgan bo ‘lib, 
odatda, b o s h q a sa b a b la r bilan h a m , uzgich uzganda ham (bosh- 
qarish k alitidan, te le b o sh q a ru v yoki ZA K qurilmasi) qoMlanilishi 
lozim. H im o y a tezlash tirilg an d a uzgich ulanganidan so‘ng uzgich 
fazalarining b ir v aq td a ulanmasligi tufayli toklami sakrab o'zgarishi- 
dan uzgichni uzib qo'yish ig a qarshi chora-tadbirlar ko‘rilishi lozim.
Agar liniya b o s h q a uzgich orqali ulangan bo ‘lsa, uzgich ulan­
ganidan s o ‘ng h im o y a n i tezlashtirish shart emas.
0
‘z g aru v ch an to k d a bajarilgan tezkor himoyada, agar himo- 
yalar ko ‘p m u ra k k a b la sh tirish n i talab qilsa va o ‘rnatilgan joy yaqi- 
nidagi metall Q T d a ularni ishlash vaqti 1,5 s dan oshmasa, 35 kV 
va undan past k u c h lan ish li liniyalarda AQU dan keyingi himoyani 
tezlashtirilmaslikka ruxsat etiladi.
Uch fazali A Q U (U A Q U ) qurilmalarini qurish avvaldan be- 
rilgan te zk o r b u y ru q bilan uzgich holati orasida nomutanosiblik 
boMgan ta q d ird a g in a am alg a oshirilishi mumkin; AQU qurilma­
larini h im o y a d a n ishga tushirishga ham ruxsat etiladi.
O datda, b ir karrali yoki u c h karrali UAQU qurilmalaridan 
foydalanish m u m k i n (ag ar uzgichning ish sharoiti shunga yoM 
qo‘ysa). Ikki karrali U A Q U uskunalarini havo liniyalariga, ayniqsa, 
bir to m o n la m a t a ’m in la n u v c h i yakka liniyalarga qoMlash tavsiya 
etiladi. 35 kV va u n d a n past boMgan liniyalarda ikki karrali UAQU 
uskunalarini, b irin ch i n avbatda, tarm oq bo ‘yicha zaxiraga ega boM- 
magan liniyalarda qoMlash tavsiya etiladi.
Neytrali izo latsiyalangan yoki kompensatsiyalangan tarmoq- 
larda, o d a td a , A Q U n i n g birinchi siklidan so‘nggi zaminlanishdan 
keyingi ikkinchi sikli bloklanishi lozim (masalan, nolinchi ketma- 
ketlikdagi kuchlanish boMgan taqdirda). Ikkinchi sikldagi UAQUning 
saqlanib turish vaqti 15—20 s dan kam boMmasligi shart.
Elektr uzatishning norm al ish holatini tezkor tiklash uchun UAQU 
uskunasining saqlanib turish vaqtini (ayniqsa, bir tomonlama ta’min­
lanuvchi liniyalardagi ikki karrali AQUning birinchi sikli uchun) shi- 
kastlangan joylardagi yoyni s o ‘nish vaqti va muhitni deionizatsiya- 
lash vaqtini hisobga olgan holda hamda uzgichning va lining yuritmasini 
qayta ulashga tayyor boMish vaqtini hisobga olgan holda tanlash lozim.
155

---

Bir tomonlama ta ’minlanuvchi 110 kV va u n d a n yuqori kuch- 
lanishli yakka liniyalarda, agar muvaffaqiyatsiz U A Q U b o ‘Igan 
taqdirda uzoq muddatli ikki fazali ishlash m u m k in boMganda, 
ta’minlanuvchi uchi tomonida ikki karrali U A Q U k o ‘zda tutilishi 
kerak. Liniya ikkita faza bilan ishlash holatiga jo y id a personal 
tomonidan yoki teleboshqaruv yordam ida o'tkazilishi m um kin.
Muvaffaqiyatsiz AQUdan keyin liniyani ikki faza bilan ishlashga 
o ‘tkazish uchun liniyaning ta ’minlovchi h a m d a qabul qiluvchi uch- 
Iaridagi ajratkichlar va uzgichlar bilan, ayrim fazalar bilan ishlash 
ko‘zda tutilishi lozim. Liniyani ikki fazali uzoq m u d d a tli ishlashga 
o ‘tkazish lozim bo‘lganda liniyaning to'liq b o ‘lm agan faza rejimida 
ishlashi tufayli aloqa liniyalardagi buzilishlarning oldini olish cho- 
ralarini ko‘rib qo ‘yish zarur. Shu m aqsadda fazalari toMiq b o ‘lma- 
gan rejimda ishlayotgan liniya bo ‘ylab uzatilayotgan quvvati che- 
garalanishiga ruxsat etiladi (agarda iste’m olchini ish sharoiti b o ‘- 
yicha mumkin bo ‘lsa). Ayrim hollarda fazalari t o ‘liq b o ‘Imagan 
rejim vaqtida maxsus asos b o lg a n taqdirdagina liniyani ishlashida 
tanaffus bo‘lishiga yo‘l q o ‘yiladi.
Ikki tomonlama ta ’minlanuvchi yakka liniyalarda (shuntlovchi 
aloqa bo‘lmaganda) uch fazali A Q U n in g quyidagilaridan biri (yoki 
ularni kombinatsiyalari) ko‘zda tutilishi lozim:
a) tezkor (tez ishlovchi) U A Q U (T A Q U );
b) nosinxron UAQU (N A Q U );
d) sinxronizmni ushlovchi U A Q U ( U A Q U S U ).
Bundan tashqari, agarda uzgichlar ayrim fazalar b o ‘yicha bosh- 
qariladigan jihozlar bilan ta ’minlangan b o ‘lsa h a m d a В A Q U sik- 
lida energotizim ayrim qismlarining parallel ishlashining barqa- 
rorligi buzilmagan taqdirda bir fazali A Q U (B A Q U )n i U A Q U ning 
turli ko‘rinishlari bilan birgalikda ko ‘zda tutilishi m u m k in .
AQUning turli (ko‘rinishini) sistemasini (tizim ini) va usku- 
nalarining ishlashini aniq sh a ro itla rid a n kelib c h i q q a n holda 
3.3.11—3.3.15 larning ko‘rsatmalari asosida ta n la n ad i.
Liniyalarda birlashtirilayotgan tiz im lard ag i EY K vektorlari 
orasidagi burchak aytarli farqli b o ‘lmasa, a v to m a tik qayta ulash 
uchun tezkor AQU yoki BAQUni k o ‘zda tutish tavsiya etiladi. 
Agar ulangandan keyin tizimni parallel sin x ro n ishlashi saqlanib 
qolsa hamda sinxron generatorlar va k o m p e n s a to rl a rn i n g mak- 
simal elektr magnit m om enti (kerakli z ax iran i hiso b g a olgan 
holda), elektr m ash in alarn in g c h iq is h q i s m l a r i d a u c h fazali 
QTlarda hosil bo‘ladigan elektr magnit m o m e n tid a n kichik b o ‘lgan
156

---

taqdirda h a m d a B A Q U g a im k o n b erad ig an uzgichlar b o ‘lgan 
taqdirda B A Q U q o 'lla n ilish i m u m k in . BAQU vaqtida burchak farqi 
eng katta boM ganda e le k tr m ag n it m o m en tn i m aksim al qiym atiga 
baho berish lozim b o ia d i. Liniyaning barcha qismini qamrab oluvchi 
tezkor him oya ish lag an taq d ird ag in a, BAQUni ishga tushirish lozim 
boMadi. B A Q U zax ira h im o y asi ishlab ketganda bloklanishi lozim.
N o sin x ro n A Q U aso san 110—220 kV liniyalarda quyidagi hol­
larda q o 'lla n ilish i m u m k in :
a) s in x ro n g e n e r a to r la r va k o m p en sato rlarin in g nosinxron 
ulanishi tufayli hosil boM adigan m aksim al elektr magnit m om enti 
(kerakli zax iran i h isobga o lg an d a) m ashinaning qismlaridagi uch 
fazali Q T tu fay li p a y d o boM adigan elektr m agnit m om entidan 
kichik b o ‘lsa. B u n d ay h o ld a N A Q U n i amaliy baholash mezoni qilib 
ulanish b u rc h a g i 180° boM gandagi stato r toki davriy tashkil etuv- 
chilarining hiso b iy b o sh la n g ‘ich qiym ati qabul qilinadi;
b) ulan ish b u rc h a g i 180° da cheksiz q u w atli shinadan ta ’m in- 
lanayotgan tra n s f o r m a to r (av to tran sfo rm ato r) orqali o ‘tayotgan 
tokning m ak sim al q iy m ati qisqa tutashuv tokidan kichik bo‘lganda;
d) 
A Q U d a n k ey in te z k o r resinxronizatsiya t a ’m inlangan 
bo‘lsa; n o sin x ro n a v to m a tik qayta ulash natijasida, agar uzoq mud- 
datli asinxron y u rish e h tim o li boMsa, uning oldini olish yoki bar- 
taraf qilish u c h u n m axsus tad b irlar qoMlanishi lozim.
S in x ro n izm n i tu ta o lad ig an A Q U liniyalarda ularning sezilarli 
sirpanish va b u rc h a k farqi m avjud b o ‘lgan holda ulash uchun qo‘l- 
lanishi m u m k in . A Q U la r quyidagicha bajarilgan b o ‘lishi mumkin.
Bir fazali a v to m a tik qayta ulagichlar (BAQU) faqat yerga qisqa 
tutashuv to k lari k a tta boMgan tarm o q lard a q o ‘llaniladi. Liniya- 
lami uzoq m u d d a tli t o ‘liq boMmagan fazali rejimga o ‘tkazmagan 
holda B A Q U n i faza b a rq a ro r shikastlangan quyidagi hollarda 
qoMlash lozim :
a) tiz im la ra ro yoki tiz im la r ichidagi kuchli yuklangan yakka 
elektr u z atish ta rm o q la rid a ;
b) o ‘ta y u k la n g an tizim lararo kuchlanishi 220 kV va undan 
yuqori b o ‘lgan ikki va u n d a n ortiq aylanib o ‘tish aloqasiga ega 
bo‘lgan va u la rd a n birini uzib q o ‘yilishi tizim ning dinamik bar- 
qarorligini buzilishiga olib kelishi m um kin bo ‘lgan tarmoqlarda;
d) 
tizim lararo va tiz im ichidagi turli kuchlanish sinfiga ega bo ‘l- 
gan liniyalarda, yuqori kuchlanishli liniyaning uch fazali uzilishi 
past k u c h la n ish li lin iy a n in g tizim n in g barqarorligi buzilishiga olib 
keladigan d arajag ach a oMa yuklanadigan hollarda;
157

---

e) 
m ahalliy yuklam asi k atta boM m agan yirik blokli elektr 
stansiyalarni tizim bilan bog‘lovchi liniyalarda;
0 UAQUning bo ‘lishi kuchlanishning pasayib ketishi tufayli 
yuklamaning sezilarli kamayib ketishiga olib keluvchi elektr uza- 
tish liniyalarida.